مزار عمه‌های رسول الله(ص)

مزار عمه‌های رسول الله(ص)

اطلاعات اوليه
کاربری	مقبره
مکان	قبرستان بقیع
نام‌های دیگر	بقیع العمات
وقایع مرتبط	تخریب توسط وهابیت

مزار عمه‌های رسول الله(ص) محل قبر صفیه بنت عبدالمطلب و قبری منسوب به عاتکه بنت عبدالمطلب در قبرستان بقیع است، که با نام بقیع العمات نیز شهرت دارد. قبر منسوب به صفیه، عمه پیامبر(ص) و مادر زبیر بن عوام از جمله قبوری است که از قرون اول اسلام تا به امروز، به‌وسیله مدینه‌شناسان و سفرنامه‌نویسان معرفی گردیده است.

در رابطه با قبر عاتکه دیگر عمه پیامبر(ص) در کنار صفیه در بین نویسندگان اختلاف است. تا نیمه قرن سیزدهم هیچ‌یک از نویسندگان و تاریخ‌نگاران اشاره‌ای به محل دفن عاتکه در کنار صفیه ندارد.

تعبیر بقیع العمات که بعدها بین مردم رایج شد، و علت آن دفن شدن فرد دیگری در کنار صفیه بوده، این توهم را به‌وجود آورده که آن دو قبر متعلق به دو عمه پیامبر(ص) است، در حقیقت این اصطلاح بعد از نیمه قرن سیزدهم به کتب راه پیدا کرده، و بر این‌مطلب دلالت دارد که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد بعد از این تاریخ به‌وجود آمده و قبل از آن در کتب تاریخی معتبر اشاره‌ای به آن نشده است.

از نظر تاریخی نیز، اسلامِ عاتکه و هجرت او به مدینه مورد تردید و اختلاف علما است و بیشتر مورخین اسلام او را انکار کرده‌اند. بنابراین با توجه به شواهد تاریخی نمی‌توان ادعا کرد که جسد او در کنار خواهرش صفیه دفن شده باشد.

مزار صفیه از دیدگاه مدینه‌شناسان

طبق دیدگاه مدینه‌شناسان مزار صفیه در ابتدای قبرستان بقیع قرار دارد که در ادامه بیان می‌شود:

ابن شبه

ابن شبّه مدینه‌شناس معروف (متوفای ٢6٢ه. ق) از عبدالعزیز، اولین مدینه‌شناس و مؤلف در این موضوع، نقل می‌کند: چون صفیه عمه رسول خدا(ص) از دنیا رفت، پیکر او را در آخر کوچه‌ای که به بقیع منتهی می‌شود دفن نمودند و این قبر در کنار درب خانه‌ای است که به مغیرة بن شعبه منسوب است و چسبیده به دیوار این خانه است و این همان خانه‌ایست که مغیره در زمینی که عثمان به وی اقطاع کرده بود، احداث نمود.

ابن شبه در نقل خود اضافه می‌کند: «هنگامی که مغیره این ساختمان را درست می‌کرد عبور زبیر از آنجا افتاد و خطاب به مغیره گفت: مغیره! ریسمانت را از قبر مادر من کنار بکش. مغیره خواست با استفاده از موقعیت خود در نزد عثمان، نسبت به زبیر بی‌اعتنایی کند، لیکن وقتی خبر به عثمان رسید به مغیره دستور داد طبق درخواست زبیر عمل کند و مغیره عقب‌نشینی کرد و لذا در این قسمت از دیوار خانه انحراف وجود دارد.

ابن نجار و سمهودی

ابن نجار (متوفای 64٣ه. ق) می‌گوید: «و قبر صفیة بنت عبدالمطلب عمة النبی فی تربة فی اوّل البقیع».

سمهودی (متوفای ٩١١ه. ق) آورده است: «از مشاهد و مدفن‌های معروف، مدفن صفیه عمه پیامبر(ص) و مادر زبیر بن عوام است و این مدفن، آن‌گاه که از باب البقیع خارج شدید، در دست چپ شما قرار می‌گیرد. این مدفن بنایی از سنگ دارد ولی گنبدی در روی آن نیست». وی اضافه می‌کند: «مطری گفته است که قرار بود گنبد کوچکی نیز بر آن بنا کنند ولی انجام نگرفت».

احمد عباسی

مشابه همین جمله را صاحب عمدة الاخبار، که از علمای اواخر قرن دهم است، آورده، می‌گوید: «و قبرها اوّل ما تلقی عن یسارک عند خروجک من باب (منظور از باب البقیع دروازه شرقی مدینه است که باب البقیع معروف بود.) البقیع».

بنابراین تاریخ‌نگاران در نگاشته‌های خود تصریح کرده‌اند آن بخش از بقیع که قبر صفیه در آن واقع است، پیشتر خارج از اصل بقیع قرار داشته و در داخل کوچه‌ای که بعدها مغیره در آنجا خانه ساخت، بوده است تا این‌که اخیراً به بقیع منضم گردید. و تاریخ این انضمام را ١٣٧٣ه. ق نوشته‌اند. این بود نظریه چهار مدینه‌شناس معروف که کتاب و تالیف هر یک از آنها در دسترس همگان است و در فن خود جزء منابع مورد اعتماد می‌باشد.

مزار صفیه از دید زائران و سیّاحان

١. ابن جبیر (متوفّای 6١4ه. ق) در سیاحت‌نامه‌اش آورده است: «بقیع در شرق مدینه واقع است. پس از خروج از دروازه بقیع، اولین محلی که با آن مواجه می‌شوید، مدفن صفیه عمه رسول خدا(ص) و مادر زبیر است.

٢. ابن بطوطه (متوفای ٧٧٩ه. ق) می‌نویسد: «البقیع وتخرج علیه علی باب یعرف بباب البقیع و اوّل ما یلقی الخارج الیه علی یساره عند خروجه من الباب قبر صفیّة بنت عبدالمطلب وهی عمة رسول الله».

3. سیداسماعیل مرندی در سفرنامه خود («توصیف المدینة»، ١٢55ه. ق) چنین آورده: «و دیگر، قبه حضرت صفیه بنت عبدالمطلب عمه حضرت رسول و مادر زبیر است» (باید توجه داشت که این جمله در فصلنامه دو غلط چاپی دارد که یکی صفیه را فاطمه نوشته و دیگری زبیر را بریر).

از گفتار مرندی برمی‌آید که در زمان او؛ یعنی اواسط قرن سیزدهم، این قبر دارای گنبد بوده گرچه تاریخ دقیق بنای آن روشن نیست. و طبق گفتار رفعت پاشا این گنبد در آخرین سال زیارت او (١٣٢5ه. ق) و یکصد و هفتاد و پنج سال پس از دیدار مرندی همچنان پابرجا بوده است.

رفعت پاشا (١٣٢5ه. ق) در معرفی گنبدهای بقیع و اطراف آن، می‌گوید: «والّتی علی یمین البرجین لعاتکة و صفیة عمّتی الرسول(ص)» «گنبدی که در سمت راست دو برج قرار گرفته، به عاتکه و صفیه، عمه‌های رسول خدا(ص) تعلّق دارد.

این بود نظریه مدینه‌شناسانی از قرن اول تا یازده هجری و همچنین نظریه سه تن از جهان‌گردان مسلمان و زائران «مدینة الرسول» از اوایل قرن هفتم تا اواسط قرن سیزدهم هجری.

مزار عاتکه

مکان دفن صفیه معروف به بقیع العمات است که طبق دیدگاه تاریخ‌نگاران محل دفن یکی از عمه‌های رسول خدا(ص) یعنی صفیه است. اصطلاح بقیع العمات که بعدها در بین مردم رایج شد، و شاید علت آن دفن شدن فرد دیگری در کنار صفیه بوده، این توهم را به‌وجود آورده که آن دو قبر متعلق به دو عمه پیامبر(ص) است.

اما تا نیمه قرن سیزدهم، هیچ‌یک از نویسندگان، نه از عاتکه یاد کرده‌اند و نه تعبیر بقیع العمات را آورده‌اند، و این دلیل بر آن است که قبر دوم متعلق به هر کسی که باشد بعد از این تاریخ به‌وجود آمده و نام بقیع العمات بعد از آن معروف شده و در کتب و سفرنامه‌ها که جدیدا نوشته شده راه پیدا کرده در صورتی که منابع تاریخی گذشته هیچ اشاره‌ای به این ندارند.

دیدگاه علی حافظ

از مطالبی که مؤید نظریه ما است، گفتار علی حافظ از نویسندگان اخیر و از اهالی مدینه است. او می‌گوید: «در این محل دو قبر وجود دارد؛ یکی قبر صفیه و دیگری در میان مردمِ مدینه شهرت دارد که به عاتکه متعلق است و لذا این بخش را بقیع العمات می‌گویند آن‌گاه اضافه می‌کند: ولی از نظر تاریخی هجرت عاتکه به مدینه معلوم نیست و حتی پذیرفتن اسلام از سوی وی نیز مورد اختلاف است.

نگارنده در تایید این‌مطلب می‌گوید: مراجعه به کتب رجال و تراجم هم مبین این است که از میان پنج عمه رسول خدا(ص) تنها صفیه به مدینه مهاجرت کرده و بقیه آنها یا قبل از اسلام از دنیا رفته‌اند یا به عللی از جمله در اثر ممانعت همسرشان به مدینه هجرت ننموده‌اند.

عزالدین جزری و ابن عبدالبر

عزالدین جزری (متوفای 6٣٠ه. ق) می‌گوید: «و اسلمت عمته صفیة اجماعاً و اختلفوا فی اروی و عاتکه» ابن عبدالبر (متوفای 463ه. ق) می‌گوید: «اختلف فی اسلام عاتکه والاکثر یابون ذلک».

ابن حجر

ابن حجر عسقلانی اول به اختلاف موجود در اسلام عاتکه اشاره می‌کند و سپس می‌گوید: «ابن اسحاق به‌صراحت گفته است که از عمه‌های رسول(ص) به‌جز صفیه هیچ‌یک ایمان نیاورده ولی بعضی درباره عاتکه با استناد به شعری که در وصف پیامبر(ص) سروده است، معتقدند که او نیز ایمان آورده است».

به هر حال اولاً: از نظر تاریخی، اسلامِ عاتکه معلوم نیست بلکه احتمالی است ضعیف؛ ثانیاً: احتمال هجرت او به مدینه از اسلامش هم ضعیف‌تر است. و ثالثاً اگر همه این احتمالات را بپذیریم با استناد به کدام دلیل تاریخی می‌توان ادعا کرد که جسد او در کنار خواهرش صفیه دفن گردیده است، نه در نقاط دیگر بقیع.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب بقیع در آینه تاریخ، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. پژوهشکده حج و زیارت. بخش «قبر صفيّه عمّه رسول خدا(ص)»، ص261-265، است.

• أسد الغابة في معرفة الصحابه، بيروت، دار الفكر، ١۴٠٩ه. ق.

• الإصابة في تمييز الصحابة، احمد بن علي بن حجر العسقلاني (متوفاي ٨۵٢ه. ق)، تحقيق: عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، ط الاولي، بيروت، دار الكتب العلمية، ١۴١۵ه. ق.

• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• اخبار مدينة الرسول، محمد بن محمد النجار، مكه، مكتبة الثقافة، ١٩٨١.

• رحلة ابن جبیر: محمد بن‌احمد (م.۶۱۴ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.

• رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.۷۷۹ق.)، رباط، آکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.

• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
• وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.
• فصول من تاریخ المدینة، علي حافظ (1408م).