ضریح رسول الله

ضریح پیامبر

اطلاعات اوليه
مکان	مدینه، مسجدالنبی
جنبه دینی
بزرگداشت نزد	مسلمانان
وابسته به دین/مذهب	اسلام
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	خلافت ولیدبن عبدالملک
بنیانگذار	عمربن عبدالعزیز
بازسازی‌ها	قرارگرفتن گنبد روی ضریح، افزایش محدوده ضریح با اضافه نمودن خانه فاطمه به آن و قرار گرفتن ضریح چوبی اطراف آن، آتش گرفتن ضریح چوبی و جایگزین شدن ضریح فلزی
بازسازی کنندگان	قلاوون، حسن بن محمدبن قلاوون، کتبغا، بیبرس، قایتبای
وضعیت فعلی
طول	16
عرض	15متر
ارتفاع	8
درها	6 در، باب التوبه در جنوب، باب التهجد در شمال، در شرقی موسوم به باب فاطمه، در غربی یا باب النبی که به باب وفود نیز معروف است، دو در سمت چپ و راست قسمت مثلثی شکل ضریح اولیه

ضریح پیامبر، به محفظه فلزی مشبکی گفته می‌شود که اطراف حجره شریفه قرارگرفته است.

اولین ضریح توسط عمربن عبدالعزیز والی مدینه در زمان خلافت ولیدبن عبدالملک ساخته شد. این ضریح به شکل پنج‌ضلعی بود. در دوره سلطان قلاوون مملوکی گنبدی روی این ضریح قرار گرفت. این گنبد بعدها در سقف بیرونی مسجد جای گرفت و همان گنبد خضرا ست.

در دوره بیبرس محدوده خانه فاطمه نیز به فضای ضریح اضافه شد و ضریحی چوبی اطراف ضریح اولیه و اضافات جدید شکل گرفت. البته این ضریح در جهات قبله، شرق و غرب، بجز جهت شمال جای گرفت و نیمی از ستون‌های محرس، وفود و سریر را در خود جای داد. منتهاالیه این محدوده در سمت شمال، محراب تهجد بود.

پس از دومین آتش‌سوزی در مسجدالنبی، این ضریح سوخت و قایتبای ضریحی فلزی را در همان محدوده‌ای که بیبرس بنا نهاده بود ایجاد کرد با این تفاوت که در سمت شمالی نیز ضریح فلزی را قرار داد و ستون مربعه‌القبر به طور کامل داخل ضریح قرار گرفت، همچنین نیمی از ستون تهجد نیز در ضریح جای گرفت.

شکل‌گیری ضریح از آغاز

قبر پیامبر در حجره عایشه قرار داشت. با این وجود عایشه پس از فوت پیامبر در حجره خویش ساکن بود و حائلی بین محل زندگی وی و قبر پیامبر وجود نداشت. اما در دوره‌های بعد همراه با بازسازی مسجدالنبی، حجره شریفه و محدوده قبر نبوی به‌صورت بخشی مجزا درآمد.

اولین ضریح قبر نبوی

در دوره ولیدبن عبدالملک، والی وی در مدینه، عمربن عبدالعزیز همراه با اصلاحاتی که در مسجد ایجاد نمود، دیواری پنج‌ضلعی دور حجره شریفه کشید. با ایجاد این دیواره، بخشی از روضه شریفه نیز داخل در ضریح قرارگرفت. شکل پنج‌ضلعی آن به‌این خاطر بود که شبیه به کعبه نباشد. همچنین کسانی که در پشت آن به سمت قبله نماز می‌خواندند، چون سمت مثلثی آن برابرشان بود، عملا رو به قبر بودن بر آنان صدق نمی‌کرد

ایجاد گنبد روی ضریح

در سال 678 قمری سلطان سیف‌الدین قلاوون، گنبدی بر بالای حجره ایجاد کرد. پایین این گنبد مربع و بالای آن هشت‌ضلعی بود که با سرب پوشیده شده‌بود. در سال 881 قمری حسن بن محمد بن قلاوون، گنبد بالای حجره را بازسازی کرد. در دوره اول اصلاحات قایتبای که قبل از آتش سوزی بزرگ انجام گرفت، سقف قدیم حجره شریفه خراب و گنبد کوچک آن با سنگ بازالت ساخته شد که قسمت بالای آن به خاطر استحام بیشتر از آهک بود. پس از آتش سوزی سال 886 در دوره قایتبای، گنبد داخلی روی حجره شریفه، به گنبد بزرگ بیرونی روی سقف مسجد تبدیل شد.

شکل گرفتن محدوده نهایی ضریح در عصر ممالیک

در سال 668 قمری ملک ظاهر بیبرس مملوکی، مقصوره‌ای چوبی به ارتفاع 3/5 متر، اطراف حجره شریفه کشید. به نقل از منابع این مقصوره حول ضریح اولیه ایجاد شد. او محوطه خانه حضرت فاطمه را نیز وارد در این مقصوره نمود. حد این مقصوره در سمت شمال تا محراب تهجد بود. سه در نیز برای مقصوره ایجاد شد. این ضریح در سمت قبله، شرق و غرب حجره شریفه و مابین ستون های وفود، سریر و حرس قرار گرفت. به‌طوری که نیمی از این ستون‌ها داخل ضریح قرار گرفتند. اما در سمت شمال آن ضریحی قرار نگرفت. این ضریح چوبی اطراف ضریح اولیه ایجاد شد.

در سال 694 قمری الملک العادل زین‌الدین کتبغا، پنجره دائره ای شکل را در مقصوره چوبی ایجاد نمود و ارتفاع دیواره‌های مقصوره را تا سقف افزایش داد.

پس از دومین آتش سوزی در مسجدالنبی، قایتبای ضریح را مطابق آن‌‌چه بیبرس ایجاد کرده بود، بنا نهاد با این تفاوت که او در جهت شمال حجره شریفه نیز ضریح قرار داد و آن را به قسمت‌های شرقی و غربی متصل نمود. بدین ترتیب ضریح جدید چهار در داشت. در این زمان، برای ضریح در جهت قبله، پنجره‌هایی از مس ساخته شد. در بالای آن هم پنجره‌ای مشبک قرارگرفت. اما در جهت شمالی و غربی پنجره‌ها آهنی بود و بالای آن تزییناتی از مس قرار گرفته بود و دارای 76 طاق بود.

بازسازی ضریح در دوره قایتبای

همچنین فاصله‌ای بین ضریحی که به مانند ضریح عمر بن عبدالعزیز اطراف قبر ایجاد شده بود و ضریح فلزی قسمت شمالی بوجود آمد. این فاصله در جهت شمال و حالت مثلثی شکل ضریح اولیه و مقابل ضریح فلزی جدید در قسمت شمالی قرار گرفت. در این فضای جدید، دو در قسمت چپ و راست قسمت مثلثی ضریح اولیه ایجاد شد.

ضریح در دوره معاصر

شاکله اصلی ضریح تا به امروز تغییرات چندانی نداشته و به همان صورت باقی مانده‌است. با این وجود جنس ضریحی که امروزه وجود دارد از طلاست. ابعاد ضریح این‌طور ذکر شده است: طول دیوار مسی در ضلع شمال و جنوبی خارج مقصوره، 16 متر و در ضلع شرقی و غربی 15 متر، طول اضلاع از داخل بین 4-5-6 متر، ارتفاع حجره تقریبا 8 متر و ارتفاع عرصه مخمس از زمین مسجد حدود 7 متر است.

درهای ضریح

ضریح پیامبر دارای 6 در به شرح زیر می‌باشد:

1. در جنوبی به نام «باب التوبه»، بالای این در کتیبه ای نقره ای قرار دارد که تاریخ ساخت را 1026ه.ق ذکر کرده است.
2. در شمالی که آن را «باب التهجد»، نامیده اند.
3. در شرقی موسوم به «باب فاطمه» است.
4. در غربی یا «باب النبی» که به باب الوفود نیز معروف است.
5. دری در طرف راست مثلث، داخل ضریح.
6. دری در طرف چپ مثلث، داخل ضریح.

ستون‌های داخل در ضریح

از میان ستون‌های متبرک مسجدالنبی، ستون وفود، ستون حرس و ستون سریر از زمان بیبرس در قسمت بدنه ضریح قرارگرفتند. بدین نحو که نیمی از آن داخل در ضریح است. پس از اصلاحات قایتبای و ایجاد ضریح فلزی در قسمت شمالی حجره شریفه، که خانه فاطمه نیز به آن داخل شده بود، ستون مربعه القبر داخل ضریح قرار گرفت و این قضیه موجب اعتراض علما به قایتبای شد، چراکه این ستون متبرک از دسترس مردم خارج شده بود. به همین نحو ستون تهجد که در منتها الیه حد ضریح در قسمت شمالی واقع شده بود، با قرارگرفتن ضریح فلزی در این قسمت درون ضریح جای گرفت. به نحوی که نیمی از آن درون ضریح قرارداشت.

==

• 
• 

منابع

• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، مشعر

• تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ، ناجی محمدحسن القادر الانصاری، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، مشعر

• عماره المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایه العصر المملوکی، محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبه القاهره للکتاب، 2001

• مدینه منوره، تحولات عمرانی و میراث معماری، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، 1372

• موسوعه مکه المکرمه و المدينه المنوره، احمد زکي يماني، مؤسسه الفرقان، ۱۴۲۹ق؛

• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی،علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج2، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، 1422ه.ق -2001

• وفاء الوفاء، السمهودي (م.۹۱۱ق.)‏، ج1، بيروت، دار الكتب العلميه، ۲۰۰۶م.