حلیمه سعدیه
 | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حلیمه بنت عبدالله بن حارث |
| نسب | سعدیه |
| همسر | حارث بن عبدالعُزّی |
| فرزندان | عبدالله، انیسه و حذافه |
| تاریخ درگذشت | عصر پیامبر یا پس از آن |
| آرامگاه | بقیع |
| حج و زیارت | |
| بناهای ساخته شده | در گذشته قبر او در بقیع گنبدی داشته است |
حَلیمه سَعدیه (زنی از قبیله بنی سعد) دایه و مادر رضاعی پیامبر اسلام است. حضرت محمد(ص) از تولد و دوران شیرخوارگی تا سن شش یا هفت سالگی نزد حلیمه پرورش یافت. حلیمه را زنی با فضیلت برشمرده‌اند و دایگی پیامبر توسط او را نتیجه عنایت خداوند و شایستگی وی به شمار آورده‌اند.
پس از اتمام دوران شیرخوارگی پیامبر، حلیمه او را به مکه آورد؛ اما آمنه به حلیمه اجازه داد تا کودک را به صحرا بازگرداند و تا سن شش یا هفت سالگی به مراقبت پیامبر بپردازد.
منابع، درباره اسلام آوردن حلیمه اتفاق نظر دارند. گزارش‌هایی از احترام پیامبر به حلیمه در سال‌های پس از بعثت روایت شده است. زمان دقیق وفات او معلوم نیست. بنابر گزارش مشهور، حلیمه در قبرستان بقیع، نزدیک قبر عثمان، در انتهای قبرستان دفن شده است.
زندگی و خاندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حلیمه، دختر ابوذُؤَیب عبدالله بن حارث، از تیره بنی‌سَعد قبیله هَوازن است.[۱] نسب او با نسب رسول خدا در «مُضر»، جد هفدهم آن حضرت، مشترک است.[۲] همسر حلیمه، ابوکبشه حارث بن عبدالعُزّی بود. گویا به همین سبب قریش پیامبر را ابن ابی‌کبشه می‌خواندند.[۳]
حلیمه از شوهرش، حارث، فرزندانی به نام‌های عبدالله، انیسه و حذافه (شیماء) داشت.[۴] شیماء در جنگ هوازن (سال هشتم) یا پس از آن، هنگام محاصره طائف، به دست مسلمانان اسیر شد و چون خود را معرفی کرد، پیامبر(ص) او را آزاد کرد و مورد اکرام خویش قرار داد.[۵]
دایه پیامبر(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حلیمه در سالی که قحطی بزرگی میان قبیله بنی‌سعد افتاده بود، همراه با نُه تن از زنان قبیله، برای امرار معاش از طریق شیردهی به کودکان قبایل ثروتمند مکه، عازم این شهر شد. گفته شده که به دلیل یتیم بودن هیچ یک از زنان حاضر نبودند دایه محمد(ص) شوند زیرا می‌ترسیدند دستمزد مناسبی دریافت نکنند.[۶] برخی گزارش‌ها نیز حاکی از این است که نوزاد پستان هیچ‌یک از زنان را جز حلیمه نمی‌مکید.[۷] حلیمه به دایگی رسول خدا، پس از چند روزی که آن حضرت از ثوبیه (کنیز ابولهب) شیر خورده بود، انتخاب شد.[۸] تراجم‌نگاران، حلیمه را دارای فضایلی دانسته، و انتخاب او را به دایگی پیامبر نتیجه عنایت خداوند و شایستگی وی به شمار آورده‌اند.[۹]
حلیمه پس از اتمام دوران شیرخوارگی پیامبر، او را به مکه، نزد مادرش آورد. اما آمنه، که به علت بیماری وبا در مکه نسبت به سلامتی فرزندش بیمناک بود، به حلیمه اجازه داد تا کودک را به صحرا بازگرداند و تا سن شش[۱۰] یا هفت سالگی به مراقبت از آن حضرت بپردازد.[۱۱]
حلیمه، افزون بر رسول الله، ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب، عموزاده رسول خدا را نیز شیر داده بود. از این رو وی برادر رضاعی آن حضرت است.[۱۲] دایه حمزة بن عبدالمطلب نیز از یکی از زنان بنی‌سعد بود[۱۳] که هنگام حضورش در منزل حلیمه، به پیامبر نیز شیر داد.[۱۴]
احترام پیامبر به حلیمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در منابع تاریخی، از چند بار دیدار حلیمه با رسول خدا بعد از بعثت سخن به میان آمده که هر بار آن حضرت، حلیمه را گرامی داشت. مطابق گزارشی، زمانی که حلیمه به مکه آمد و از خشکسالی شکایت کرد، خدیجه چهل گوسفند و شتری راهوار به او بخشید.[۱۵] بنابر گزارشی دیگر، حلیمه در جنگ حنین (سال هشتم) خدمت رسول خدا رسید. آن حضرت به احترام او از جایش بلند شد و ردایش را برای نشستن حلیمه پهن کرد.[۱۶] بنا به نقلی، علت آزادی اسیران متعلق به قبیله هوازن در یکی از جنگ‌ها، حضور «شیماء»، دختر حلیمه و خواهر رضاعی پیامبر میان آنان بود.[۱۷]
مسلمان شدن حلیمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
زمان اسلام آوردن حلیمه نامشخص است؛ اما بیشتر منابع، بر مسلمان شدن او اشاره کرده‌اند.[۱۸] عده‌ای از سیره‌نویسان بر این عقیده‌اند که او پس از ظهور اسلام، به همراه همسر و فرزندانش به حضور پیامبر آمد و اسلام آورد.[۱۹]
راوی کودکی پیامبر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حلیمه راوی اصلی حوادث دوران شیرخوارگی و ایام کودکی رسول خدا است و عمده روایات او را، عبدالله بن جعفر حکایت کرده است.[۲۰] ماجرای شق صدر (شکافته شدن سینه پیامبر توسط فرشتگان و شست‌وشوی قلب آن حضرت)[۲۱] از جمله روایات نقل شده از حلمیه است که مورد نقد قرار گرفته است.[۲۲]
وفات و قبر حلیمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تاریخ دقیق درگذشت حلیمه مشخص نیست. برخی گزارش‌ها آن را پیش از فتح مکه[۲۳] و برخی نیز از حیات او تا زمان عُمَر، خلیفه دوم، سخن گفته و یادآور شده‌اند که او مورد حمایت و احترام دو خلیفه نخست بوده است.[۲۴]
سفرنامه‌نویسان عصر قاجار (قرن چهاردهم قمری) و نویسندگان معاصر از قبر حلیمه در شمال شرق بقیع یاد کرده‌اند[۲۵] که حاکی از مشخص بودن آن و داشتن گنبد تا پیش از تخریب بقیع است. اشعاری بر سردر ورودی بنا وجود داشت که نشان می‌داد این گنبد در زمان حکومت عثمانی ساخته شده بود.[۲۶] برخی گزارش‌ها نیز از وجود قبری منسوب به حلیمه، در شهر بصره در عراق خبر داده‌اند.[۲۷]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۹۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج۱، ص۱۶۰؛ الطبقات الکبری، ج۱، ص۸۹؛ الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج۴، ص۱۸۱۳.
- ↑ المعجم الکبیر، ج۱۹، ص۲۴۵؛ دلائل النبوة، ج۱، ص۱۷۷.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص91؛ فتح الباری، ج1، ص37.
- ↑ عون المعبود، ج۱۴، ص۳۷ تا ص۳۸؛ المعجم الکبیر، ج۲۴، ص۳۱۹؛ اسد الغابة، ج۶، ص۴۷.
- ↑ تاریخ ابن خلدون، ج۲، ص۳۶۹؛ السیرة النبویة، ابن کثیر، ج۳، ص۶۸۹.
- ↑ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۱، ص۲۲۶؛ الکامل فی التاریخ، ج۱، ص۴۶۰ و ص۴۶۱.
- ↑ السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۴۵ و ص۱۴۶.
- ↑ البدء و التاریخ، ج۵، ص۸؛ البدایة و النهایه، ج۲، ص۲۷۲.
- ↑ أسد الغابة، ج۶، ص۶۸؛ الإصابة فی تمییز الصحابة، ج۸، ص۸۷ و ص۸۸.
- ↑ مروج الذهب، ج۱، ص۲۷۵.
- ↑ البدء و التاریخ، ج۴، ص۱۳۳.
- ↑ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۲۵۴؛ عمدة القاری، ج۱۴، ص۱۵۷؛ إمتاع الأسماع، ج۱، ص۱۲.
- ↑ زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج۱، ص۸۱.
- ↑ إمتاع الأسماع، ج۱، ص۱۱.
- ↑ البدر المنیر، ج۸، ص۲۸۳؛ مجمع الزوائد، ص۲۱۸.
- ↑ الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۱۳؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۴، ص۱۸۱.
- ↑ التنبیه و الإشراف، ص۱۹۷.
- ↑ البدء و التاریخ، ج۵، ص۸؛ عیون الأثر، ج۱، ص۴۵؛ السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۴۴ و ص۱۴۵.
- ↑ سبل الهدی والرشاد، ج۱، ص۳۸۳؛ روح البیان، ج۹، ص۲۶۵.
- ↑ أسد الغابة، ج۶، ص۶۹؛ الإصابة، ج۸، ص۸۸؛ السیرة الحلبیة، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ تاریخ الطبری ج۲، ص۱۶۲؛ فتح الباری، ج۱، ص۳۸۹؛ دلائل النبوة، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ مفاتیح الغیب، ج۳۲، ص۲۰۵.
- ↑ انساب الاشراف، ج۱، ص۹۵.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۱، ص۹۲.
- ↑ سفرنامه میرزا محمدحسین فراهانی، ص232؛ سفرنامه نایب الصدر شیرازی، ص۲۳۰؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج۳، ص۲۸۲.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، ص۲۷۷.
- ↑ رحلة ابن بطوطه، ج۴، ص۱۷۴.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
- أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر، علی بن محمد، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- الإصابه فی تمییز الصحابة، ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تحقیق عادل احمد و عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، مقریزی، احمد بن علی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، تحقیق محمد حمیدالله، مصر، دار المعارف، ۱۹۹۵م.
- البدء و التاریخ، مقدسی، مطهر بن طاهر، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا.
- البدایة و النهایة فی التاریخ، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تحقیق علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- البدر المنیر فی تخریج الاحادیث و الآثار الواقعة فی الشرح الکبیر، ابن‌ملقن، عمر بن علی، الریاض، دارالهجره، ۱۴۲۵ق.
- تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تحقیق خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
- تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، طبری، محمد بن جریر بن یزید، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۸۷ق.
- تاریخ حرم ائمه بقیع و آثار دیگر در مدینه منوره، نجمی، محمدصادق، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- التنبیه و الاشراف، مسعودی، علی بن حسین، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی.
- دلایل النبوة، ابونعیم، احمد بن عبدالله، دار النفائس، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- رحلة ابن بطوطة، ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، تحقیق عبدالله تازی، ریاض، اکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.
- روح البیان، احقی، اسماعیل بن مصطفی، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
- زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، مکتبة المنار الإسلامیه، الکویت، ۱۴۱۵ق.
- سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، شمس شامی، محمد بن یوسف، دار الکتب العلمیة بیروت، ۱۴۱۴ق.
- السیرة الحلبیه، حلبی، علی بن ابراهیم، مترجم سید علی جمال اشرف، قم، الشریف الرضی، ۱۳۸۰ش.
- السیرة النبویة مقتضبا من البدایة و النهایه، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه/ دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۳ق.
- السیرة النبویة، ابن هشام، عبدالملک بن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- الطبقات الکبری، ابن سعد، محمد بن سعد، تحقیق محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
- عمدة القاری شرح صحیح البخاری، بدر العینی، محمود بن احمد، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عون المعبود شرح سنن ابی داود، صدیقی، عظیم آبادی محمد اشرف، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه)، ابن سید ناس، محمد بن محمد، به کوشش ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق.
- فتح الباری شرح صحیح البخاری، ابن رجب، عبدالرحمن بن احمد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۷۹ق.
- الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، علی بن محمد، بیروت، دار الصادر، ۱۳۸۶ق.
- مجمع الزوائد و منبع الفوائد، هیثمی، علی بن ابوبکر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
- مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن حسین، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۴ق.
- المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، تحقیق مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- المعجم الکبیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، القاهرة، مکتبة ابن تیمیة، بی‌تا.
- مفاتیح الغیب، فخر رازی، محمد بن عمر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- موسوعة العتبات المقدّسة، الخلیلی، جعفر، بیروت، مؤسسة الأعلمی، بی‌تا.