مصارف قربانی
مصارف قربانی، راه‌های شرعی مصرف گوشت قربانی حج است. شیوه مصرف گوشت قربانی و ویژگی‌های مصرف‌کننده گوشت قربانی حج در منابع شرعی تعیین شده است. به طور کلی فقهای مذاهب اسلامی برآنند که گوشت قربانی را باید به سه بخش تقسیم کرد. بخشی از آن توسط خود حاجی خورده می‌شود، بخشی به دوستان او هدیه می‌شود و بخشی به فقرا صدقه داده می‌شود.
مصارف سه گانه قربانی
برای مصارف قربانی حج تمتع، سه مصرف توسط فقهای مذاهب خمسه ذکر شده است:
- خوردن بخشی از قربانی توسط حاجی
- هدیه دادن بخشی از آن به دوستان
- صدقه دادن بخشی از آن به فقیر.
اصطلاح "تثلیث قربانی" در باب حج، به معنای «سه بخش کردن آن» آمده است.[۱] به این صورت که حج گزار، قربانی را به سه بخش کاملاً مساوی تقسیم کند. یک سوم آن را برای خود بردارد، یک سوم آن را به دیگران هدیه دهد و یک سوم آن را به فقرا صدقه دهد.[۲]
نظر فقهای امامی
فقهای امامیه در مورد مصارف قربانی حج تمتع چهار دیدگاه اصلی دارند:
- وجوب مصارف سه گانه (خوردن حاجی از قربانی، هدیه به دوستان و صدقه به فقراء)؛
- استحباب تثلیث؛
- احوط بودن مصارف؛
- جواز صرف در یکی از مصارف به تنهایی.
اقوال فقهای اهل سنت
شافعی(م204ق) خوردن از قربانی حج تمتع را مانند قربانی کفاره ای جایز نمی داند و تمام قربانی را سهم فقرا می داند.[۳]
ابوحنیفه نعمان بن ثابت(م150ق)، مالک بن انس(م179ق) و احمد بن حنبل(م۲۴۱ق) و فقهای پیرو آنها خوردن از قربانی حج تمتع و قران را شبیه قربانی های مستحبی و تطوعی جایز دانسته اند.[۴]
فقهای حنفی و حنبلی گفته اند: حاجی بیش از یک سوم قربانی را نخورد و روایات تثلیث قربانی را نقل کرده اند.[۵] و استحباب خوردن از قربانی حج قران و تمتع و استحباب تثلیث آن دو را مطرح کرده اند.[۶] اما فقهای مالکی برای خوردن مقداری مشخص نکرده و تثلیث قربانی را رد کرده اند.[۷]
شرایط مصرف کنندگان قربانی
نظر فقهای امامیه
• در بین فقهای امامیه، دو قول در شرطیت ایمان وجود دارد:
- شرطیت ایمان تنها در کسی که به او صدقه داده می شود: نظر محقق کرکی، صاحب مدارک و سبزواری.[۸]
- شرطیت ایمان در کسی که هدیه و صدقه به او داده می شود: (نظر اکثر فقها) از فقهای گذشته، شهید ثانی، شیخ انصاری، حسن نجفی، احمد نجفی،[۹] و از فقهای معاصر، آیات عظام: نائینی، خوئی، گلپايگانى، صافى، بهجت و تبريزى[۱۰]. آقایان حسن و احمد نجفی و فقهای معاصر مذکور، شرطیت ایمان را احوط دانسته اند.
• در بین فقهای امامیه، سه قول در شرطیت فقر وجود دارد:
- عدم شرطیت فقر در کسانی که به آنها هدیه و صدقه داده می شود: نظر محقق داماد.[۱۱]
- شرطیت فقر در کسی که به او هدیه و صدقه داده می شود: نظر مجلسی دوم[۱۲] و حسن نجفی.[۱۳]
- شرطیت فقر تنها در کسی که به او صدقه داده می شود: (نظر اکثر فقها): از فقهای گذشته: محقق کرکی، شهید ثانی، صاحب جواهر، احمد نجفی و سبزواری[۱۴] و از فقهای معاصر، آیات عظام: نائینی، تبریزی، گلپايگانى، صافى، و شبیری زنجانی هستند.[۱۵]
- فقهای معاصر مذکور در قول سوم به جز آیة الله شبیری، اعتبار فقر را احوط دانسته اند؛ ولی ایشان آن را واجب دانسته و به اهل حرم بودن فقیر نیز به عنوان شرط در مصرف کننده صدقه اشاره کرده است.[۱۶]
• در بین فقها برخی مانند شهید ثانی تأکید کرده اند که در هر یک از امور سه گانه خوردن حاجی از قربانی حجش، اهداء و صدقه، نیت مقارن با اول فعل تناول یا تسلیم به مستحق یا وکیلش واجب است؛[۱۷] و در آن نیت قصد آن فعل به وجهش و تعیین حجی که انجام می دهد و قصد قربت معتبر است و زمانی که مخالفت کند؛ گناه کرده است.[۱۸] علامه مجلسی به طور مفصل نحوه نیت کردن در قربانی را توضیح داده و "قید "از جهت رضای الهی" یا "قربة الی الله" را در اجزای نیت مصارف سه گانه قربانی ذکر کرده است.[۱۹] محقق داماد که فقر را در اهداء و صدقه معتبر نمی داند و صدقه دادن به غنی را نیز جایز می شمارد؛ وجه امتیاز بین آن دو را در شرط بودن قصد قربت در صدقه و عدم شرطیت آن در هدیه می داند.[۲۰]
نظر فقهای اهل سنت
در سهم فقیر از قربانی، حنابله و شافعیه قائل به شرطیت اهل حرم بودن فقراء، و حنفیه و مالکیه قائل به عدم شرطیت آن هستند.[۲۱]
مشکلات مصارف قربانی
بین دهه های 30 تا 80 قرن چهاردهم هجری شمسی حاجیان با سه مشکل جدید در انجام فریضه قربانی حج تمتع مواجه شدند که عبارتند از:
- انتقال کشتارگاه به خارج از منی: در سال 1355ه.ش [= 1396ه.ق] به "وادی محسر"[۲۲] و در سال [1378ه.ش =]1420ه.ق به "معیصم"[۲۳]
- عدم امکان تثلیلث قربانی: توضیح اینکه به علت تعداد زیاد حجاج و فضای محدود منی، امکان قربانی در خود منی، تثلیث آن، پختن گوشت قربانی و خوردن آن نیست و مانند سابق فقراء در موقع ذبح حاضر نیستند که به آنها از قربانی داده شود.
- اسراف قربانی با سوزاندن و دفن آنها: به علت زیاد بودن گوشت های قربانی، کم بودن مستحقین نزدیک، نبودن شرایط مناسب برای بسته بندی و ارسال قربانی ها و وجود فتاوایی بر ممنوعیت خارج کردن قربانی از منی.
در بین فقهای امامیه، آیت الله خوئی مشکل اول را با جواز قربانی در کشتارگاه های فعلی و برداشتن شرط وقوع ذبح در منی؛[۲۴] و مشکل دوم را با وکالت گرفتن از فقیر و اجازه تصرف در سهم فقیر؛[۲۵] مشکل سوم را با دادن جواز خروج گوشت قربانی از منی حل کرده اند.[۲۶] اکثر فقهای معاصر هم مشابه این راه کارها را پیشنهاد داده اند. اما آیت الله مکارم ابتدا با ساقط کردن تکلیف ذبح قربانی در حج تمتع مسأله را حل کردند[۲۷]و پس از چند سال که امکان بسته بندی و ارسال گوشت ها به کشورهای فقیر فراهم شد؛ اجازه ذبح قربانی را در کشتارگاه های فعلی خارج از منی دادند.[۲۸]
مذاهب اربعه اهل سنت مشکل اول را ندارند؛ چون قائل به وجوب ذبح در منی نیستند؛ بلکه کل حرم را محل قربانی می دانند؛[۲۹] همچنین با مشکل دوم نیز مواجه نیستند؛ زیرا فقهای شافعی و مالکی تثلیث قربانی را رد کرده اند و فقهای حنفی و حنبلی نیز قائل به استحباب تثلیث هستند و استحباب برای آنها لزومی نمی آورد. پس تنها با مشکل سوم مواجه بودند. در آن شرایط، شیخ محمود شلتوت (م1383ه.ق)، از علمای الازهر مصر، در سال 1949م [=1328ه.ش=1368ه.ق] در جواب استفتائی در مورد قربانی، ذبح را واجب کرد؛ هرچند موجب سوزاندن یا دفن شود.[۳۰] اما دکتر طه ریان مالکی سه راهکار برای قربانی مطرح کرده و معتقد است این ایده ها در دین اصلی دارد و با مصلحت مسلمانان مرتبط است: 1- پرداخت قیمت قربانی به جای ذبح آن و صرف آن در مصارف مورد نیاز فقراء، 2- فروش گوشت قربانی و دادن قیمت آن به فقراء کشورهای اسلامی،3- ساخت کارخانه هایی برای بسته بندی گوشت ها و ارسال آن به فقراء کشورهای اسلامی.[۳۱] امروزه ایده سوم در عربستان اجرا می گردد.
پانویس
- ↑ رک: فرهنگ فقه، ج2، صص347-348.
- ↑ رک: پیشین، ج2، ص 347.
- ↑ -الام، ج2، ص239، التفسير المظهرى، ج1، ص226؛ احکام القرآن ابن عربی، ج3، ص1291؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ تذكرة الفقهاء، ج8، ص 294؛ همو، 1412ق، ج11، ص147 و ص258.
- ↑ - التفسير المظهرى، ج6، ص279، الكافي في فقه الإمام أحمد، ج1، ص540-541؛ العدة شرح العمدة، ص236؛ البحر الرائق شرح كنز الدقائق، ج3، ص76؛ اللباب فی شرح الکتاب، ج1، ص223؛ الشرح الكبير على متن المقنع، ج3، ص580؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص216.
- ↑ - احکام القرآن جصاص، ج5، ص81، المغني،ج9، ص448، العدة شرح العمدة، ص235.
- ↑ - الفقه على المذاهب الأربعة، ج1، صص628-629، المبسوط، ج4، ص141، حاشية الروض المربع شرح زاد المستقنع، ج4، ص239-240.
- ↑ - احکام القرآن ابن عربی، ج3، ص1294، الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، ص217.
- ↑ - جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مدارك الأحكام، ج8، ص45؛ مهذّب الأحكام، ج14، صص278-279.
- ↑ - مسالك الأفهام، ج2، ص303؛ مناسك حج، صص105-106؛ أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172؛ قلائد الدرر، ص72؛ و نیز: سفينة النجاة، ج2، ص173.
- ↑ - دليل الناسك، صص386-388؛ خويى، سيد ابو القاسم، مناسك الحج، ص176؛ منتخب مناسك حج، ص260؛ التهذيب في مناسك العمرة و الحج، ج3، ص 226.
- ↑ - كتاب الحج، ج3، ص 221.
- ↑ - بيست و پنج رساله فارسى، ص456.
- ↑ - أنوار الفقاهة - كتاب الحج، ص172.
- ↑ - جامع المقاصد، ج3، ص243؛ مسالك الأفهام، ج2، ص 303؛ جواهر الكلام، ج19، ص 160؛ قلائد الدرر في مناسك من حج و اعتمر، ص72؛ و سفينة النجاة، ج2، ص173؛ مهذّب الأحكام، ج14، صص278-279.
- ↑ - دليل الناسك، صص 386-387؛ التهذيب في مناسك العمرة و الحج، ج3، ص 226؛ منتخب مناسك حج، ص260؛ مناسك زائر، ص228، مسأله555.
- ↑ - مناسك زائر، ص228، مسأله555.
- ↑ - رک: الروضة البهية، ج2، ص293؛ مسالك الأفهام، ج2، ص 303.
- ↑ - رک: مسالك الأفهام، ج2، ص 303.
- ↑ - رک: بيست و پنج رساله فارسى، ص456.
- ↑ - رک: كتاب الحج، ج3، ص 221.
- ↑ - الفقه على المذاهب الخمسة، ج1، صص267-268؛ عیون المسائل، مسأله 557، ص273؛ الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره 2، ص218-219؛ المغنی، ج3، ص385؛ اللباب في شرح الكتاب، ج1، ص224.
- ↑ - رک: سازمان حج و زیارت، اجرای طرح قربانی 1379 -1380 ه.ش، صص ۴۲_۴۳.
- ↑ - آثار اسلامی مکه و مدینه ، ص170.
- ↑ - رک: المعتمد، ج5، صص210-211.
- ↑ - المعتمد، ج5، ص302؛ مناسك الحج، ص176.
- ↑ - المعتمد، ج5، ص302.
- ↑ - رک: پرشکوه ترین مراسم عبادت و قربانی، ص115؛ حکم الاضحیه فی عصرنا، صص5-6.
- ↑ - مکارم شيرازى، ناصر، الفتاوى الجديدة، ج3، صص109-110، سؤال 389.
- ↑ - منتهى المطلب، ج11، ص172؛ و نیز رک: كشف اللثام و الإبهام، ج6، ص203.
- ↑ - رک: الفقه على المذاهب الخمسة، ج1، صص270-271؛ فقه الإمام الصادق عليه السلام، ج2، ص 237؛ به نقل از رسالة الإسلام، ج1، شماره4.
- ↑ - رک: الذبائح فی مناسک الحج مصادرها و مصارفها، سال یازدهم، شماره2، ص221-222.