ساخت مسجدالنبی (دوران پیامبر)
مسجدالنبی(دوران پیامبر)، این مسجد با ورود پیامبر به مدینه و توسط وی ساخته شد.
پیامبر زمین مسجد را که متعلق به دو یتیم از بنی نجار بود خرید و احداث بنا را آغاز نمود. ساخت بنا در تابستان 623م پایان یافت و مسقف شدن تا زمستان 624 م به طول انجامید.
حجره های همسران پیامبر در قسمت دیوار شرقی مسجد واقع بودو در آن به سمت مسجد گشوده می شد.
با افزایش تعداد مسلمانان، گسترش مسجد ضرورت یافت. پیامبر پس از غزوه خیبر مسجد را توسعه داد و بر مساحت آن افزود.
بنای نخست
پیامبر پس از هجرت از مکه به مدینه و استقرار در آن شهر، خانه و مسجدی را بنا نهاد. ایجاد این اماکن در محل نشستن شتر پیامبر به هنگام ورود به مدینه دانسته شده است.
پیامبر، زمین را که متعلق به دو یتیم از بنی نجار، اولاد رافع بن عمربن عائذ(عبید) بن ثعلبه بود خریداری نمود و مسجد را در آنجا بنا نهاد.
ساخت این مسجدحدود هفت ماه به طول انجامید.
برخی منابع پژوهشی، بر اساس مجموع روایت‌ها ماجرای ساخته شدن مسجد را به این شکل ترسیم کرده اند
در مرحله اول مسجد النبی چهار دیواری بود که طولش از شرق به غرب ۶۳ و عرضش از شمال به جنوب ۵۴ ذراع بود. و سقفی نداشت. [۱]پی و اساس مسجد به عمق 3 ذراع (در حدود1/5 متر) با سنگ ریخته شد که دیوارهایی خشتی روی آن ساخته شد.
بازسازی اول
با افزایش جمعیت مسلمانان، مسجد را کمی بزرگ کردند و طول آن را به ۷۰ ذراع و عرضش را به بیش از ۶۰ ذراع رساندند. [۲]
بازسازی دوم
پس از مدتی به دلیل شدت گرما، سایبانی در جهت شمال مسجد ساخته شد که محل نماز (مصلی) مسجد بود. به این بخش از مسجد رِواق گفته می‌شود. این سایه‌بان که از شاخ و برگ درختان ساخته شده بود بر روی ستون‌هایی از چوب قرار داشت و در آغاز از چوب ساخته شده و پس از مدتی برای جلوگیری از نفوذ باران گل اندود شد.[۳]
ارتفاع سقف مسجد به اندازه قامت یک انسان یعنی 3/5ذراع(1/75 متر) بود.
ساخت مسجد تابستان 623م به پایان رسید و پوشاندن با گل در زمستان 624م تمام شد.
درها
یک در انتهای مسجد و در دیگری در دیوار غربی به نام باب عاتکه ساخته شد که بعدها باب الرحمه نام گرفت. در قسمت دیوار شرقی نیز دری احداث شد که به باب عثمان معروف بود اما از آن پس به باب جبرئیل شهرت یافت.
دیوار
ارتفاع دیوار مسجد به 5 تا 7 ذراع (2/5 تا 3/5 متر) می رسید. در منابع آمده دیوار قبله، پیش از آن که به سمت کعبه تغییر کند، متشکل از تنه های نخل بود که کنار هم چیده شده بود.
بازسازی بعد از تغییر قبله
مرحله دیگری از تغییر مسجد النبی زمانی بود که قبله از سمت شمال (مسجدالاقصی) به جنوب مدینه (کعبه) تغییر کرد. در این مرحله ابعاد مسجد تغییر نکرد. اما لازم بود محل نمازگزاری که سایه‌بان داشت و در ضلع شمالی بود به جنوب مسجد برود.
در جنوب مسجد محوطه‌ای سقف‌دار که بر سه ردیف ستون بنا شده بود ساخته شد که در هر ردیف شش ستون قرار داشت. این همان رواق جنوبی مسجد النبی بود. رواق شمالی (سایبانی که قبل از تغییر قبله مصلی بود) دست نخورده باقی ماند و تبدیل به مکانی برای اهل صفه شد .[۴]
در این بازسازی درِ جنوبی مسجد مسدود شد و در عوض دری در ضلع شمالی باز شد اما درهای شرقی و غربی (باب عثمان و باب عاتکه) تغییری نکردند.
خانه‌های چسبیده به مسجد
پیامبر پس از ازدواج، برای هر یک از زنان خود حجره ای چسبیده به مسجد می‌ساخت. تعداد حجره ها 9 عدد بود که آخرین آن ها نزدیک باب عثمان (باب جبرئیل) یا باب النساء(بابی که عمر احداث کرد) واقع بود.
تمام خانه‌ها در قسمت شرقی خارج مسجد قرار داشتند که درِ آن‌ها به مسجد گشوده می‌شد. مقطع افقی خانه‌های اطراف مسجد هریک عبارت از مربعی بود به ضلع 8 تا 9 ذراع(4 تا 4/5 متر) و سقف آن از داخل قابل لمس بود. گفته شده ارتفاع آن به اندازه رواق های مسجد بود.
داخل هر خانه حجره‌ای بود به ضلع 6 تا 7 ذراع(3 تا 3/5 متر) که دیواره های آن را پوشش مویینی از چوب درخت سرو پوشانده بود. هر خانه از یک مدخل و یک حجره تشکیل می شد و در آن در دیوار غربی واقع بود که به مسجد گشوده می‌شد.
بازسازی چهارم بعد از فتح خیبر
در بسیاری از منابع آمده با افزایش تعداد مسلمانان ضرورت توسعه مسجد ایجاد شد. پیامبر پس از بازگشت از غزوه خیبر به توسعه مسجد پرداخت و مساحت مسجد به 100در 90 ذراع(در حدود 45 در 50 متر) افزایش یافت.
تغییرات مسجد پس از توسعه بدین شرح است:
- سه رواق در جهت جنوبی که در هر ردیف آن 9 ستون به کار رفت
- تعداد خانه ها تا پیش از توسعه بنا بر تاریخ ازدواج های پیامبر 6 یا 7 عدد ذکر شده، خانه های بعدی پس از توسعه مسجد ایجاد شدند
- بنا بر نقل برخی منابع توسعه مسجد موجب تخریب صفه شد
- عده قلیلی از منابع سنگفرش شدن مسجد با سنگریزه را در این دوره دانسته‌اند
محراب و مأذنه مسجد
مسجد در زمان پیامبر مأذنه و محراب گود نداشت.
در منابع آمده بلال هنگام گفتن اذان بر بام خانه ای از بنی نجار که بلندترین خانه های اطراف مسجد بود می‌ایستاد. در این باره قول دیگری نیز هست که بلال بر ستون مربعی از خانه عبدالله بن عمر واقع در جنوب مسجد بالا می‌رفته و اذان را با صدای بلند ادا می‌کرده است.