اخبار دارالهجره
اَخبارُ دارِ الهِجرَه، از منابع تاریخ محلی مدینه در سده ششم قمری، نوشته رَزِین بن معاویه عبدری (درگذشت 524ق). نویسنده کتاب از محدثان اندلسی بوده و مذهب مالکی داشته است. او امام جماعت حرمین بوده (مسجدالحرام و مسجدالنبی) بوده است. موضوع اصلی کتاب، فضایل شهر مدینه و مکان‌ها و مساجد آن است؛ اما در آن از رویدادهای تارخی صدر اسلام هم سخن به میان آمده است.
برخی از اطلاعاتی که کتاب در اختیار می‌نهد، عبارت‌اند از: فضیلت‌های مدینه، نخستین ساکنان مدینه از یهود و انصار و نسب انصار، درگیری اوس و خَزرَج با یهود، هجرت پیامبر اسلام(ص)و منازل و راه طی شده از مکه تا مدینه، سکونت پیامبر(ص) در خانه ابوایوب انصاری و پیمان برادری انصار و مهاجران.
امروزه نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست و تنها گزارش‌هایی از آن در کتاب‌های دیگر به جا مانده است.
موضوع کتاب
اخبار دار الهجره از کتاب‌های تاریخ محلی است. این کتاب با تأکید بر فضیلت‌های مدینه، آگاهی‌های مربوط به مکان‌ها، مساجد مدینه، توسعه‌های مسجدالنبی و گزارش‌های متنوع تاریخی را در بر دارد. تنها آگاهی‌های اندکی از کتاب بر جای مانده و اصل آن گویا گم شده است.
نویسنده
ابوالحسن رَزِین بن معاویة بن عَمار عَبدری سَرَقُسطِی اندلسی مالکی از مُحَدِّثان اندلس و امامان حرمین به شمار می‌رود. از آن‌جا که امامِ مقام مالکیان در مسجدالحرام بوده، به امام الحرمین شناخته شده است.[۱] جست‌وجو و پژوهش درباره زندگی و رویدادهای زندگانی او نتیجه ثمربخشی ندارد و در منابع تنها نام شماری از استادان و راویان او مشخص شده است. رزین عبدری در مکه، صحیح بخاری را از ابی‌‌مکتوم عیسی بن ابی‌‌ذر هروی و صحیح مسلم را از حسین بن علی طبری فراگرفت.[۲] ابن عساکر، ابوموسی مدینی و ابومظفر شیبانی طبری از او روایت کرده‌اند.[۳] آگاهی‌ها درباره او در همین حد است که از دانشوران و محدثان اندلس بوده و گویا در سَرَقُسطِه (زاراگُزا) زاده شده و پس از سفر حج، مدتی مجاور مدینه و سپس مکه شده و زمانی دراز در مکه مانده و همان جا درگذشته است.[۴] ضُبی او را محدثی سرقسطی معرفی کرده که در 524ق. وفات یافته است.[۵] در برخی منابع، سال وفات او 525ق. و در برخی دیگر، 535ق. ثبت شده است.[۶]
ذَهَبی جز کتاب تجرید الصحاح السته، اثری دیگر برای رزین عبدری معرفی نکرده و این کتاب را هم نقد کرده است.[۷] این اثر از منابع ابن حجر در نگارش فتح الباری بوده است.[۸] از دیگر آثار رزین عبدری، کتابی در تاریخ مکه است که به گفته تقی الدین فأسی (درگذشت 853ق.) خلاصه‌ای از اخبار مکه ازرقی (حدود 225ق) بوده است.[۹]
گزارش‌ها درباره کتاب
آگاهی‌هایی مستند از اصل اخبار دار الهجره، و نیز زمان گم شدن و محتوا و موضوعات آن در دست نیست. تا چند سده پس از وفات رزین عبدری، نشانه‌ای از این کتاب در منابع تاریخی و کتاب‌شناسی‌ها و شرح‌حال‌نامه‌ها نیامده است. گویا نخستین بار از سده نهم قمری نام کتاب و اهمیت آن به منزله مرجع و مأخذی در مدینه‌شناسی، با عناوین مختلف، آمده است. در برخی از این منابع، آن را اخبار دار الهجره[۱۰] و در شماری دیگر تاریخ رُزَین[۱۱] ثبت کرده اند.[۱۲]
اطلاعات کنونی از اخبار دار الهجره منحصر است به قطعات و نقل شده‌هایی که تاریخ‌‌نگاران مدینه در آثار خود آورده‌اند. گزارش‌های گسترده زین الدین مراغی (م.816ق.) از این کتاب نشان می‌دهد که از مصادر اصلی مراغی در نوشتن تحقیق النُصره بوده است. او در همه مباحث و ابواب تحقیق النصره، مستقیم و بی‌واسطه، از اخبار دار الهجره گزارش کرده[۱۳] و گاه گزارش‌ها و سخنان رزین عبدری را با دیگر تاریخ‌‌نگاران مدینه مقایسه و تطبیق و از اخبار او دفاع نموده است.[۱۴] گزارش‌های مراغی از اخبار دار الهجره به این موارد مربوط است: تحقیق درباره نام یثرب، سکونت اوس و قبیله خزرج در مدینه، فضیلت مکان میان قبر و منبر پیامبر(ص)، فضیلت اهل قُبا و مسجد قُبا، ساخت مسجدالنبی و افزوده‌ها و تعمیرات آن، معرفی برخی از حصن‌ها و دژهای مدینه، فضیلت‌های مدینه و پاداش مردن در آن‌جا.
گویا اخبار دار الهجره از منابع فیروزآبادی (م.817ق.) در نگارش المَغانِم المَطابه بوده و او درباره بنای مسجدالنبی، قبرستان بقیع و سقیفه بنی‌ساعده و مسجد عَرَصه، آگاهی‌هایی از این کتاب برگرفته است[۱۵]. همچنین سخاوی (م.902ق.) آن را ذیل کتاب‌های فضیلت‌های مدینه ثبت کرده است.[۱۶]
محتوا
بیشترین گزارش‌ها و قطعات باقیمانده از اخبار دار الهجره، در وفاء الوفاء سمهودی (م.911ق) آمده است.[۱۷] شاید با گردآوری و تدوین نقل شده‌های سمهودی بتوان مباحث اصلی کتاب را بازسازی کرد. این گزارش‌ها مباحثی متنوع را در بر می‌گیرند؛ همچون: اخبار و آگاهی‌هایی درباره فضیلت‌های مدینه، نخستین ساکنان مدینه از یهود و انصار و نسب انصار، درگیری اوس و خَزرَج با یهود، هجرت پیامبر اسلام(ص)و منازل و راه طی شده از مکه تا مدینه، سکونت پیامبر(ص) در خانه ابوایوب انصاری، پیمان برادری انصار و مهاجران، سنت‌های نبوی از سال اول تا دهم قمری و برخی از مهم‌ترین رخدادهای سال‌های هجرت تا حَجَّةُ الوِداع، مکان نخست مسجدالنبی و چگونگی ساخت آن، توسعه آن در روزگار عمر بن خطاب، فضیلت منبر و روضه، حجره‌های همسران پیامبر، و تَخلیق (خوشبو کردن) مسجدالنبی. همچنین بخشی از گزارش‌های رزین عبدری درباره این مباحث است: مساجد مدینه، فضیلت‌های مسجد قبا، قبرستان بقیع، مقبره شهدای اُحُد و کسانی که در آن دفن شده‌اند، نام برخی از چاه‌های مدینه مانند بئر اُریس و عَقَبه، صدقاتُ النبی، و مناطق و روستاهای مدینه. گزارش سیره فاطمه زهرا(س) در زیارت قبور بقیع که در الدرة الثمینه ابن نجار و کتاب‌های پس از او بازتاب یافته، گویا نخست در کتاب اخبار دار الهجره آمده است.[۱۸] مبحث سنت‌ها و تشریعات نبوی در سال‌های پس از هجرت در مدینه، از طریق رزین عبدری در کتاب‌های بعد بازتاب یافته است.[۱۹]
گزارش‌های تاریخ‌‌نگارانی مانند مراغی (م.816ق.)، فیروزآبادی (م.817ق.) و سمهودی (م.911ق.) از کتاب اخبار دار الهجره و تحلیل و مقایسه آن‌ها نشان می‌دهد که عمده آگاهی‌ها و گزارش‌های این کتاب از تاریخ قدیم مدینه است و تاریخ تحلیلی، سیاسی، طبیعی و جغرافیای مدینه در سده‌های نزدیک به مؤلف را در بر نداشته است. نگاه رزین معطوف به تاریخ هجرت پیامبر اسلام(ص) و پیامدها و تغییراتی است که در پی داشته است؛ از جمله تغییر نظام سیاسی مدینه، تحول در نظام فکری مردم و نوسازی یثرب کهن و تغییر آن به مدینة النبی و شکل‌گیری نخستین شهر اسلامی در تاریخ گسترش اسلام. گزارش او از مجموعه رفتارهای سیاسی ـ نظامی پیامبر(ص) در این شهر، نتیجه اهمیتی است که در پی تحولات این شهر در اذهان تاریخ‌‌نگاران اسلامی پدید آمده است. وی بیشتر به تاریخ معنوی مدینه و تحولاتی پرداخته که بر اثر ورود پیامبر(ص) به مدینه، در این شهر رخ داده است.
پانویس
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج20، ص204-205؛ شذرات الذهب، ج6، ص175؛ الاعلام، ج3، ص20.
- ↑ العقد الثمین، ج4، ص399.
- ↑ العقد الثمین، ج4، ص399.
- ↑ العقد الثمین، ج4، ص398-399؛ شذرات الذهب، ج6، ص175.
- ↑ بغیة الملتمس، ص293.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج20، ص205؛ شذرات الذهب، ج6، ص175.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج20، ص205.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص34، «مقدمه».
- ↑ العقد الثمین، ج4، ص399.
- ↑ تحقیق النصره، ص23؛ معجم ما الف عن المدینه، ص22.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص314.
- ↑ تحقیق النصره، ص23؛ معجم ما الف عن المدینه، ص22.
- ↑ تحقیق النصره، ص23-24، 28، 35، 47، 49، 54.
- ↑ تحقیق النصره، ص54-56.
- ↑ المغانم المطابه، ص253.
- ↑ الاعلان بالتوبیخ، ص274.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص125، 311-315، 451-459.
- ↑ تحقیق النصره، ص133.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص462.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار دارالهجره.
- الاعلام: الزرکلی (م.1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (م.902ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس: احمد بن یحیی الضبی (م.599ق.)، دار الکتاب العربی، 1967م.
- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: ابوبکر بن الحسین المراغی (م.816ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، 1401ق.
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م.1089ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفأسی (م.832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.
- معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، 1417ق.
- المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (م.817ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1389ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م.911ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، 1422ق.