اهل‌بیت
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Kamran در تاریخ ۲۱ آبان ۱۴۰۲ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
| نام کامل | اهل بیت پیامبر(ص) |
|---|---|
| نسب | اهل بیت پیامبر اسلام |
| اشخاص مهم | پیامبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام عسکری(ع)، امام زمان(عج) |
واژه اهل بیت(ع) در ادبیات شیعی،به پیامبر(ص) اسلام، حضرت فاطمه(س) و دوازده امام(ع) اطلاق می‌گردد.
به باور شیعه اهل بیت پیامبر(ع) دارای خصوصیاتی از جمله: عصمت، علم و امامت هستند. در قرآن و روایات اسلامی بر لزوم معرفت اهل بیت و ابراز محبت به ایشان تأکید فراوان شده است.
زندگی اهل بیت(ع) با حرمین (شهرهای مکه و مدینه) ارتباط داشت. زندگی بیشتر آنان در شهر مدینه گذشت. تعدادی از ایشان در مدینه درگذشتند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شدند. اهل بیت مورد احترام بودند و از جایگاه علمی و مذهبی و سیاسی، بخصوص در مدینه، برخوردار بودند. گزارش‌های متعدد درباره حج‌گزاری اهل بیت وجود دارد و سخنانی از ایشان درباره مناسک حج باقی مانده که منبع استنباط بخشی از احکام فقهی درباب حج است.
مکان‌ها و بناهای متعددی در حرمین شریفین، با اهل بیت(ع) ارتباط داشته‌اند؛ برای نمونه مقبره اهل‌بیت، خانه‌های آنان، مسجدهای مرتبط به ایشان و صدقات ایشان. این مکان‌ها مورد احترام و توجه مسلمانان بوده است و یادگارهایی از برخی از آنها امروز نیز باقی مانده است.
واژه‌شناسی
ترکیب «اهل بیت» به معنای ساکنان خانه[۱] است. اهل بیت ترکیبی اضافی از «اهل» و «بیت» است. «اهل» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای وابستگی، اختصاص،[۲] انس و پیوند[۳] و قرابت[۴] با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. این واژه به گروهی اطلاق می‌شود که از لحاظ نسب یا دین به یک فرد بازگردند.[۵] «بیت» به خانه و محل سکونت گفته می‌شود.[۶]
در قرآن
واژه اهل بیت در دو آیه مکی، یک بار به صورت «اهل البیت» بر اهل خانه ابراهیم(ع)[۷] و همسرش[۸] اطلاق شده است (سوره هود، آیه 73) و بار دیگر در اشاره خواهر موسی(ع) به خانواده خود هنگام گفت‌وگو با فرعونیان (سوره قصص، آیه 12) به کار رفته است. افزون بر این، در پاره‌ای آیات، تعبیر «اهلَِک» به خانواده یا پیروان برخی پیامبران (سوره هود، آیه40 و 46؛ سوره مؤمنون، آیه27؛ سوره عنکبوت، آیه33)[۹] و اهل خانه یا پیروان پیامبر در دوره مکی (سوره طه، آیه132)[۱۰] اشاره می‌کند.
واژگان هم‌معنا
از اهل بیت به ویژه در معنای خاندان معصوم پیامبر(ص) گاه با تعابیری دیگر مانند «آل البیت»،[۱۱] «آل محمد»،[۱۲] «آل الله»،[۱۳] «ذَوِی القُربَی» و «عترت»[۱۴] نیز یاد می‌شود.
مصداق اهل بیت
در نوشته های مسلمانان، درباره اینکه اهل بیت پیامبر(ص) چه کسانی هستند اختلاف نظر وجود دارد. برخی اهل بیت را پنج‌تن اصحاب کساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) می‌دانند.[۱۵] و گروهی دیگر همه دوازده امام شیعه، پیامبر و حضرت فاطمه را اهل بیت می‌دانند.[۱۶] همچنین این واژه به همسران پیامبر،[۱۷]پنج تن و همسران پیامبر[۱۸]، خویشاوندان نَسَبی پیامبر که صدقه بر آنان حرام شده است[۱۹]و پیروان راستین پیامبر و امامان[۲۰] نیز اطلاق شده است.
پنج تن
شیعیان[۲۱] و برخی اهل سنت[۲۲] به پشتوانه روایت‌های فراوان از منابع شیعه[۲۳] و اهل سنت،[۲۴] مصداق‌های اهل بیت را تنها پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) دانسته و همسران پیامبر را از شمول آن بیرون شمرده‌اند. پیامبر(ص) افراد یاد شده را گردآورد و عبارت اِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً را تلاوت فرمود. در برابر، بیشتر اهل سنت سیاق آیه را دلیل بر آن می‌دانند که اهل بیت پیامبر(ص) دست کم شامل همسران آن حضرت نیز می‌شود.[۲۵] از برخی صحابه نقل شده که مصداق‌های آیه را فقط همسران پیامبر می‌دانند.[۲۶][۲۷][۲۸]
دوازده امام
شیعیان دوازده امامی بر پایه احادیثی، اهل بیت را افزون بر پیامبر(ص) و حضرت فاطمه شامل دوازده امام می‌دانند.[۲۹]
فضیلت‌های اهل بیت
در قرآن
در منابع روایی و تفسیری برخی از آیات قرآن درباره اهل بیت دانسته شده‌اند.[۳۰][۳۱] از جمله می‌توان به آیه مباهله (61 سوره آل عمران)،[۳۲][۳۳] آیات اطعام (آیه 5 تا 22 سوره انسان)،[۳۴] [۳۵]واژه قربی در آیه 23 سوره شوری[۳۶] [۳۷] و واژه اولوا الامر در آیه 59 سوره نساء[۳۸] اشاره کرد.
در کلام پیامبر
بر پایه روایت‌های فراوان از منابع شیعه و اهل سنت، اهل بیت در سخنان پیامبر و سیره ایشان جایگاهی ویژه دارند. حدیث ثقلین، در هر دو گزارش شیعی[۳۹] و سنی[۴۰] آن، اهل بیت را میراث پیامبر(ص) و در ردیف قرآن می‌شمارد. در حدیث امان، بر پایه برخی نقل‌ها، پیامبر(ص) اهل بیتش را امان امت اسلام[۴۱] می‌شمرد. در حدیث سفینه، آنان همچون کشتی نوح خوانده شده‌اند که سوار شدگان برآن نجات می‌یابند و دیگران در دریای گمراهی غرق خواهند شد.[۴۲]
ویژگی‌های اهل بیت
شیعیان که اهل بیت را بر‌ترین انسان‌ها می‌دانند،[۴۳] بر این ویژگی‌ها برای ایشان تاکید می‌کنند:
عصمت
امامیه اهل بیت را معصوم از گناه، اشتباه و عیب می‌شمارند.[۴۴] مهم‌ترین پشتوانه نقلی شیعه برای اثبات عصمت از گناه، آیه تطهیر (سوره احزاب، آیه 33) است.[۴۵] متکلمان شیعی از تحلیل‌های عقلی برای اثبات عصمت بهره می‌گیرند. به نظر آنان از آنجا که عامه مردم در بیان و اجرای شریعت خطاپذیراند، لازم است امامی که خود معصوم از خطاست دیگران را از خطا باز دارد.[۴۶]
علم
متکلمان شیعه درباره دانش اهل بیت دو دیدگاه بیان کرده‌اند: گروهی امامان را عالِم به همه احکام و معارف کلی می‌دانند؛ اما دانش به امور جزئی مانند دانستن هنگام مرگ افراد را ضروری نمی‌دانند.[۴۷] در برابر، دسته‌ای دانش امام را شامل همه احکام و امور کلی و جزئی می‌دانند.[۴۸] منشاء علم امام نقل از پیامبر،[۴۹] الهام،[۵۰] کلام فرشته، رؤیای صادق و مانند آن[۵۱] و اندکی نیز قیاس و استنباط معصومانه[۵۲] دانسته شده است.
امامت
امامت در تعریف مسلمانان به معنای ریاست عام در امور دین و دنیا است.[۵۳] [۵۴] شیعیان تنها اهل بیت را به سبب داشتن دانش و عصمت، شایسته این مقام و مرجع دینی (بعد از پیامبر) می‌دانند.[۵۵] متکلمان امامیه به ضرورت وجود جانشینی برای پیامبر در همه زمان‌ها برای حفظ شریعت باور دارند.[۵۶]
تکریم اهل بیت
روایت‌های اسلامی بر گرامیداشت اهل بیت تاکید می‌کنند: آیه 23 سوره شوری بر پایه روایات[۵۷] و به گفته مفسران[۵۸] بر وجوب مَوَدت (محبت) اهل بیت به عنوان پاداش رسالت پیامبر(ص) دلالت می‌کند. روایات، مودت اهل بیت را پایه اسلام[۵۹] و از مواردی دانسته‌اند که پذیرش اعمال به آن وابسته شده است.[۶۰] در روز قیامت از مودت اهل بیت سؤال می‌شود[۶۱] و بهره‌مندی از شفاعت و ورود به بهشت بدان مشروط شده است.[۶۲]
حج‌گزاری اهل بیت
روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی گویای اهتمام فراوان اهل بیت به حج‌گزاری است. افزون بر روایاتی که درباره تعداد حج پیامبر نقل شده است،[۶۳][۶۴] گزارش‌هایی از حج‌های متعدد امام حسن مجتبی[۶۵] و امام حسین[۶۶] و امام سجاد[۶۷] نیز موجود است. از حضور دیگر امامان شیعه نیز در حج گزارش‌های متعدد وجود دارد.[۶۸] تنها درباره امام حسن عسکری چنین گزارشی در دست نیست.[۶۹]
آداب و ویژگی‌های حج اهل بیت
منابع روایی و تاریخی، گزارش‌های فراوان از جزئیات حج اهل بیت و برخی ویژگی‌های آن آورده‌اند که منشاء استنباط بخش عمده‌ای از احکام حج نزد مسلمانان و شیعیان است. همچنین این روایات بخشی از اخلاق سفر و آداب حج را منعکس می‌کند. از جمله روایاتی که به رسیدگی امامان به نیازمندان در طول سفر[۷۰] و قطع کردن طواف برای رسیدگی به حاجت مومنان نقل شده است.[۷۱] همچنین گزارش‌های متعدد درباره عبادت و مناجات امامان در زمان‌های مختلف مناسک حج و سفر حج به دست ما رسیده است.[۷۲] [۷۳]
اهل بیت و حرمین
زندگی در حرمین
از میان اهل بیت، پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در مکه و بقیه جز امام مهدی(ع) در مدینه یا پیرامون آن زاده شدند و افزون بر پیامبر(ص) و فاطمه(س) که در مدینه مدفون هستند، چهار تن از امامان، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز در قبرستان بقیع مدینه دفن شده‌اند.[۷۴] اهل بیت جز امام عسکری(ع) و امام مهدی(ع) بیشتر دوران زندگی خویش را در مدینه گذرانده‌اند.
جایگاه سیاسی اهل‌بیت در حرمین
از میان اهل‌بیت جز پیامبر(ص) که موسس حکومت اسلامی در مدینه بود، امام علی(ع) و امام حسن(ع) نیز مدتی حکومت جامعه اسلامی را بر عهده داشتند هرچند پاییتخت حکومت ایشان در حرمین نبود. افزون بر آن اهل بیت به دلیل جایگاه بلندی که در جامعه اسلامی داشتند، طرف مشورت خلفا بودند[۷۵] و در برخی از وقایع سیاسی در حرمین و سایر نقاط جامعه اسلامی تاثیر مستقیم داشتند. بعد از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کانون توجه مردم مدینه بودند و چهره برتر و شایسته خلافت شمرده می‌شدند.[۷۶]
جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین(ع) نیز محفوظ ماند و سفارش یزید و دیگر خلفای اموی به والیان خود برای نیک رفتاری با امام سجاد(ع)[۷۷] را می‌توان شاهدی بر این مدعا دانست.[۷۸] برخی گزارش‌ها گویای آن است که امامان شیعه دست‌کم تا هنگام امام صادق(ع)[۷۹]و امام کاظم(ع)[۸۰] از سوی برخی سنیان خلیفه قانونی و مشروع حکومت اسلامی شناخته می‌شدند
نقش علمی ـ فرهنگی در ایام حج
با برطرف شدن موانع یاد شده، در دوره تضعیف حکومت اموی تا تثبیت عباسیان، زمینه‌های گسترش معارف اهل بیت فراهم شد و بازماندگان صحابه، تابعان، رؤسای مذاهب و دانشوران دیگر مناطق اسلامی مانند خراسان که به حج می‌آمدند،[۸۱] امامان شیعه را به دانش و تقوا شناخته،[۸۲] از دانش ایشان به ویژه برای فرا‌گیری مناسک حج بهره می‌گرفتند.[۸۳]و بسیاری از فقهای مدینه از شاگردان اهل بیت بودند.[۸۴] [۸۵]
افزون بر این، پاره‌ای روایت‌ها به تاثیر معنوی اهل بیت بر حج و حج‌گزاران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان دعا در موسم حج برای بارش باران و استجابت آن،[۸۶] مهربانی و خوش‌رفتاری با مخالفان خویش،[۸۷] پند دادن به برخی افراد[۸۸] و ایجاد تحول باطنی در آنان[۸۹] را برشمرد.
آثار اهل بیت در حرمین
در مکه و بخصوص در مدینه اماکن و آثار و یادگارهایی از اهل بیت باقی مانده بود. برخی از این یادگارها امروزه نیز موجود است ولی بخش عمده‌ای از آنها در سده‌های اخیر از میان رفته است. از جمله آثار مرتبط به اهل بیت در مکه می‌توان از زادگاه پیامبر و حضرت فاطمه،[۹۰] باب علی (یکی از درهای مسجدالحرام)،[۹۱] زادگاه امام صادق[۹۲] اشاره کرد.
آثار اهل بیت در مدینه
آثار اهل بیت در مدینه بیشتر و شامل این‌هاست:
- قبر چهار امام در بقیع
- خانه پیامبر و مدفن او در مسجدالنبی
- خانه امام علی و حضرت فاطمه در مسجدالنبی
- بیت‌الاحزان یا مسجد فاطمه
- خانه امام سجاد و خانه امام صادق و خانه امام رضا
- مسجدهایی که با برخی از اهل بیت مرتبط‌اند مانند مسجد مباهله، مسجد فضیخ، مسجد غدیر خم، مسجد امام علی، و برخی از اماکن داخل مسجدالنبی از جمله خانه فاطمه و محراب فاطمه، ستون حرس از جمله این اماکن است.
صدقات اهل بیت در مدینه
اهل بیت صدقاتی مانند چشمه و چاه آب و زمین‌های کشاورزی در مدینه و سایر نقاط حجاز داشته‌اند. از آن میان باید به صدقات امام علی در ینبع[۹۳] و چشمه‌های بغیبغه،[۹۴] اشاه کرد.
پانویس
- ↑ العین، ج4، ص89؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص150؛ لسان العرب، ج11، ص29، «اهل.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص150، «اهل.
- ↑ الصحاح، ج4، ص1629؛ التحقیق، ج1، ص169، «اهل.
- ↑ المصباح، ج2، ص28، «اهل.
- ↑ التحقیق، ج1، ص177-178؛ نک: الصحاح، ج4، ص1627، «اول.
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص324-325؛ النهایه، ج1، ص170؛ المصباح، ج2، ص68، «بات.
- ↑ تفسیر بغوی، ج2، ص393؛ الکشاف، ج2، ص281؛ التحریر و التنویر، ج11، ص298.
- ↑ التحقیق، ج1، ص170، «اهل.
- ↑ نک: جامع البیان، ج12، ص26؛ تفسیر بیضاوی، ج4، ص86؛ التفسیر الکبیر، ج18، ص357.
- ↑ نک: مجمع البیان، ج7، ص59؛ تفسیر قرطبی، ج11، ص263؛ المیزان، ج14، ص239.
- ↑ نک: اوائل المقالات، ص216؛ المیزان، ج7، ص111؛ احقاق الحق، ج9، ص291؛ ج12، ص181.
- ↑ نک: عیون اخبار الرضا، ج1، ص60؛ التبیان، ج2، ص441؛ صحیح مسلم، نووی، ج6، ص72.
- ↑ نک: المناقب، ابن شهر آشوب، ج1، ص282؛ ج3، ص211؛ روح المعانی، ج3، ص189.
- ↑ نک: مطالب السؤول، ص22-28؛ مجمع البحرین، ج3، ص395، «عتر.
- ↑ المستدرک، ج3، ص146-148؛ فرائد السمطین، ج2، ص10-23.
- ↑ کمال الدین، ص264؛ شرح الاخبار، ج3، ص516؛ فرائد السمطین، ج1، ص315-316.
- ↑ تفسیر مقاتل، ج3، ص45؛ جامع البیان، ج22، ص7-8؛ المیزان، ج16، ص310.
- ↑ السنن الکبری، ج2، ص150؛ التفسیر الکبیر، ج25، ص168؛ تفسیر بیضاوی، ج4، ص231.
- ↑ مسند احمد، ج3، ص448؛ صحیح مسلم، ج3، ص118-119؛ تفسیر بغوی، ج3، ص529.
- ↑ بصائر الدرجات، ص37-38؛ المعجم الکبیر، ج2، ص292؛ تفسیر ثعلبی، ج8، ص44.
- ↑ المناقب، کوفی، ج1، ص132؛ الشافی، ج3، ص136؛ مجمع البیان، ج8، ص559-560.
- ↑ نک: جامع البیان، ج22، ص5-7؛ زاد المسیر، ج3، ص462؛ فتح القدیر، ج4، ص278-279.
- ↑ الکافی، ج1، ص287؛ البرهان، ج4، ص443؛ نک: المیزان، ج16، ص311.
- ↑ مسند احمد، ج3، ص285؛ جامع البیان، ج22، ص5-8؛ المستدرک، ج2، ص416؛ ج3، ص133، 146-148.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج4، ص231؛ تفسیر قرطبی، ج14، ص183؛ تفسیر ابن کثیر، ج6، ص364-370.
- ↑ تفسیر ابن ابی حاتم، ج9، ص3132؛ الدر المنثور، ج5، ص198؛ روح المعانی، ج11، ص194.
- ↑ تفسیر بغوی، ج3، ص528؛ الدر المنثور، ج5، ص198.
- ↑ البحر المحیط، ج8، ص479.
- ↑ الکافی، ج1، ص525-534؛ کمال الدین، ج1، ص274؛ فرائد السمطین، ج1، ص315-316.
- ↑ برای نمونه نک: الکافی، ج1، ص143، 144، 186، 191، 205، 207، 210، 212، 217-218، 539؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج1، ص372؛ ج2، ص288، 311؛ ج3، ص171، 314، 443.
- ↑ نک: المیزان، ج1، ص42.
- ↑ التبیان، ج2، ص484؛ مجمع البیان، ج2، ص763-764؛ الصافی، ج1، ص343-344.
- ↑ جامع البیان، ج3، ص211؛ تفسیر بغوی، ج1، ص450-451؛ روح المعانی، ج2، ص180-182.
- ↑ تفسیر فرات الکوفی، ص520-529؛ التبیان، ج10، ص211؛ مجمع البیان، ج10، ص616.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج10، ص98-102؛ الکشاف، ج4، ص670؛ روح المعانی، ج15، ص173-174.
- ↑ مجمع البیان، ج9، ص43؛ روض الجنان، ج17، ص122-123؛ الصافی، ج4، ص373-374.
- ↑ الکشاف، ج4، ص219-220؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص80؛ نک: روح المعانی، ج13، ص31-33.
- ↑ التبیان، ج3، ص236؛ مجمع البیان، ج3، ص101.
- ↑ نک: الکافی، ج1، ص294؛ ج2، ص415؛ الامالی، ص616؛ کمال الدین، ص234-240.
- ↑ نک: مسند احمد، ج3، ص14، 17، 26، 59؛ سنن الدارمی، ج2، ص433؛ المستدرک، ج3، ص148.
- ↑ مجمع الزوائد، ج9، ص174؛ نظم درر السمطین، ص234.
- ↑ دعائم الاسلام، ج1، ص80؛ کمال الدین، ص239؛ المستدرک، ج3، ص151.
- ↑ الشافی، ج2، ص7؛ ج3، ص173؛ کشف المراد، ص495.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص19؛ نهج الحق، ص164.
- ↑ نک: الشافی، ج3، ص133-137؛ تقریب المعارف، ص336-337؛ العمده، ص45-46.
- ↑ النکت الاعتقادیه، ص40؛ رسائل المرتضی، ج1، ص395-398؛ کشف المراد، ص492-494.
- ↑ الکافی، ج1، ص256-257؛ نک: اوائل المقالات، ص46، 67؛ رسائل المرتضی، ج1، ص394-395؛ ج3، ص130-131.
- ↑ الکافی، ج1، ص260-262؛ نک: علم الامام، ص18 به بعد.
- ↑ الایضاح، ص459-468؛ الارشاد، ج2، ص186-187؛ منهاج الکرامه، ص37.
- ↑ الارشاد، ج2، ص186؛ عقائد الامامیه، ص67-69.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص89-90.
- ↑ نک: فرق الشیعه، ص90.
- ↑ الشافی، ج1، ص5؛ النکت الاعتقادیه، ص39-40؛ النجاة فی القیامه، ص41، 66.
- ↑ المواقف، ج3، ص574؛ شرح المقاصد، ج2، ص272؛ نک: الشافی، ج1، ص5-8.
- ↑ الشافی، ج3، ص163؛ منهاج الکرامه، ص37؛ مرجعیة اهل البیت، ص32.
- ↑ الشافی، ج1، ص179-180؛ تقریب المعارف، ص171؛ قواعد المرام، ص175-177.
- ↑ الکافی، ج8، ص93؛ دعائم الاسلام، ج1، ص68؛ عیون اخبار الرضا، ج2، ص211-213.
- ↑ مجمع البیان، ج9، ص43؛ الکشاف، ج4، ص219-220.
- ↑ الکافی، ج2، ص46؛ الامالی، ص341؛ کنز العمال، ج11، ص539.
- ↑ شواهد التنزیل، ج1، ص554.
- ↑ عیون اخبار الرضا، ج2، ص67، 110-111.
- ↑ مجمع الزوائد، ج9، ص172.
- ↑ الکافی، ج4، ص245، 251-252؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص237-238؛ علل الشرایع، ج2، ص450.
- ↑ الکافی، ج4، ص244؛ وسائل الشیعه، ج8، ص88.
- ↑ المستدرک، ج3، ص169؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص260؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
- ↑ اسد الغابه، ج2، ص20؛ تهذیب الکمال، ج6، ص406؛ سیر اعلام النبلاء، ج3، ص287.
- ↑ المحاسن، ج2، ص635؛ الخصال، ص517-518.
- ↑ نک: حج الانبیاء و الائمه، ص341-571.
- ↑ نک: حج الانبیاء و الائمه، ص466-467.
- ↑ مطالب السؤول، ص415؛ صفوة الصفوه، ج2، ص96.
- ↑ تاریخ دمشق، ج13، ص248.
- ↑ الکافی، ج4، ص283-287.
- ↑ الکافی، ج4، ص467؛ التهذیب، ج5، ص179-183.
- ↑ نک: الارشاد؛ تاج الموالید؛ التاریخ الامین، ص300-304.
- ↑ اسد الغابه، ج4، ص22-23؛ تهذیب الکمال، ج20، ص485؛ الاصابه، ج4، ص467.
- ↑ التاریخ الشامل، ج1، ص334.
- ↑ تاریخ طبری، ج6، ص428؛ الطبقات، ج5، ص170؛ البدایة و النهایه، ج8، ص220.
- ↑ قس: التاریخ الشامل، ج1، ص391-392.
- ↑ تاریخ طبری، ج6، ص196-197؛ العقد الفرید، ج5، ص340-341.
- ↑ فرق الشیعه، ص97؛ المقالات و الفرق، ص94.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103، 652؛ سیره پیشوایان، ص353-355.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص381؛ الصواعق المحرقه، ص200-201.
- ↑ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103، 652؛ سیره پیشوایان، ص353-354.
- ↑ نک: شرح الاخبار، ج3، ص291؛ المدینة فی العصر الاموی، ص373؛ الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج1، ص69.
- ↑ نک: الصواعق المحرقه، ص201؛ مناقب ابن شهر آشوب، ج3، ص372؛ اعیان الشیعه، ج1، ص98-103.
- ↑ الاحتجاج، ج2، ص47-48؛ بحار الانوار، ج46، ص50.
- ↑ رجال کشی، ج2، ص769.
- ↑ الاحتجاج، ج2، ص43.
- ↑ دلائل الامامه، ص317-319؛ مدینة المعاجز، ج6، ص194.
- ↑ کشف الارتیاب، ص55؛ نک: پنجاه سفرنامه، ج3، ص821.
- ↑ سفرنامه ناصر خسرو، ص127؛ تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام، ص90.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص360.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-224؛ معجم ما استعجم، ج1، ص262؛ نک: الکافی، ج7، ص49.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص221-222؛ وفاء الوفاء، ج4، ص30-31؛ حجاز در صدر اسلام، ص98-99.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اهل بیت.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش
- آثار المدینة المنوره: عبدالقدوس الانصاری، مدینه، مکتبة السلفیه، 1393ق
- الآحاد و المثانی: ابن ابی عاصم (م. 287ق.)، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، 1411ق
- آموزه‌های فقهی «الهیات و حقوق» (فصلنامه): مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق
- اثبات الهداة: الحر العاملی (م. 1104ق.)، بیروت، اعلمی، 1422ق
- الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق
- احقاق الحق: نورالله الحسینی الشوشتری (م. 1019ق.)، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق
- الاختصاص: المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اربعة کتب اسماعیلیه: به کوشش اشتروطمان، بغداد، مکتبة المثنی، 1281ق
- الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اساس البلاغه: الزمخشری (م. 538ق.)، به کوشش محمد باسل، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق
- الاستبصار: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش
- الاستنصار: محمد الکراجکی (م. 449ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق
- اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
- اصل الشیعة و اصولها: آل کاشف الغطاء (م. 1373ق.)، به کوشش علاء آل جعفر، قم، مؤسسه امام علی7، 1415ق
- اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. 1310ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق
- الاعتقادات: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش عصام عبدالسید، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف
- اقبال الاعمال: ابن طاوس (م. 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق
- الاقناع: الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار المعرفه
- الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق
- امالی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، 1403ق
- الامالی: الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق
- الامام الصادق و المذاهب الاربعه: اسد حیدر، بیروت، دار الکتاب العربی، 1390ق
- الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق
- الامامة و التبصره: علی ابن بابویه القمی (م. 329ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق
- الامان من اخطار الاسفار: ابن طاوس (م. 664ق.)، قم، آل البیت، 1409ق
- امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق
- الانتصار: السید المرتضی (م. 436ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1415ق
- الانوار البهیه: شیخ عباس القمی (م. 1359ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1417ق
- اوائل المقالات: المفید (م. 413ق.)، به کوشش الانصاری، بیروت، دار المفید، 1414ق
- اهل بیت فی آیة التطهیر: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، مرکز الاسلامی للدراسات، 1382ش
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
- البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق
- بدایة المعارف: محسن خرازی، قم، النشر الاسلامی، 1418ق
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
- البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق
- بصائر الدرجات: الصفار (م. 290ق.)، به کوشش کوچه‌باغی، تهران، اعلمی، 1404ق
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش
- تاج الموالید: الطبرسی (م. 548ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- التاریخ الامین: عبدالعزیز المدنی، مدینه، مطبعة الامین، 1418ق
- تاریخ الخلفاء: السیوطی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، مصر، مطبعة السعاده، 1371ق
- تاریخ الخمیس: حسین الدیاربکری (م. 966ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، 1283ق
- التاریخ الشامل للمدینة المنوره: عبدالباسط بدر، مدینه، 1414ق
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق
- تاریخ امراء المدینه: عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان
- تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م. 463ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق
- تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد الصادق النجمی، ترجمه، المهری، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، 1429ق
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق
- تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری
- تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق
- تاریخ معالم المدینه: احمد یاسین احمد الخیاری (م. 1380ق.)، به کوشش عبیدالله کردی، عربستان، دار العلم، 1412ق
- تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، نادی مکة الثقافی، 1404ق
- تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق
- تاسیس الشیعه: سید حسن الصدر، عراق، دار الکتب العراقیه، 1370ق
- تاویل الآیات الظاهره: سید شرف الدین علی الحسینی الاستر آبادی (م. 965ق.)، به کوشش استاد ولی، قم، نشر اسلامی، 1409ق
- التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- التحریر و التنویر: ابن‌عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ
- تحف العقول: حسن بن شعبة الحرانی (م. قرن4ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق
- التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش
- تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد: سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1386ش
- تذکرة الحفّاظ: الذهبی (م. 748ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.)، قم، الرضی، 1418ق
- تصحیح اعتقادات الامامیه: المفید (م. 413ق.)، به کوشش درگاهی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- التعریف بتاریخ و معالم المسجد النبوی الشریف: ضیاء بن محمد عطار، جده، کنوز المعرفه، 1432ق
- تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی حاتم (م. 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق
- تفسیر العیاشی: العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه
- تفسیر قمی: القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق
- تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. 510ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه
- تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق
- تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق
- تفسیر فرات الکوفی: الفرات الکوفی (م. 307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق
- تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.)، به کوشش احمد فرید، دار الکتب العلمیه، 1424ق
- تقریب المعارف: ابوصالح الحلبی (م. 555ق.)، به کوشش الحسون، محقق، 1417ق
- تنبیه الغافلین: المحسن ابن کرامه (م. 494ق.)، به کوشش آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر، 1420ق
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار الفکر، 1404ق
- تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق
- جامع بیان العلم و فضله: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1398ق
- جامع‌البیان: الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق
- الجرح و التعدیل: ابن ابی حاتم الرازی (م. 327ق.)، بیروت، دار الفکر، 1372ق
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- چهارده نور پاک: عقیقی بخشایشی، تهران، نوید اسلام، 1381ش
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق
- حج الانبیاء و الائمه: معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیة فی الحج، تهران، مشعر، 1416ق
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه، آیتی، مشعر، 1375ش
- الحد الفاصل بین الراوی و الداعی: الرامهرمزی (م. 360ق.)، به کوشش محمد الخطیب، بیروت، دار الفکر، 1404ق
- حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. 1301ق.) و العبادی (م. 994ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- حیاة الحیوان الکبری: الدمیری (م. 808ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق
- حیات فکری سیاسی امامان شیعه: رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1376ش
- الخراج و النظم المالیة للدولة الاسلامیه: محمد ضیاء الدین الریس، قاهره، الدارالتراث، 1985م
- الخصال: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق
- خصائص الائمه: الشریف الرضی (م. 406ق.)، به کوشش الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامی، 1406ق
- الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق
- الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق
- الدر النظیم: یوسف بن حاتم العاملی (م. 664ق.)، قم، النشر الاسلامی
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق
- دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق
- دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن 4)، قم، عثت، 1413ق
- الذریة الطاهره: محمد بن احمد الدولابی (م. 310ق.)، به کوشش الحسینی الجلالی، کویت، الدار السلفیه، 1407ق
- ذکری: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، آل البیت، 1419ق
- رجال طوسی: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق
- رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال): الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت، 1404ق
- رسالة ابن ابی زید: القیروانی (م. 389ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه
- الرسائل السیاسیه: الجاحظ (م. 255ق.)، بیروت، دار و مکتبة الهلال
- الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق
- رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق
- رسائل فی تاریخ المدینه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه
- روح المعانی: الآلوسی (م. 1270ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش
- روضة الواعظین: الفتال النیشابوری (م. 508ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی
- زاد المسیر: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق
- الزهد و الورع و العباده: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش حماد سلامه، محمد عویضه، اردن، مکتبة المنار، 1407ق
- سنن ابی داود: السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، دار الفکر
- سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق
- سنن الدارمی: الدارمی (م. 255ق.)، احیاء السنة النبویه
- السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق
- السیرة النبویه: ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق
- سیره پیشوایان: مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1379ش
- الشافی فی الامامه: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی، تهران، مؤسسة الصادق(ع)، 1410ق
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق
- شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق
- شیعه‌شناسی (فصلنامه): قم، موسسه شیعه‌شناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
- الصافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، بیروت، اعلمی، 1402ق
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق
- صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق
- صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر
- الصوارم المهرقه: سید نور الله التستری (م. 1019ق.)، به کوشش محدث، تهران، نهضت، 1367ش
- الصواعق المحرقه: احمد بن حجر الهیتمی (م. 974ق.)، به کوشش عبدالرحمن و کامل محمد، لبنان، الرساله، 1417ق
- ضعفاء العقیلی: محمد العقیلی (م. 322ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- عبقات الانوار: سید حامد حسین الکهنوی (م. 1306ق.)، اصفهان، کتابخانه امام علی(ع)، 1366ق
- عدة الداعی: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامی
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1420ق
- العصمه: السید علی الحسینی المیلانی، قم، مرکز الابحاث العقائدیه، 1421ق
- عقائد الامامیه: المظفر (م. 1381ق.)، قم، انصاریان
- العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق
- علم الامام: محمد حسین المظفر، بیروت، دار الزهراء، 1402ق
- عمدة القاری: العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
- عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. 600ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407ق
- العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق
- عیون اخبار الرضا(ع): الصدوق (م. 381ق.)، بیروت، اعلمی، 1404ق
- عیون المعجزات: حسین بن عبدالوهاب (م. قرن5ق.)، نجف، المطبعة الحیدریه، 1369ق
- الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش
- غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق
- الغیبه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق
- الغیبه: النعمانی (م. 380ق.)، به کوشش فارس حسون، قم، انوار الهدی، 1422ق
- الفائق فی غریب الحدیث: الزمخشری (م. 538ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417
- فتح القدیر: الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه
- فتح المعین: الملیباری الهندی (م. 987ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق
- فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. 936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق
- فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م
- فرائد السمطین: ابراهیم جوینی خراسانی الحموینی (م. 730ق.)، بیروت، نشر محمودی، 1398ق
- فرق الشیعه: النوبختی (م. 310ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1404ق
- الفرقان: محمد صادقی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1365ش
- الفصول المهمه: ابن صباغ (م. 855ق.)، به کوشش الغریری، دار الحدیث، 1422ق
- فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی
- فیض القدیر: المناوی (م. 1031ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق
- قرب الاسناد: الحمیری (م. قرن3ق.)، قم، آل البیت، 1413ق
- قواعد المرام: ابن میثم البحرانی (م. 699ق.)، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق
- کتاب الاربعین: ابوالفتوح الطائی الهمدانی (م. 555ق.)، به کوشش عبدالستار، لبنان، دار البشائر، 1420ق
- الکلیات معجم فی المصطلحات: ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. 1094ق.)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، 1419ق
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش
- کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م. 368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق
- الکامل فی ضعفاء الرجال: عبدالله بن عدی (م. 365ق.)، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق
- کتاب سلیم بن قیس: الهلالی (م. 76ق.)، به کوشش انصاری، قم، الهادی، 1420ق
- الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق
- کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق
- کشف الاسرار: میبدی (م. 520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش
- کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق
- کشف المراد: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، 1419ق
- کمال الدین: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق
- کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق
- گل‌واژه‌های حج و عمره: علیرضا بصیری، تهران، مشعر، 1387ش
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
- مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق
- مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
- مجمع الزوائد: الهیثمی (م. 807ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر
- المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش
- المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر
- المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق
- مدینه‌شناسی: سید محمد باقر نجفی، تهران، مشعر، 1387ش
- مدینة المعاجز: سید‌هاشم البحرانی (م. 1107ق.)، به کوشش مولایی، قم، المعارف الاسلامیه، 1413ق
- المدینة المنورة معالم و احداث: محیی الدین امام، به کوشش ابراهیم عوفین، 1420ق
- المدینة فی العصر الاموی: محمد حسن شراب، دمشق، علوم القرآن، 1404ق
- مرجعیت اهل البیت: ابراهیم امینی، مشعر
- المزار الکبیر: محمد بن المشهدی (م. 610ق.)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، 1419ق
- المزار: المفید (م. 413ق.)، به کوشش ابطحی، بیروت، دار المفید، 1414ق
- مستدرکات علم رجال الحدیث: علی النمازی الشاهرودی، تهران، ابن مؤلف، 1414ق
- مستدرک سفینة البحار: علی نمازی شاهرودی (م. 1405ق.)، به کوشش نمازی، قم، نشر اسلامی، 1419ق
- المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر
- مسند الامام الجواد: عزیز الله عطاردی، قم، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، 1410ق
- مسند الامام المجتبی: عزیز الله عطاردی، قم، عطارد، 1372ش
- مصباح الحرمین: عبدالجبار الشکوئی (قرن 14)، به کوشش طباطبایی، مشعر، 1384ش
- مصباح الشریعه: امام جعفر الصادق(ع) (م. 148ق.)، بیروت، الاعلمی، 1400ق
- مصباح المتهجد: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق
- المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق
- المصنّف: ابن ابی شیبه (م. 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی
- مطالب السؤول: محمد بن طلحة الشافعی (م. 652ق.)، به کوشش العطیه، نجف، دار الکتب التجاریه
- المطالب العالیه: الفخر الرازی (م. 606ق.)، به کوشش سقا، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق
- معالم مکة و المدینه: یوسف رغد العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق
- معانی الاخبار: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1361ش
- معجم احادیث المهدی: علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق
- معجم الفروق اللغویه: ابوهلال العسکری (م. 395ق.)، قم، انتشارات اسلامی، 1412ق
- المعجم الکبیر: الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق
- معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق
- معین الحکام: علی ابن خلیل الطرابلسی (م. 844ق.)، مصر، دار الفکر
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه
- مفردات: الراغب (م. 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق
- المفصل: جواد علی، بیروت، دار الساقی، 1422ق
- المقالات و الفرق: سعد بن عبدالله الاشعری (م. 310ق.)، تهران، علمی فرهنگی، 1361ش
- المقنع: الصدوق (م. 381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، 1415ق
- مکارم الاخلاق: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، اعلمی، 1392ق
- مکتب در فرایند تکامل: حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه ایزدپناه، امارات، داروین، 1375ش
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق
- مناقب الامام امیرالمؤمنین(ع): محمد بن سلیمان الکوفی (م. 300ق.)، به کوشش محمودی، قم، احیاء الثقافة الاسلامیه، 1412ق
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق
- المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق
- منتهی السؤول: عبدالله بن سعید الشحاری، جده، دار المنهاج، 1426ق
- منهاج السنة النبویه: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش محمد رشاد، مؤسسة قرطبه، 1406ق
- منهاج الکرامه: علامه حلی (م. 726ق.)، به کوشش عبدالرحیم مبارک، مشهد، تاسوعا، 1379ش
- منهج الصادقین: فتح الله کاشانی (م. 988ق.)، تهران، کتابفروشی محمد علمی، 1336ش
- مواعظ الامام الشافعی: الشافعی (م. 204ق.)، به کوشش الشامی
- العبر فی خبر من غبر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه
- موسوعة طبقات الفقهاء: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1418ق
- موسوعة کلمات الامام الحسین(ع): لجنة الحدیث فی معهد باقر العلوم(ع)، دار المعروف، 1416ق
- المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق
- المیزان: الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق
- میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت
- الناقب فی المناقب: ابن حمزة الطوسی (م. 560ق.)، به کوشش نبیل رضا، قم، انصاریان، 1412ق
- النجاة فی القیامه: ابن میثم البحرانی (م. 679ق.)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق
- نزهة الناظر: الحسین الحلوانی (م. قرن5ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق
- نظم درر السمطین: الزرندی (م. 750ق.)، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1377ق
- نقش تقیه در استنباط: نعمت الله صفری، قم، بوستان کتاب، 1381ش
- نقض: عبدالجلیل قزوینی رازی (م. 585ق.)، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش
- النکت الاعتقادیه: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق
- النوادر: احمد بن عیسی الاشعری (م. قرن3ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی[، 1408ق
- النور المبین: محمد جمال الدین سرور، قاهره، دار الفکر العربی
- النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق
- النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش
- نهج الحق و کشف الصدق: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دار الهجره، 1407ق
- الوافی بالوفیات: الصفدی (م. 764ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق
- الوافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1406ق
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
- وسیلة الاسلام بالنبی(ص):احمدبن قنفذ (م. 810ق.)، به کوشش المحامی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1404ق
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م
- الهدایة الکبری: حسین بن حمدان الخصیبی (م. 334ق.)، بیروت، البلاغ، 1411ق
- ینابیع الموده: القندوزی (م. 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق