آثار اهل بیت(ع) در حرمین
آثار اهل بیت در مدینه
منابع تاریخی از آثار فراوان اهل بیت در مدینه و پیرامون آن یاد کرده‌اند. افزون بر حرم پیامبر اسلام، آرامگاه چهار تن از امامان معصوم، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع)[۱] در مدینه و سمت غرب بقیع[۲] در شرق مسجدالنبی[۳] قرار گرفته است. سفرنامه‌ها از وجود گنبد و ضریحی چوبی برای ایشان در بقیع یاد کرده‌اند[۴] که در حدود سال 1344ق. ویران شد.[۵] در سخنی غیر مشهور آمده که بدن امام علی(ع)[۶] و نیز سر امام حسین(ع)[۷] در بقیع دفن شده است.
قبر حضرت فاطمه(س) در مدینه قرار دارد؛ اما در تعیین محل دقیق آن اختلاف نظر است و آن را در بقیع[۸] یا روضه میان منبر و قبر پیامبر(ص)[۹] دانسته‌اند. خانه پیامبر(ص) که در آغاز سمت چپ قبله و همراه با مسجد ایشان در یک حیاط قرار داشت و یک در از آن به مسجد باز می‌شد، به تدریج از فضای مسجد جدا گشت و اتاق‌های کوچکی ویژه همسران پیامبر(ص) ساخته شد. از دوران بنی‌امیه، خانه پیامبر(ص) و خانه‌های پیرامون رفته رفته به مسجد اضافه گشتند.[۱۰]
خانه‌های اهل بیت
خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پشت حجره پیامبر، در شرق مسجد و حجره عایشه قرار داشت و دارای محراب[۱۱] و نیز دری به سوی غرب در داخل مسجد بود.[۱۲] در دیوار آن، روزنه‌ای به خانه پیامبر(ص) باز شده بود که ایشان از آن‌جا با اهل بیت سخن می‌گفت و از حال آنان آگاه می‌شد. پس از چندی این روزنه به خواسته فاطمه(س) مسدود گشت.[۱۳] به گفته برخی، روزنه یاد شده مکانی است که پیامبر(ص) مدتی در پی نزول آیه تطهیر، آن را تلاوت و اهل بیت را برای نماز فرامی‌خواند.[۱۴] بیت الاحزان یا مسجد فاطمه(س)[۱۵] که به دست علی(ع) و بر پایه سخن مشهور در بقیع و سمت شمال قبرهای امامان شیعه،[۱۶] ساخته شد و محل عزاداری حضرت زهرا(س) در پی رحلت پیامبر(ص) به شمار می‌رفت، به سال 1344ق. در دوران آل سعود ویران گشت.[۱۷]
خانه‌های امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در فضای سنگفرش شده امروزی میان درِ اصلی بقیع و حرم رسول خدا(ص) قرار داشت که در فاصله سال‌های 1360-1366ق. ویران و به محل عبور زائران تبدیل گشت.[۱۸] شماری از منابع شیعی نماز خواندن در دو خانه یاد شده را مستحب دانسته‌اند.[۱۹] به گفته برخی، تا سده نهم ق. که شیخ حرم نبوی، شجاعی شاهین جمالی، در محل خانه امام صادق(ع) خانه‌ای برای خود ساخت، اثر محراب خانه امام در آن باقی بود.[۲۰] برخی نیز از منزلی متعلق به امام رضا(ع) در خاخ، نزدیک حمراء‌الاسد در مدینه یاد کرده‌اند.[۲۱]
مساجد مربوط به اهل بیت
منابع از مساجدی در مدینه یاد کرده‌اند که با رویدادهایی در آغاز اسلام و یک یا چند تن از اهل بیت ارتباط دارند: مسجد مباهله در شرق حرم پیامبر[۲۲]؛ مسجد فضیخ (رد الشمس) در جنوب شرقی مدینه و حدود یک کیلومتری شرق مسجد قبا[۲۳] ه به باور شیعه، محل رد الشمس برای علی(ع) بوده است[۲۴]؛ مسجد غدیر خم در مسیر حاجیان نزدیک جحفه[۲۵]؛ مسجد امام علی(ع) در دارالشفا که بر پایه روایتی، ایشان در آن‌جا نماز عید خواند[۲۶] و در پی گسترش و بازسازی به سال 1411ق. امروزه کنار خیابان و سمت چپ کسی قرار می‌گیرد که از جنوب غربی صحن مسجدالنبی بیرون می‌رود.[۲۷]
افزون بر این، برخی آثار موجود در مسجدالنبی به طور ویژه با یکی از اهل بیت ارتباط یافته است. محراب فاطمه(س) در جنوب محراب تهجد و درون مقصوره حرم و متصل به ستونی کنار صندوق حضرت زهرا(س) قرار دارد.[۲۸] در قسمت شرقی حرم و در سمت حجره نبوی نیز دری است به نام باب السیدة الزهراء که محل ورود و خروج خادمان است.[۲۹]
برخی دری را که سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه فاطمه مشهور است، همان دری می‌دانند که به سوی کوچه باز می‌شده است.[۳۰] در همان سمت، دری است موسوم به باب علی(ع) که به سبب نزدیکی به خانه علی(ع) بدین نام خوانده شده است.[۳۱] این در ضمن بازسازی دیوار شرقی برداشته شد[۳۲]؛ اما به سال 1413ق. دری به همین نام ساختند.[۳۳] استوانه حَرس یا استوانة علی بن ابی طالب(ع) نیز جایگاه عبادت علی(ع) بود و ایشان کنار آن می‌نشست و از پیامبر نگهبانی می‌کرد.[۳۴]
منابع تاریخی از آبادی‌ها، باغ‌ها، چشمه‌ها و چاه‌هایی متعلق به اهل بیت: یاد کرده‌اند؛ از جمله باغ فدک که در 130 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد.[۳۵]
به باور شیعه، این باغ از سوی پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) بخشیده شد[۳۶] و در پی فوت پیامبر(ص)، کشمکش تاریخی میان ایشان و خلیفه اول بر سر آن درگرفت.[۳۷]
صدقات اهل بیت در مدینه
برخی از چشمه‌ای به نام عین فاطمه نزدیک زَباله یاد کرده‌اند که آجر مسجد پیامبر در آن‌جا ساخته می‌شد.[۳۸] قریه ام العِیال در جنوب شرقی مدینه و در مسیر مکه را نیز صدقه فاطمه دانسته‌اند.[۳۹] مهم‌ترین املاک و صدقات امام علی(ع) در ینبع قرار داشت[۴۰] و بیشتر شامل چشمه‌هایی بود که آن‌ها را وقف نمود. مجموعه چشمه‌های موسوم به «بُغَیبِغه» و نیز «عین ابونیزر» از آن شمار هستند[۴۱] که آن‌ها را برای فقیران مدینه و در راه ماندگان وقف کرد و به حسنین(ع) اجازه داد هر گونه صلاح می‌دانند در آن تصرف کنند.[۴۲] بعدها امام حسین(ع) اولی را به عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بخشید.[۴۳] آبار علی نخلستانی با مجموعه‌ای از چاه‌ها در جنوب مدینه قرار دارد[۴۴] که برخی معتقدند امام علی(ع) آن‌ها را حفر کرده است.[۴۵]
از املاک و چشمه‌هایی متعلق به امام علی(ع) در مناطق دیگر از جمله عین موات و عین ناقه در وادی القری، باغی به نام «فُقَیرین» در منطقه عالیه،[۴۶] بئر قیس و شجره،[۴۷] صدقه وادی ترعه میان مدینه و خیبر[۴۸] و چشمه سُوَیقه نزدیک سَیاله[۴۹] نیز یاد کرده‌اند.
به گفته برخی، حفیاء از زمین‌های وقفی امام حسن(ع)[۵۰] و مرتج از زمین‌های نزدیک مدینه متعلق به ایشان بوده است.[۵۱] همچنین چشمه یحَنِّس در مدینه را از اموال امام حسین(ع) دانسته‌اند که بعدها امام سجاد(ع) آن را برای گزاردن دَین پدر، به ولید بن عتبه فروخت.[۵۲] منابع تاریخی از صدقاتی دیگر نیز برای اهل بیت یاد کرده‌اند.[۵۳]
- ↑ نک: معالم مکة و المدینه، ص429-433.
- ↑ رسائل فی تاریخ المدینه، ص11؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص60-62.
- ↑ التاریخ الامین، ص356.
- ↑ نک: پنجاه سفرنامه، ج2، ص441، 587؛ ج3، ص99، 440-441، 476، 590-591.
- ↑ کشف الارتیاب، ص55، 287.
- ↑ تاریخ بغداد، ج1، ص148؛ البدایة و النهایه، ج7، ص329-330؛ ج8، ص14؛ وفاء الوفاء، ج3، ص95.
- ↑ الطبقات، ج5، ص184؛ وفاء الوفاء، ج3، ص95.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص105-107؛ وفاء الوفاء، ج3، ص89.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص107؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص572؛ آثار اسلامی، ص219، 340.
- ↑ الطبقات، ج1، ص387-388؛ معالم مکة و المدینه، ص326.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص59.
- ↑ نک: وفاء الوفاء، ج2، ص63-67.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص57.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص203.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص94؛ تاریخ الخمیس، ج2، ص176.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص101-102؛ التاریخ الامین، ص343، 396-397؛ تخریب و بازسازی بقیع، ص39؛ قس: الخصال، ج1، ص273.
- ↑ تخریب و بازسازی بقیع، ص41، 52.
- ↑ آثار اسلامی، ص410-411؛ گل‌واژه‌های حج و عمره، ص489؛ نک: معالم مکة و المدینه، ص404-405.
- ↑ المزار الکبیر، ص102؛ بحار الانوار، ج97، ص225.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص246؛ نک: آثار المدینه، ص32؛ تاریخ معالم المدینه، ص170.
- ↑ معجم البلدان، ج2، ص335.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص369-370؛ التاریخ الامین، ص343.
- ↑ المدینة المنورة معالم و احداث، ص64؛ آثار اسلامی، ص325-329.
- ↑ التاریخ الامین، ص386-387؛ معالم مکة و المدینه، ص395-396؛ نک: وفاء الوفاء، ج3، ص32-33.
- ↑ الکافی، ج4، ص566-567؛ ذکری، ج3، ص117-118؛ وفاء الوفاء، ج3، ص170-171.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص259-260؛ وفاء الوفاء، ج3، ص43-44.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص259-260؛ قس: وفاء الوفاء، ج3، ص43-44؛ معالم مکة و المدینه، ص347، 357.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص292؛ المدینة المنورة معالم و احداث، ص24، 27.
- ↑ رسائل فی تاریخ المدینه، ص6؛ المدینة المنورة معالم و احداث، ص34.
- ↑ تاریخ و آثار اسلامی، ص203.
- ↑ اخبار المدینه، ص105.
- ↑ اخبار المدینه، ص105.
- ↑ التعریف بتاریخ، ص433.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص45؛ معالم مکة و المدینه، ص292؛ مدینه‌شناسی، ج1، ص180.
- ↑ معالم مکة و المدینه، ص485.
- ↑ الکافی، ج1، ص543؛ الاختصاص، ص183-185؛ بحار الانوار، ج21، ص22.
- ↑ نک: تاریخ المدینه، ج1، ص193-217؛ وفاء الوفاء، ج3، ص155-159.
- ↑ وفاء الوفاء، ج1، ص132؛ ج4، ص122.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص254؛ وفاء الوفاء، ج4، ص15؛ حجاز در صدر اسلام، ص106.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-224؛ معجم ما استعجم، ج1، ص262؛ نک: الکافی، ج7، ص49.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-222؛ وفاء الوفاء، ج4، ص30-31؛ حجاز در صدر اسلام، ص98-99.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص176.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-222؛ وفاء الوفاء، ج4، ص30-31؛ حجاز در صدر اسلام، ص99.
- ↑ عمدة القاری، ج25، ص62؛ البحر الرائق، ج2، ص555.
- ↑ اعانة الطالبین، ج2، ص341؛ نک: چهارده نور پاک، ج12، ص1671-1672.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص223-229؛ وفاء الوفاء، ج3، ص153.
- ↑ فتوح البلدان، ص23؛ حجاز در صدر اسلام، ص351.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص225-226.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص95-96؛ حجاز در صدر اسلام، ص198.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص61.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص144.
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص180.
- ↑ نک: حجاز در صدر اسلام، ص348-357.