تاریخ انگاره شیعی زیارت (کتاب)

تاریخ انگاره شیعی زیارت (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	حامد خانی (فرهنگ مهروش)
نشر
تعداد صفحات	۳۱۴
ناشر	دانشگاه امام صادق(ع)
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	۱۴۰۰
شابک	9786002149206
رده‌بندی کنگره	BP262
رده‌بندی دیویی	297/76

تاریخ انگاره شیعی زیارت بر پایه بازسازی کتاب المزار اشعری کتابی است درباره تاریخ زیارت در مذهب شیعه بر پایه بازسای و تحلیل کتاب مفقود المزار سعد بن عبدالله اشعری به قلم حامد خانی (فرهنگ مهروش) است.

کتاب چهار بخش دارد، نویسنده از مقدماتی درباره زیارت از منظر مطالعات ادیان آغاز کرده و سپس با شناساندن سعد بن عبدالله اشعری و با استفاده از نقل‌ها از کتاب المزار او بخصوص در کتاب کامل الزیارات ابن قولویه به بازسازی کتاب المزار پرداخته است. متن بازسازی شده المزار اشعری در بخش سوم آمده است.

نویسنده بر پایه تحلیل محتوای کتاب المزار و مقایسه آن با کتاب‌های مزار پیشین، به مطالعه کارکرد زیارت در تثبیت هویت شیعیان در شرایط خاص دوران نگارش کتاب المزار (دوره غیبت صغری) توجه کرده است.

در بخش چهارم بر اساس دستاوردهای مطالعه کتاب المزار که منعکس کننده بخشی از تجربه شیعی از زیارت است، مباحثی نظری درباره ماهیت و کارکرد دین‌شناسانه زیارت طرح شده است.

بخش اول: زیارت از منظر مطالعات ادیان

در فصل نخست این بخش، اهمیت و مراحل و انگیزه‌های سفر‌های آیینی، تاثیر اجتماعی و سیاسی و اقتصادی زیارت بر زندگی اجتماعی و نگاه دین‌شناسانی همچون وان گنپ، ویکتور ترنر و میرچا الیاده درباره ارزش آیینی زیارت شناسانده شده است.

نویسنده در فصل دوم از بخش اول مهم‌ترین آیین‌های زیارتی را در ادیان مختلف از جمله تمدن باستانی میان‌رودان، فرهنگ یهودی، آیین مسیحیت و آیین حج مسلمانان معرفی کرده است.

فصل سوم این بخش به گونه‌ها و کارکردهای زایارات اسلامی و باور مسلمانان درباب زیارت قبور و دیگر انواع زیارت و کارکردهای سیاسی، عمرانی و روانی مزارت اسلامی اختصاص دارد.

بخش دوم: روش‌بازسازی المزار و تحلیل محتوای آن

بخش دوم کتاب که «بازخوانی مزارات کهن ضرورت و روش» نام دارد،‌ به بررسی کتاب مفقود المزار سعد بن عبدالله اشعری، روش بازسازی این کتاب و تحلیل محتوای آن اختصاص دارد.

نویسنده در این بخش بعد از بررسی تاریخچه مزار نویسی تا زمان سعد بن عبدالله و بررسی زندگی او، روش بازسازی کتاب را بر اساس کامل الزیارات ابن قولویه شرح داده است. ابن قولویه در کتاب کامل الزیارات خود که در دسترس ما است، 235 بار به سعد بن عبدالله اشعری استناد کرده است.

بیش از یک چهارم حجم اثر ابن قولویه به منقولات از سعد بن عبدالله اختصاص دارد. نویسنده اسناد و محتوای این روایات را در سه دسته به تفصیل بررسی می‌کند.‌

• روایاتی که ابن قولویه هم از پدرش و هم از دیگر مشایخ شنیده است. – 80 روایت
• روایات ابن قولویه از سعد تنها به وساطت پدرش- 122 روایت
• روایات ابن قولویه از سعد بدون واسطه پدرش– 32روایت

نویسنده در ادامه، روایات مزار سعد بن عبدالله را از دیگر منابع، غیر از کامل الزیارات نیز مورد بررسی قرار داده است و ضمن شناسایی چند تحریر از کتاب مزار ابن سعد، به بازسازی ساختار اصلی کتاب پرداخته است.

اشعری و تلاش برای تثبیت هویت شیعیان

بر پایه تحقیق ارائه شده در این کتاب، بدنه اصلی کتاب المزار ابن سعد، روایات مرتبط به زیارت امام حسین(ع) بوده است. او به ضرورت زیارت امام حسین(ع)، مبانی نظری زیارت و رفتارهای زیارتی مثل گریه برای امام پرداخته است.

به گفته نویسنده با توجه به عصر سعد بن عبدالله اشعری که عصر غیبت صغری و بحران‌های اعتقادی در پی آن است سعد به دنبال تثبیت هویت شیعیان است. از همین رو است که سعی می‌کند کوفه را همچون شهری زیارتی بشناساند و به همین دلیل است که در کتابش به زیارت کربلا در روز عرفه تاکید می‌کند. با اینکه حج یک واجب شرعی است اما سعد بر آن است که در روز عرفه وقوف در صحرای کربلا برای هر کس که استطاعت حج ندارد یا قبلا حج گزارده، افضل از وقوف در عرفات است. بدین ترتیب بر تشکیل اجتماعی جدا از اجتماع عامه مسلمانان در یک زمان تاکید می‌شود. به گفته نویسنده افضل دانستن زیارت کربلا از حج مستحب از نظریه‌پردازی‌های سعد است که در منابع پیش از او وجود نداشته است.

نویسنده کتاب، تاکید ابن سعد بر تعیین حدود زیارتگاه کربلا، تعیین مناسک و تاکید بر فضیلت زیارت در نیمه شعبان را نیز بر همین پایه تحلیل کرده است. ابن سعد همچنین به سکونت گزیدن در مناطق نزدیک قبر امام حسین(ع) که هنوز غیر مسکونی بود، تاکید کرده است. در حالی که نویسندگان پیشین قائل به سکونت نکردن در جوار قبر امام حسین(ع) بودند.

بخش سوم: متن بازسازی شده کتاب المزار

متن بازسازی شده کتاب المزار سعد بن عبدالله اشعری که شامل ۲۵۸ روایت است و در چهار فصل دسته بندی شده است در ص ۱۷۴ تا ۲۵۶ کتاب جای گرفته است. خلاصه محتوای هر بخش از کتاب المزار به این شرح است:

• مقدمه: درباره فضیلت زیارت پیامبر(ص) و مفاهیم کلیدی کلام شیعی
• بخش اول: زیارات و مشاهد شهر مدینه که شامل روایاتی درباره فضیلت زیارت و آداب زیارت قبر پیامبر و فضیلت نماز در مسجد پیامبر بوده است.
• بخش دوم: درباره مشاهد و مزارات کوفه با روایاتی درباره ثواب صدقه و نماز در کوفه، فضیلت شهر کوفه و مکان قبر علی است
• بخش سوم: که بزرگترین بخش اثر است درباره زیارت امام حسین در کربلا است. گویا کتاب مزار ابن سعد در تحریر اولیه اش همین بخش را در بر می‌گرفته است و به زیارت امام حسین اختصاص داشته است و بعدا اشعری درباره زیارت دیگر امامان نیز مطالبی افزوده است.
• بخش چهارم: به زیارت امامان بعد از امام حسین(ع) اختصاص دارد؛ امامان اطراف بغداد و امام رضا(ع). ابن سعد در این فصل روایاتی را آورده که نشان دهد زیارت دیگر امامان هم به همان اندازه زیارت امام حسین فضیلت دارد.

بخش چهارم: بازاندیشی در تحلیل‌های دین‌شناختی

نویسنده در بخش چهارم کتاب به مطالعات نظری بخش اول باز گشته و تلاش می‌کند دستاوردهای مطالعه کتاب المزار را با نظریات دین‌پژوهانه درباره زیارت مقایسه کند.

برای نمونه در فصل هویت زیارت، او با تلفیق دو نظر ویکتور ترنر و میرچا الیاده بر آن است که پیروان یک تفکر جدید دینی در آغاز شکل‌گیری مکتبشان، زیارت مکان‌های زیارتی دور افتاده را تشویق می‌کنند. مرکز زیارتی همچون مرکز هستی در جایی متفاوت با سرزمین اصلی اکثریت هم‌دینان شناسانده می‌شود. چنان که در کتاب‌های پیش از کتاب المزار ابن سعد از جمله المزار احمد اشعری توصیه می‌شد که نباید به محل حرم امام حسین(ع) برای زندگی کوچ کرد. این در حالی است که بعد از تثبیت اقلیت دینی در جامعه، مرکز زیارتی، خود به مرکز زندگی تبدیل می‌گردد. سعد بن عبدالله نیز در زمان آغاز چنین تحولی زندگی می‌کرده است و از این رو است که با نقل روایتی، بر لزوم سکونت شیعیان در کربلا تاکید می‌کند.

اطلاعات نشر

این کتاب به قلم حامد خانی (فرهنگ مهروش) در ۳۱۴ صفحه نوشته شده و در سال ۱۴۰۰ شمسی توسط انتشارات دانشگاه امام صادق(ع) منتشر شده است.