بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)

بازسازی مسجدالنبی (ولیدبن عبدالملک)، تنها بازسازی مسجدالنبی در عصر امویان بود که به فرمان خلیفه اموی ولید بن عبدالملک (۸۶-۹۶ق) و توسط عمر بن عبدالعزیز که حاکم مدینه بود اجرا شد.

مسجد در سال ۸۸ هجرت تخریب و کار بازسازی آن در سال ۹۱ به پایان رسید. خانه‌های اطراف مسجد به مساحت مسجد اضافه شد. در این بازسازی خانه همسران پیامبر نیز تخریب و به محوطه مسجد افزوده شد. مساحت مسجد به حدود ۱۰۰ متر در ۱۰۰ متر رسید. در این بازسازی همچنین ۴ گلدسته برای مسجد ساخته شد.

ویژگی بارز این بازسازی، استفاده از تزیینات در ساخت دیوارها و سقف مسجد است. ساخت کنگره بر دیوارها، ستون‌های طلاکاری شده، استفاده از نقوش شاخ و برگ درختان در تزیینات، مأذنه و محراب مجوف از ویژگی های معماری مسجد در این بازسازی بود.

بازسازی و توسعه

مسجدالنبی از زمان عثمان (۲۹-۳۰ق) تا خلافت ولیدبن عبدالملک (۸۶-۹۶ق) بدون تغییر باقی ماند. اما با شروع حکمرانی ولید، به علت نیاز مسجد النبی به فضای بیشتر برای جمعیت زیاد نمازگزاران، والی خلیفه در مدینه، عمربن عبدالعزیز، مأمور توسعه مسجد شد. کار بازسازی از ماه صفر ۸۸ قمری آغاز شد و تا سال ۹۱ قمری به طول انجامید.

هدایای امپراطوری روم

گفته شده ولید بن عبدالملک برای ساخت مسجد، از امپراطور روم تقاضای کارگر و مصالح نمود. امپراطور روم پذیرفت و گفته شده کمک‌ها را به همراه چهل هزار مثقال طلا برای بازسازی مسجد ارسال نمود. برخی منابع تعداد کارگران فرستاده شده را ۲۰ تن و برخی دیگر ۴۰ نفر از روم و نیز ۴۰ نفر از قبط ذکر کرده‌اند.

تعیین قبله

به هنگام تخریب و بازسازی دیوار قبله، عمربن عبدالعزیز، شیوخ مدینه را فراخواند تا بر قرار گرفتن صحیح دیوار جدید نظارت داشته باشند. برخی منابع درباره اهمیت دیوار قبله و دقت تعیین آن چنین نقل کرده‌اند که سنگی از دیوار قبله برداشته نمی‌شد؛ مگر اینکه سنگی بر جای آن قرار می‌گرفت.

افزودن خانه‌های اطراف مسجد

به دستور ولید بن عبدالملک، خانه‌های اطراف مسجد خریداری و به محدوده مسجد افزوده شد. برخی از خانه‌ها نیز همچون خانه حسن بن حسن(ع) که در واقع خانه حضرت فاطمه(س) به شمار می آمد، به زور گرفته شد.

در این زمان حجره همسران پیامبر(ص) نیز مانند دیگر خانه‌ها تخریب و به مسجد اضافه شد که باعث برخی اعتراضات شد؛ تخریب بعضی از آن‌ها مانند خانه حَفْصِه دختر عُمَر بن خَطّاب با مقاومت عبدالله بن عبدالله بن عمر روبرو شد.

ویژگی‌های توسعه در این دوره

نام صالح بن کیسان به عنوان ناظر عملیات ساخت و ساز و نام محمد بن جعفر بن وردان به عنوان مهندس در منابع آمده است. در این دوره شکل طاق ها جناغی بود و این طاق ها صحن را دور می‌زد. بر سر دیوارها نیز گنگره قرار داشت. نصب ناودان بر روی بام نخستین بار در این دوره صورت گرفت. همچنین کف صحن مسجد با سنگریزه پوشانده شد.

جایگزین

پِیْ و ستون: اساس و پی، از سنگ نقش دار ساخته شد و آهک و گچ نیز در ساخت آن به کار رفت. ستون‌ها، از قطعات سنگ نقش دار ساخته شد و در آن‌ها آهن پوشیده از سرب به کار رفت. پای ستون ها مربع شکل و سر ستون‌ها طلا کاری شده بود. بدنه ستون‌ها با رنگ سفید صیقلی شد. کف صحن مسجد با سنگریزه پوشانده شد.

مساحت: گفته شده که در این بازسازی مساحت مسجد به ابعاد ۲۰۰ در ۲۰۰ ذراع (۱۰۰ در ۱۰۰ متر مربع) گسترش یافت. اما سمهودی عرض مسجد در جهت قبله را ۱۶۷/۵۰ ذراع و طول مسجد (دیوار غربی که شبه عمود بر دیوار جنوبی است) را ۲۰۰ ذراع دانسته است.

رواق ها: در سمت قبله ۱۸ رواق در جهت عمود بر دیوار جنوبی قرار داده شد. همچنین در این سمت پنج رواق، در سمت شرقی، سه رواق، در سمت غربی، چهار رواق و در سمت شمالی، پنج رواق موازی با دیوار شمالی قرار گرفت.

هریک از جهات جنوبی و شمالی نیز به واسطه ۱۱ طاق که بر ۱۰ ستون قرار داده شد و جهت شرقی و غربی نیز با ۱۴ طاق متکی بر ۱۳ ستون به صحن گشوده می‌شد.

دیوارها: پوشش و تزیین دیوارهای این دوره که آن را از دوره‌های دیگر متمایز می‌کند، از مرمر، طلا، کاشی‌های معرق و نقوش درخت و شاخ و برگ آن بود. دیوار قبله نیز دارای ۱۴ پنجره مُشَبَّک بود که منقش، طلاکاری و بالای آن سوره های کوتاه قرآن نوشته شده بود. برخی منابع نیز از نگاشته شدن سوره فاتحه و نیز از سوره شمس تا آخر سوره الناس خبر می‌دهند. ارتفاع دیوار غربی کمی کمتر از ۲ ذارع (حدود۹۵ سانتی متر) و دیوار شرقی ۲ ذراع و چهار انگشت (حدود۱۱۰ سانتی متر) ذکر شده است. دلیل ساخت دیوارها با ارتفاع متفاوت نیز این بوده که دیوار شرقی در جهت جریان سیل واقع بود.

سقف: مسجد دارای دو سقف بود، یکی در بالای آن دیگری قرار داشت. سقف زیرین به ارتفاع ۲۳ ذراع (۱۱/۴۵متر) و سقف بالایی به ارتفاع ۲۵ ذراع (۱۲/۴۵متر) بود. سقف مسجد نیز از ساج ساخته و روی پل‌های چوبی متکی به ستون‌ها قرار گرفت.

درها: مسجد دارای چهار باب اصلی به نام‌های: باب السلام و باب الرحمه در دیوار غربی و باب النسا و باب جبرئیل در دیوار شرقی بود. در منابع مختلف درباره بیشتر از این چهار دَر، اختلاف نظر وجود دارد. برخی اضافه کردن ۲۰ دَر به مسجد النبی را به ولید بن عبدالملک نسبت داده‌اند و بعضی دیگر آن را متعلق به دوره عباسی می‌دانند. عده‌ای نیز ساخته شدن دو دَر در دیوار شمالی واقع در چپ و راست محراب را به این دوره منتسب می کنند.

محراب مُجَوَّف

به گزارش مورخین، محراب مجوف در این دوره ایجاد شد.پیش از این محراب به نحوی که در دیوار کنده شده باشد وجود نداشت. طاق محراب دارای قوس‌هایی بود که از طلا پوشیده شده بود. زیر طاق محلی قرار داشت که پیامبر هنگام قیام از سجود بر آن تکیه می کرد. گفته‌اند آینه‌ای مربعی شکل در وسط محراب قرار داشت که از آن عایشه بود. در سمت راست محراب دری قرار داشت که امام جماعت از آن وارد و خارج می‌شد. در سمت چپ نیز دری بود که با صفحه‌های آهن محکم شده بود. بین این دو در راهی مسطح قرار داشت.

مقصوره

در این دوره نیز مانند دوره پیشین، مقصوره‌ای از چوب ساج ساخته شد که امام‌جماعت در آن نماز بگزارد. سقف مقصوره نیز در این دوره ساخته شد و با فُسَیْفِسا زینت داده شد. این سقف بالای محراب قرار داشت و از دیگر سقف‌های جناح جنوبی متمایز بود. برخی منابع محل مقصوره را در اطراف چشمه (دریچه نور) بالای محراب دانسته‌اند.

درباره ارتفاع سقف مقصوره، برخی آن را ۲ ذراع و عده‌ای دیگر اندازه آن را هم‌سطح خود مقصوره ذکر کرده‌اند.

مَئْذَنه

در دوره ولید بن عبدالملک، مأذنه (گلدسته یا مناره) نیز مانند محراب به شکل مُجَوَّف (تو خالی، میان تهی) ساخته شد. در هر زوایه‌ای مأذنه‌ای ساخته شد با پایه ۸ در ۸ ذراع (در حدود ۴ در ۴ متر). عده‌ای ارتفاع آن‌ها را ۵۵ (۲۷متر) یا ۶۰ ذراع (۳۰متر) و برخی دیگر ارتفاع مأذنه‌های جنوب شرقی و شمال شرقی را ۵۵ ذراع و مأذنه شمال غربی را ۵۳ ذراع ذکر کرده‌اند.

برخی منابع نقل می‌کنند که مأذنه جنوب غربی به امر سلیمان بن عبدالملک به‌واسطه اینکه مشرف بر محل سکونتش بود از بین رفت.

منابع

• العقد، ابن عبد ربه، قاهره، ۱۲۹۳ق.
• بحوث تاریخیه: عماره المسجد النبوی الشریف، محمد حمزه اسماعیل الحداد، ۱۴۱۹ق.
• پژوهشنامه تاریخ، «مسجد سازی در اندلس»، تفضلی، عباس علی، شماره ۷، تابستان ۱۳۸۶ش.
• عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
• المدینه المنوره تطورها العمرانی و تراثها فی المعماری، صالح لمعی مصطفی، دارالنهضه العربیه، بیروت، ۱۹۸۱م.
• معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، عبد العزیز بن عبد الرحمان بن ابراهیم کعکی، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی للطباعة و النشر و التجارة، الطبعة الاولی، ۱۴۳۲ق.
• وفاءالوفا باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، ج۲، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۱۴۲۲ق.