بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)

از ویکی حج

بازسازی مسجدالنبی (قایتبای)، مهمترین اصلاحات مسجدالنبی پس از حریق در دوره قایتبای انجام گرفت.

بازسازی در دوره قایتبای به دو دوره قابل تقسیم است: قبل از حریق دوم مسجد و بعد از حریق دوم.

مرحله قبل از حریق، با یک وقفه یک‌ساله طی انجام کار مواجه شد و پس از این مدت کار اصلاحات از سرگرفته شد.

مرحله بعد از حریق دوم، مربوط به آتش گرفتن مسجد در اثر صاعقه بود.

مهم‌ترین اقدامات این دوره:

ساخت گنبد بزرگ برای مسجد که در مکان بالای روضه شریفه قرارداشت

بازسازی و توسعه محراب عثمانی و ساخت گنبد بر روی آن مکان

در اثر بازسازی جدید، توسعه‌ای در جهت شرقی مسجد صورت گرفت.

سقف مسجد در این دوره با رنگ لاجوردی رنگ‌آمیزی شد.

اقدامات قایتبای قبل از حریق دوم

بازسازی در این دوره، در سال 879ه/75-1474م، آغاز شد و تا سال 880ه.ق ادامه یافت. سپس به مدت یک سال وقفه ایجاد شد و پس از آن در جمادی الاول 881ه، کار بازسازی از سر گرفته شد و در شوال 881 به اتمام رسید.[۱]

ناظر بنا

ناظر معماری در این دوره، شمس الدین بن زمن و سپس شرف الدین انصاری بود. او پس از مدت کوتاهی فوت کرد و به سبب نقایصی که در نظارت شمس الدین زمن وجود داشت، کار دیگری در مسجد انجام نگرفت.[۲]

بازسازی طی‌سال‌های (879-880ه)

  • طاق‌های مشرف بر صحن در جهت شرقی و سقف رواق تخریب شد.
  • ستون‌ها از سرب ساخته شد
  • دیوار شرقی بعد از مأذنه شمال شرقی(سنجاریه) از اساس ویران و دوباره ساخته شد.[۳][۴]
  • در پی و اساس مأذنه شمال شرقی اصلاحاتی انجام شد و مطالح و نوع خاک آن تغییر یافت.
  • پی دیوار شرقی از گل و آهک و شن ریخته شد.
  • سقف مسجد در جهت شرقی نیز به همراه گچ‌کاری‌های روی سنگ‌ها از داخل و خارج مرمت شد.[۵]

بازسازی سال 881ه از جمادی الاول تا شوال

بیشتر اقدامات این دوره معطوف به روضه و قبر نبوی بود.

  • سقف روضه و بخشی از سقف غربی منبر ارتفاع بیشتری یافت: ساخت اول آن عبارت بود از پل های چوبی که سقف زیرین هم‌سطح سرستون‌ها روی آن‌ها قرارداشت و سقف بالایی نیز متکی بر پل‌های چوبی بود که بر ستون‌های سنگی بالای سرستون‌ها تکیه داشت.
  • پل‌ها‌ی چوبی به طاق‌هایی از آجر بدل شد،[۶] مانند طاق‌های صحن. در نتیجه سقف این قسمت نسبت به قسمت‌های سقف جناح جنوبی ارتفاع بیشتری یافت.[۷]
  • سقف پایینی رواق شرقی، شرق قبر نبوی بین باب جبرئیل و باب النساء و نیز سقف زیرین جلوی قبر نبوی در جهت جنوبی و نیز برخی اجزای سقف جناح شمالی مرمت شد.
  • در شعبان 881ه برخی دیوارها به منظور از بین بردن آثار حریق اول از داخل قبر نبوی ویران شد
  • سقف داخلی غرفه ارتفاع بیشتری یافت و دیوارهای داخلی از سنگ ساخته شد
  • سطح قبر از محیط خارجی اطراف 1/5 ذراع(0/75 متر)، و از سطح مسجد حدود 3 ذراع(1/5 متر) پایینتر قرار گرفت.
  • ساختن دیوارها در شعبان 881ه آغاز شد[۸]
  • به‌جای سقف چوبی، گنبد داخلی ساخته شد که در ساختمان سنگ بازالت به‌کار رفته بود و رأس آن از سنگ آهک ساخته شد. این بنا در شوال 881ه پایان یافت. این همان گنبدی است که از به قبه الزرقاء یاد شده است.[۹]

سمهودی با تحقیق و دقت در غرقه نبوی، عنوان می‌کند سطح مقطع آن مستطیل بوده و با ایجاد یک طاق ضربی در بخشی از آن سعی شد تا مقطع گنبد مربع باشد.

در این زمان، مرمر حجره نبوی با استفاده از مرمر سفید و سرخ بازسازی شد. همچنین مرمر قبله و ردیف بالای آن و نیز مقصوره چوبی اطراف قبر نبوی، بازسازی شد.[۱۰]

اقدامات قایتبای بعد از حریق دوم

رمضان سال 886ه.ق مأذنه جنوب شرقی(رئیسیه) بر اثر اصابت صاعقه آتش گرفت و در اثر آن تمام مسجد دچار حریق شد.

بر اثر این آتش سوزی، منبر، مقصوره، اکثر طاق‌های مسجد، ستون‌ها از بین رفت. ثلث مأذنه اصلی نیز ویران شد و در آستانه فروپاشی قرارداشت.

بنا بر گفته سمهودی، هیچ چیز جز گنبد داخلی روی قبر نبوی سالم نماند.[۱۱]

ناظران و کارگزارن معماری

پس از حریق، کار مرمت مسجد آغاز شد. حدود صد نفر صنعتگر و مهندس و نجار و رنگرز و سنگتراش و آهنگر فرستاده شدند. ناظر این معماری سیفی سنقر جمالی و برادرش شاهین جمالی بودند.

گروه دوم کارگزاران متشکل از بیش از سیصد صنعتگر بود که با مواد و مصالح لازم و با نظارت شمس الدین زمن که ناظر معماری قبل از حریق بود، از قاهره فرستاده شدند.[۱۲]

بازسازی مسجد و کیفیت آن

دیوارها

دیوار خارجی از باب جبرئیل، در جهت شرقی تا باب الرحمه در جهت غربی منهدم شد و دوباره دیوار و مأذنه ساخته شد.

ارتفاع دیوار نسبت به گذشته بیشتر شد.[۱۳]

ستون‌ها

ستون‌های جدید ساخته شد که بالای آن‌ها طاق‌هایی از آجر و بالای آن نیز سقفی از چوب قرار داشت[۱۴]. دو ستون به جهت شرقی غرفه نبوی اضافه شد.[۱۵]

گنبد

گنبد محراب

این گنبد با پوشاندن دریچه بالای محراب دیوار جنوبی ایجاد شد.[۱۶]

گنبد بزرگ بالای قبر

پس از حریق دوم، گنبد بزرگی موازی حجره شریفه، ساخته شد. این گنبد از آجر ساخته و جایگزین قبه الزرقاء شد.[۱۷]

در سال‌های 2-891ه.ق گنبد بالای قبر پس از بازسازی مجدد دچار فرسودگی شد و این گنبد تخریب و دوباره ساخته شد.[۱۸]

گنبدهای دیگر

در اطراف گنبد بالای قبر، بر سقف مسجد، سه گنبد دیگر نیز ایجاد شد.[۱۹]

دو گنبد نیز مقابل باب السلام در داخل مسجد ساخته شد و باب السلام با مرمر سفید پوشیده شد.[۲۰]

گسترش فضای مسجد

در بازسازی این زمان و قرار گرفتن گنبد بزرگ برای مسجد، و تغییراتی که در ستون‌های نگهدارنده گنبد ایجاد شد؛ فضای میان دیوار خارجی شرقی و بناهای نوساز، تنگ شد و لازمه آن ایجاد فضا به سمت عرض دیوار سابق بود[۲۱].[۲۲] در این افزایش مساحت، دیوار شرقی تخریب و به سمت باب جبرئیل توسعه یافت، اما باب جبرئیل تغییری نیافت بر جای خود ماند.[۲۳]

این افزایش مساحت در حدود 120 متر مربع، ذکر شده‌است.[۲۴]

دریچه نور

در جوار گنبدها و مأذنه جنوب شرقی(رئیسیه)، چشمه‌ای(دریچه) به منظور نوردهی و تهویه ساخته شد.

خزائن و پنجره‌های هلالی در دیوار شرقی و جنوبی ساخته شد. قسمت‌هایی از دیوار که هم سطح و هم تراز پنجره‌ها بود با آجر بنا شد، درحالی‌که بقیه دیوار از سنگ بازالت ساخته شده بود.[۲۵]

علت ساخت پنجره‌ها این بود که طاق‌ها نور داخل رواق‌ها را کاهش می‌دادند، بعدها تمام پنجره‌های دیوار جنوبی بجز پنجره واقع در منطقه محراب عثمانی، مسدود شد.[۲۶]

محراب

در سال 888ه.ق محرابی در جایگاه نماز پیامبر ساخته شد.[۲۷]

محراب دیوار جنوبی (محراب عثمانی)، توسعه یافت[۲۸] و با مرمر رنگارنگ پوشیده شد.[۲۹]

مقصوره

مقصوره با پنجره هایی از مس در سال 888ه.ق ساخته شد.[۳۰] این مقصوره، مانند مقصوره زمان بیبرس گرداگرد مقبره نبوی و بیت فاطمه(س)، گزارده شد.[۳۱] این مقصوره، 4 در داشت:

  • دری در غرب روضه شریفه که باب الوفود یا باب‌الرحمه نام داشت و در جنوب این در شباک(پنجره) توبه قرارداشت.
  • دری که در جنوب روضه شریفه قرار داشت
  • دری در شرق روضه شریفه قرارداشت، که مردم از آن داخل می‌شدند
  • دری در شمال روضه شریفه قرار داشت، موسوم به باب الاغوات، که برای ورود اغوات(خدام حرم) بود.[۳۲]

منبر و جایگاه

در همین سال منبر و دکه‌ای(جایگاه) از مرمر ساخته شد. یکی از جایگاه‌ها در رواق‌های شرقی بین باب النسا و آخر مسجد نهاده شد و جایگاه دیگر در رواق‌های غربی بین باب الرحمه و آخر مسجد قرار گرفت.[۳۳]

مسدود شدن راه ورودی مسجد از خارج آن به سمت دیوار جنوبی

راهی که از خارج مسجد مقابل خوخه عمر( خوخه ابوبکر) به رواق دوم از جهت دیوار جنوبی(طاق ضربی پایین مسجد) می‌رسید در ذیقعده 888ه.ق بسته شد.[۳۴]

دیوار حجره نبوی

دیوارهای قبر نبوی با مرمر پوشیده شد.[۳۵]

ارتفاع سقف ورنگ‌آمیزی آن

ارتفاع سقف مسجد از سطح مقبره نبوی 22ذاع(11متر) بود.[۳۶]

کار سقف مسجد در اواخر رمضان 888ه.ق به پایان رسید.در ذیقعده 889ه.ق بهاءالدین ابی البقا بن جیعان با گروهی از رنگرزان، آن‌گاه که معماری مسجد روبه اتمام بود برای رنگ کردن سقف مسجد با لاجورد حضور یافتند.[۳۷]

رواق‌ها

هفت رواق در جهت جنوبی، چهار رواق در جهت غربی، سه رواق در جهت شرقی، چهار رواق در جهت شمالی وجود داشت.[۳۸]

مناره باب الرحمه

قایتبای در جوار دیوار غربی، مأذنه کوچکی نیز ساخت. این مأذنه پس از آن به مأذنه باب الرحمه شناخته شد.[۳۹]

مناره جنوب شرقی

مأذنه جنوب شرقی در بازسازی اول دوره قایتبای 77 ذراع(38/35متر) ارتفاع یافت. اما پس از حریق دوم و بازسازی مجدد ارتفاع آن به 100 ذراع(بیش از 50 متر) رسید. اما در این دوره نیز گنبد بالای مقبره نبوی و مأذنه جنوب شرقی دچار فرسودگی شد. بنابراین مأذنه تخریب و پی آن با بازالت ریخته شد، این همان مأذنه فعلی است. ارتفاع آن این بار به 120 ذراع(59/76متر) رسید.گنبد نیز منهدم و دوباره ساخته شد. این اعمال در در سال 92-891ه.ق انجام شد. ناظر این اقدامات شاهین جمالی بود.[۴۰]

برای مأذنه رئیسیه، در دیوار غربی دری قرار داده شد. این در قبل از آن در دیوار شمالی قرار داشت.[۴۱]

توصیف مناره

در مأذنه قایتبای، مظاهر معماری مملوکی بحری و جرکسی و نیز بخشی از شاخصه‌های معماری ایوبی قابل مشاهده‌است.

مأذنه از چهار طبقه تشکیل شده، طبقه زیرین دارای قطع مربع و مرتفع است که به سه ردیف مقرنس ختم می‌شود و بالای آن شرفه‌ای وجود دارد.

در قسمت زیرین چهار شرفه کوچک قراردارد که واقع بر مقرنس‌هاست. مأذنه دارای درهایی است که طاق آن‌ها مانند طاق پنجره‌های مأذنه‌های مملوکی است. این پنجره‌ها از خارج در طاق‌نماهایی با طاق مثلث شکل قراردارد که دور این طاق‌نماها را «جِفت» متقاطعی فراگرفته است که در بالای طاق به شکل دایره درآمده و سپس در اطراف بدنه مأذنه ادامه دارد.[۴۲]

طبقه دوم هشت ضلعی و کم ارتفاع است. در وسط با جناغی‌های به رنگ سفید و سرخ مزین شده بود.

این جزء به سه ردیف مقرنس که بالای آن شرفه قراردارد ختم می‌شود.

طبقه سوم، بالای جزء مذکور، قرارداشت. این طبقه با مقطع دایره‌ای بود که نسبت به طبقه دوم ارتفاع کمتری داشت. این طبقه نیزبه سه ردیف مقرنس متنهی می‌شد که حامل شرفه آخر بود.

مأذنه به سپری منتهی می‌شود که بالای آن کلاه خودی قراردارد و بر سر آن فانوسی واقع شده است.[۴۳] کلاه خود بالای سپر از مشخصات معماری ایوبی است.[۴۴]

اصول این نوع معماری در مأذنه مصری دیده می‌شود. جزء زیرین مربع و بالاتر از سقف مسجد است.[۴۵]

اصلاحات پایانی

در 19 صفر 898ه.ق صاعقه‌ای به مسجد اصابت کرد و میزان خسارت اندک بود. سلطان قایتبای نیز در ربیع الثانی 898ه.ق امر به مرمت خرابی‌ها داد.[۴۶]


پانویس

  1. مدینه منوره، ص 102
  2. مدینه منوره، ص 102
  3. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 141
  4. مدینه منوره، ص 102
  5. مدینه منوره، ص 102
  6. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 141
  7. مدینه منوره، ص 102
  8. مدینه منوره، ص 103
  9. وفاءالوفا، ج2، ص 421
  10. مدینه منوره، ص 103
  11. مدینه منوره، ص 103
  12. مدینه منوره، ص 104
  13. مدینه منوره، ص104
  14. مدینه منوره، ص104
  15. مدینه منوره، ص 104
  16. مدینه منوره، ص 104
  17. وفاءالوفا، ج2،ص 421
  18. مدینه منوره، ص 106
  19. مدینه منوره، ص 104
  20. مدینه منوره، ص 104
  21. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ص 145
  22. وفاءالوفا، ج2، ص 421
  23. وفاءالوفا، ج2، ص 421
  24. المسجد النبوی عبرالتاریخ، ص 152
  25. مدینه منوره، 105-106
  26. مدینه منوره، ص 106
  27. مدینه منوره، ص 104
  28. مدینه منوره، ص 104
  29. مدینه منوره، ص 105
  30. مدینه منوره، ص 105
  31. وفاءالوفا، ج2، ص 387
  32. عماره المسجد النبوی، ص 346-347
  33. مدینه منوره، ص 105
  34. مدینه منوره، ص 106
  35. مدینه منوره، ص 106
  36. مدینه منوره، ص 106
  37. مدینه منوره، ص 106
  38. مدینه منوره، ص 107
  39. مدینه منوره، ص 106
  40. مدینه منوره، ص 106
  41. مدینه منوره، ص 104
  42. مدینه منوره، ص 107
  43. مدینه منوره، ص 108
  44. مدینه منوره، ص 109
  45. مدینه منوره، ص 108
  46. مدینه منوره، ص 106

منابع

  • المسجد النبوی عبرالتاریخ، محمدالسید الوکیل، جده، دارالمجتمع للنشر و التوزیع، 1406ه.ق
  • تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر
  • عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001
  • مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372
  • وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001