سفرنامه‌های فارسی حج
سفرنامه‌های فارسی حج، سفرنامه‌های حجگزاران فارسی زبان است که گزارش سفر خود را به این زبان نگاشته‌اند. در یک بررسی، حدود 400[۱] و بنابر گزارشی 500 سفرنامه[۲] از آغاز تا اوایل دهه نود شمسی(1390) به زبان فارسی شناسایی شده است. بیشتر این سفرنامه‌ها متعلق به سده‌های متاخر و بخصوص عصر قاجاری(1174-1304) است.[۳]
مضامین عمده این سفرنامه ها را موضوعاتی شامل توصیف راه‌ها و دشواری‌های سفر، رخدادهای سفر، وصف بناها، زیارت‌گاه‌ها، بیان احوال حجگزاران و در حد کمتری معرفی مناسک و آداب حج دانست. نویسندگان این آثار از شهرهای مختلف ایران برخاسته‌اند. نیز برخی از آنها از اهالی مناطق فارسی زبان مانند هند و آسیای میانه بوده‌اند.
از سده چهارم تا سده دوازدهم
نخستین سفرنامه حج فارسی، سفرنامه ناصر خسرو شاعر و حکیم اسماعیلی مذهب است. این سفرنامه گزارش سفرهای ناصر خسرو طی هفت سال است که نخستین آنها در 437 قمری آغاز شد.[۴] او را پیشگام سیاحان ایرانی و سفرنامه‌اش را بهترین اثر در نوع خود در زبان فارسی دانسته‌اند.[۵] او چهار بار حج گزارد و تا شمال آفریقا شهر به شهر را دید و جزییات خاطراتش را نوشت و در 444 قمری به ایران بازگشت.
فهرست زیر شامل سفرنامه‌های فارسی حج تا سده دوازدهم است:
- لطائف الأذکار للحضار و السفار في المناسک و الآداب
- تحفه العراقین (ختم الغرائب) نخستین سفرنامه منظوم سروده شاعر معروف قرن ششم، خاقانی شروانی است که دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال 551قمری و بار دوم میان سال‌های 569 و570قمری[۶]
- رساله حجازیه، نوشته ابوالاشرف محمد بن حسین یزدی(762قمری) از ثروتمندان یزد و از نزدیکان آل جلایر (حکومت بین 740 تا 835قمری در عراق و آذربایجان) در سال 757 قمری که گزارشی است از دشوارهای راه حج و بدی وضع آب در مکه و مدینه است.[۷]
- سفرنامه مکه شیخ علی جبل عاملی از عالمان شیعه اواخر عهد صفویه که در سال 1033ق نوشته شده.[۸]
- خاطرات حج محمد تقی مجلسی ( 1041قمری)[۹]
- سفرنامه منظوم حج بانویی اصفهانی (اواخر قرن دوازدهم) شامل بیش از هزار بیت شعر در وصف راه حج و ذکر عواطف شیعیان نسبت به زیارت‌گاه‌های حرمین است.[۱۰]
- بخشی از منظومه چهارتخت سروده حسین ابیوردی که در سال 898 سروده شده و گزارش سفر اوست به حرمین و چند شهر دیگر از جمله قدس و استانبول و مصر و حلب و شام.[۱۱]
- منظومه فتوح الحرمین سروده محیی الدین لاری (م. 933 قمری) که بیشتر شرحی از اماکن حرمین و مناسک حج است.[۱۲]
- بیان واقع نوشته عبدالکریم کشمیری که گزارش جنگ‌ها و اقدامات نادرشاه است و تنها باب سوم آن گزارش سفر حج نویسنده در سال1154 قمری است.
- سفرنامه منظوم تحفه الحرمین، سروده محمد رحیم الدین قادری از دانشوران هندوستان در 1203 قمری [۱۳]
سفرنامه‌های سده سیزدهم و چهاردهم
سفرنامه نویسی حج در زبان فارسی در دوره قاجاریه (حک: 1209-1324قمری) رونق یافت.[۱۴] بیشتر این آثار، متعلق به دوره ناصرالدین شاه (حک:1264-1313قمری) اند. از مقطع زمانی 1260 تا 1338قمری بیش از 45 سفرنامه حج شناسایی شده است.[۱۵]بیشتر سفرنامه‌های این دوره متعلق به اشراف، مأموران دولتی، رجال سیاسی و درباریان است.[۱۶] برخی بر این نظرند که سفرنامه‌نویسان این دوره در شیوه خاطره نویسی و روایت متاثر از ادبیات اروپایی‌اند.[۱۷] از لحاظ موضوعی، غیر از خاطرات راه، شرح احساسات مذهبی، توضیح مناسک حج، توصیف بناها، بیان سختی‌های راه حج و نیز دشواری‌های خاص شیعیان در سفر حج مضامین پر بسامد سفرنامه‌های این دوره است.[۱۸]
فهرست زیر بخشی از سفرنامه‌های نوشته شده در عصر قاجاری است:
- تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق نوشته یکی از شاهزادگان هند، محمد عبدالحسین کربلایی کرناتی که در بیان سفرش بين 1230 تا 1232 قمري.[۱۹]
- بزم غریب محمدعلی بروجردی از خان های شیراز در سال1261قمری[۲۰]
- سفرنامه تبیین احوال مکه المعظمه و مدینه المنوره و مسجدالاقصی نوشته عبدالرحمان قاری سمرقندی، عالمی حنفی مذهب از اهالی نواحی بلخ که پیش از 1277قمری نوشته شده است.[۲۱]
- سفرنامه حج بانویی هندی به نام شاه جهان بیگم در سال 1280قمری که در فصل هفتم کتاب تاج الاقبال در تاریخ بهوپال درج شده است.[۲۲]
- سفرنامه سیف الدوله از شاهزادگان قاجار در 1279قمری [۲۳]
- سفرنامه حج منصور نیز در 1286قمری نوشته شده و حاوی خاطره ای قصه وار از سفر است.[۲۴]
- سفرنامه معتمد الدوله فرهاد میرزا در 1392قمری با نام هدایه السبیل و کفایه الدلیل.
- سفرنامه حج عبدالغفار خان نجم الدوله (سفر از شعبان1296 تا جمادی الاولی1297قمری)
- سفرنامه حجاز و عتبات محمد ابراهیم طوسی خراسانی معروف به حسام الشعرا مشتری(م.1305قمری) بین شعبان 1297 تا محرم1298قمری
- سفرنامه مکه حسام السلطنه برادر فرهاد میرزا در 1297قمری[۲۵]
- سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا، مهرماه خانم 1297
- منظومه ای سروده محمد ابراهیم مشتری خراسانی 1297
- سفرنامه مکه عبدالحسین خان افشار ارومی در سال 1299قمری
- سفرنامه محمد حسین فراهانی در سال 1302-1303ق
- سفرنامه نایب الصدر شیرازی در همین سال
- سفرنامه مکه ظهیر الملک کرمانشاهی در 1306قمری
- روزنامه سفر حج و عتبات نوشته بانو علویه کرمانی 1309قمری
- حج نامه نوشته سلیم خان تکابی از مردمان کرد شافعی در سال 1310 قمری[۲۶]
- سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف در سال1322قمری نوشته شده است.[۲۷]
- سفرنامه مکه محمدتقی جورابچی از تجار دوره مشروطه از سفرهای او بین سال های1324 -1330ق است[۲۸]
- سفرنامه مکه نوشته محمد ابراهیم کارزونی شیرازی(1334قمری) از عالمان شیعه که در سال1315قمری به حج رفته [۲۹]
- سفرنامه میرزاعلی خان امین الدوله صدر اعظم مظفرالدین شاه است که در 1316قمری به حج رفته است.[۳۰]
- سفرنامه عبدالسلام تربتی از عالمان خراسان در 1317
- سفرنامه وقارالدوله همسر ناصرالدین شاه در 1317 [۳۱]
- سفرنامه مدیرالدوله در 1321قمری نوشته میرزا محمودخان [۳۲]
- شماری از سفرنامه‌های حج از دوران سلطنت احمدشاه قاجار(حک:1288-1304ش.) باقی مانده‌اند.
- سفرنامه مکه نوشته میرزا علی هسته ای اصفهانی در 1291ش./1331قمری [۳۳]
- سفرنامه حج میرزا علی اصفهانی از شاگرادن سیدمحمدکاظم صاحب عروه، در سال 1331قمری[۳۴]
- سفرنامه مرجانی نوشته یک روحانی به نام ابوالقاسم مرجانی که آن را در 1332قمری تحریر کرده،[۳۵]
- سفرنامه حج ایازخان قشقایی در اردیبهشت تا دی ماه 1301ش(1340-1341قمری) اندکی پس از کودتای سوم اسفند [۳۶]
- سفرنامه مکه فخرالدین حجازی در سال 1341قمری که ویژگی آن داشتن بیانی طنزگونه است.[۳۷]
دوره معاصر
در بیشتر سفرنامه‌های دوره پهلوی (حک:1304-1357ش.) مضامین انتقادی غلبه دارد و آسیب‌ها و خطاها به وهابیت، استعمار و غرب، سیاستمداران و یا متولیان حج کشورها نسبت داده می‌شود.[۳۸]
از سفرنامه‌هایی که عالمان شیعه در این دوره نوشته اند، سفرنامه حج آیت الله محمود طالقانی به سوی خدا می رویم در سال1331ش. و سفرنامه آیت الله صافی گلپایگانی شایان ذکراند که در آنها توجه به خصوص بر وحدت اسلامی[۳۹] تاکید شده است.
برخی روشنفکران مسلمان نیز با رفتن به سفر حج و نگارش سفرنامه به مسائل جهان اسلام توجه نشان دادند. از این میان نقدهای تند و تیز جلال آل احمد در خسی در میقات از سیاست و استعمار، قابل توجه اند.[۴۰]
در سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه حج و راهنمای حاج حسین ذوالقدر شجاعی(1334ش.) به جنبه آموزشی سفرنامه برای دیگر زائران اهمیت داده اند.[۴۱]در نمونه هایی مانند با من به خانه خدا بیایید نوشته محمدرضا خلیلی در سال 1340ش.[۴۲] و ای قوم به حج رفته نوشته جواد مجابی در سال1351؛[۴۳] حج نامه علی نقی منزوی(1352ش.)[۴۴] و سعی هاجر نوشته شکوه میرزادگی[۴۵] لحن و بیان نقدگونه بر گزارش غلبه دارد.
کثرت سفرنامه نویسی در چهار دهه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران،[۴۶] تابعی از کثرت حجگزاران و عمره گزاران، گسترش آموزش عمومی و توجه نهادهای دولتی به رواج مسائل دینی است. در این دوره سفرنامه‌های متعدد از منظرهای مختلف نگاشته شده که گاه شامل دلنوشته‌ها و بیان احساسات معنوی زائر است و گاهی شامل گزارش وقایع و تجربیات سفر یا اشارات سیاسی و اجتماعی یا بیان اسرار عرفانی حج است.
پانویس
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش148، ص79-106،«فهرستواره سفرنامه ها و خاطرات حج ایرانیان؛ آثار منتشر شده تا سال 1392 شمسی»
- ↑ . به سوی ام القری، ص14.
- ↑ . فهرستواره کتابهای فارسی ج1، ص104-105، 124-128؛ معجم ما کتب فی الحج و الزیاره و المعالم المشرفه فی الحجاز ص191-205
- ↑ . تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی، ج1، ص336-339.
- ↑ . حج در ادب فارسی، ص122؛ مجله دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش139 و 140، ص90«جهانگردی و سفرنامه نویسی در اسلام و ایران».
- ↑ . سفرنامه منظوم، حج ص141؛ دانشنامه، ش1، ص37-53،«کعبه ستایی در شعر فارسی».
- ↑ . نک: مجموعه رسائل خطی فارسی، دفتر اول،ص 30-45
- ↑ . کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش68 - 69، ص134-137«خاطراتی از سفرهای حج دوره صفوی».
- ↑ . صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، ج3، ص1047-1052.
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، مقدمه، ص9-15
- ↑ . سفرنامه منظوم حج، ص 85
- ↑ . کتابنامه حج، ص195
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری ج1، ص173-212
- ↑ . با کاروان صفا در سال82، ص355؛ حج در ادب فارسی، ص122.
- ↑ . میقات حج، ش70، ص80«کاروان های حج عثمانی به روایت سفرنامه های ایرانی دوره قاجار».
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص23،«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...».
- ↑ . تاریخ اسلام در آینه پژوهش، ش32، ص22-23«سفر زیارتی حج در دوره ی قاجار...»؛ سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-10.
- ↑ . نک: پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج1، ص 9- 131؛ حدیث قافله‌ها، ص 203، 214.
- ↑ . تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، مقدمه، ص14-16.
- ↑ . به سوی ام القری، ص231-235.
- ↑ . میقات حج، ش85، ص79-103،«ارکان الحج و مسافه الطریقمری.».
- ↑ . پیام بهارستان ، ش3، ص642،«گزارش سفر حج بانوی هندی...».
- ↑ . سفرنامه سیف الدوله، پیشگفتار، ص9-16؛ حج در ادب فارسی، ص131.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج2، ص 199.
- ↑ .آینه آثار، ص118.
- ↑ . سفرنامه حج تکابی، ص115-122.
- ↑ . سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، پیشگفتار، ص15-17.
- ↑ . میقات حج، ش74، ص59-65،«سفرنامه ی مکه حاج محمدتقی جورابچی».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص 208.
- ↑ . سفرنامه امین الدوله، مقدمه، ص64.
- ↑ . نک. پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج6، ص680، 823؛ ج7، ص9.
- ↑ . دوسفرنامه حج، ص130 - 135؛ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص370-375.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج7، ص704-711«سفرنامه میرزا علی اصفهانی».
- ↑ . به سوی ام القری، ص153-155.
- ↑ . دو سفرنامه حج، ص9-11.
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص153«سفرنامه مکه».
- ↑ . پنجاه سفرنامه حج قاجار، ج8، ص172، 202«سفرنامه مکه».
- ↑ . حج در ادب فارسی، ص178-179.
- ↑ . بسوی خدا می رویم، ص203 -204، 292؛ سفرنامه حج،صافی گلپایگانی، ص 171
- ↑ . خسی در میقات، ص91، 100، 126.
- ↑ . سفرنامه حج و راهنمای حجاج، ص1-2، 13.
- ↑ . با من به خانه خدا بیایید، ص79-88،134-138
- ↑ . ای قوم به حج رفته، ص3347-48،،55-58.
- ↑ . نک. کاوه، ش47 – 48، ص60 – 62«حجنامه».
- ↑ . سعی هاجر ، ص 82-83
- ↑ . نک. کتابشناسی حج و زیارت، ص155-245.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل سفرنامه نویسی.
- اطلاعات سیاسی – اقتصادی(فصلنامه): مهدی بشارت، تهران، موسسه اطلاعات، 1395ش.
- ای قوم به حج رفته: جواد مجابی، تهران، کتاب موج، 1351ش.
- آینه آثار- فهرست آثار و معرفی کتابهای منتشر شده حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1387ش.
- آینه پژوهش(دو ماهنامه): محمد تقی سبحانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم، 1393ش.
- آینه پژوهش: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی،1383ش.
- با کاروان صفا در سال 1382: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
- با من به خدا بیایید: محمد رضا خلیلی عراقی، تهران، طبع، 1340ش.
- بسوی خدا می رویم: سید محمود طالقانی، تهران، مشعر، 1381ش.
- به سوی ام القری: رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1373ش.
- پاکستان سی دیار حرم، نسیم حجازی، لاهور، جهانگیر، 2005
- پژوهش های تاریخی(فصلنامه): اصغر منتظرالقائم، اصفهان، دانشگاه تهران، 1390ش.
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری: رسول جعفریان، تهران، علم، 1389ش.
- پیام بهارستان(ماهنامه): مجلس شورای اسلامی، تهران، 1388ش.
- تاریخ اجتماعی ایران: مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1382ش.
- تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی: ادوارد براون(م.1926م.)، ترجمه فتح الله مجتبائی و غلام حسین صدری افشار، تهران، مروارید، 1367ش.
- تاریخ ادبیات در ایران: ذبیح الله صفا، تهران، فردوس، 1378ش.
- تاریخ اسلام در آینه پژوهش(دوفصلنامه): موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، قم، 1391ش.
- تاریخ مشروطه ایران: احمد کسروی، تهران، امیر کبیر، 1383ش.
- تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی،1379ش.
- تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفکسی (م.1951. م)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی فرهنگی، 1379ش.
- تالیفات حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دهلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
- تالیفات شیعه در شبه قاره هند: سید شهوار حسین نقوی، قم، دلیل ما، 1383ش.
- تذکره الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق: الحافظ محمد عبدالحسین الکربلائی الکرناتکی الهندی، تحقیق سید حسن علی مطر الهاشمی، بیروت، دار المحجه البیضاء، ۱۴۳۵قمری
- تذکره بالاخبار: محمد بن جبیر الاندلسی، تحقیق علی احمد کنعان، ابوظبی، دارالسویدی،۲۰۰۱م.
- جمهره الرحلات: احمد محمد محمود، ریاض، الدارالسویدی، 1430قمری
- حج در ادب فارسی: خلیل‌الله یزدانی، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
- الحجاز فی أدب الرحلة العربی: حافظ محمد بادشاه، اسلام آباد، جامعه الوطنیه للغات الحدیثه، 2013م.
- حدیث قافله ها: علی قاضی عسکر، مشعر، تهران، 1382 ش.
- خسی در میقات: جلال آل‌احمد، تهران، جامه‌دران،۱۳۸۶ش.
- دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران(فصلنامه): غلامحسین کریمی دوستان، تهران، دانشگاه تهران، 1375ش.
- دانشنامه(فصلنامه): دانشگاه ازاد اسلامی واحد تحقیقات، تهران، 1387ش.
- دوسفرنامه حج: رسول جعفریان، تهران مشعر، 1387ش.
- راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
- رحلات الحج الهندیه الی مکه المکرمه و اثرها فی مسلمی شبه القاره الهندیه: جلال سعید الحفناوی، هند، ثقافه الهند، 2004م.
- سبک شناسی بهار: محمد تقی بهار، تهران، کتابهای پرستو، 1337ش.
- سعی هاجر: شکوه میرزا بیگی، تهران، فردوس.
- سفرنامه امین الدوله: میرزا علی خان صدراعظم، تحقیق اسلام کاظمیه، تهران، توس، 1354ش.
- سفرنامه حج معروف به سامان آخرت: غلام الحسنین صاحب فاضل پانی پتی، دعلی، مطبوعه جامعه پریس دهلی، 1935م.
- سفرنامه حج نامه تکابی: سلیم خان تکابی، تحقیق رسول جعفریان، قم، نشر مورخ، ۱۳۸۸ش.
- سفرنامه حج و راهنمای حجاج: حسین ذوالقدر شجاعی، تهران، نشر خرم، 1334ش.
- سفرنامه حج: لطف الله صافی گلپایگانی، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
- سفرنامه حرمین: محمد رزدارخان، بی جا، بی نا، 1873م.
- سفرنامه سیف الدوله: سیف الدوله سلطن محمد، تصحیح علی اکبر خداپرست، تهران، نشر نی، 1346ش.
- سفرنامه مکه: سلطان مراد حسام السلطنه(م1300قمری)، تحقیق رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
- سفرنامه منظوم حج: بانوی اصفهانی، رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1374ش.
- سفرنامه میرزا داوود وزیر وظائف: میرزا داوود وزیر وظائف، تحقیق سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
- سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: محمد حسین بن مهدی فراهانی، تحقیق مسعود گلزاری، تهران، فردوسی،1362ش.
- سفرنامه ناصرخسرو: ناصر خسرو (م.481قمری)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، 1381ش.
- صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست: رسول جعفریان، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389ش.
- فهرست واره کتابهای فارسی: احمد منزوی، تهران، مرکز دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
- قرائه فی ادب الرحله:
- کاوه(مونیخ آلمان)(فصلنامه): نماینده کاوه در ایران، 1352ش.
- کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا(ماهنامه): خانه کتاب، تهران، 1382ش.
- کتابشناسی حج و زیارت، اباذر نصر اصفهانی، تهران، مشعر، 1390
- کتابنامه حج: محمدحسن بکائی، تهران، مشعر،۱۳۷۴ش.
- کیهان فرهنگی(ماهنامه): موسسه کیهان، تهران، 1380ش.
- ما رایت و ماسمعت: خیرالدین زرکلی، طایف، مکتبه المعارف، بی تا.
- مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول: اشراف نجیب مایل هروی، به کوشش گروه تصحیح متون معارف اسلامی، مشهد، 1368ش.
- مدینه شناسی: محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش.
- معجم ما کتب فی الحج و الزیارة و المعالم المشرفة فی الحجاز: عبد الجبار رفاعی، تهران، مشعر، 1427ق.
- میراث شهاب(فصلنامه): سید محمود مرعشی نجفی، قم، 1385ش.
- میقات الحج: (فصلنامه)، تهران، نمایندگی ولی فقیه در حج امور حج و زیارت.
- میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.
- میقات حج: (فصلنامه) حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تهران، مشعر.