اسماعیل بن جعفر(ع)
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| لقب | اعرج |
| زادروز | حدود سال ۱۰۳ق. |
| خویشان سرشناس | امام صادق(ع) (پدر) |
| دین | اسلام |
| تاریخ درگذشت | بین سال‌های ۱۳۳ و ۱۴۸ق. |
| محل درگذشت | روستای عریض در مدینه |
| آرامگاه | قبرستان بقیع |
| مشخصات دینی | |
| دلیل شهرت | فرقه اسماعیله او را امام دانسته‌اند |
اسماعیل بن جعفر(ع)، ملقب به اَعْرَج و فرزند بزرگ امام صادق(ع)، که پیروان فرقه اسماعیلیه به امامت او اعتقاد دارند. برخی از عالمان اسماعیلی معتقدند اسماعیل از دنیا نرفته و همان مهدی موعود است.
او بین سال‌های ۱۳۳ و ۱۴۸ق. درگذشت و در مدینه، در قبرستان بقیع دفن شد. فاطمیان برای او مقبره‌ای ساختند، که در دوره وهابیان تخریب شد.
زندگی‌نامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ابومحمد اسماعیل بن جعفر، ملقب به اعرج (دارای یک پای معیوب)، فرزند بزرگ امام صادق(ع) است.[۱] معتقدان به امامت او را، اسماعیلیه می‌نامند.[۲]
مادر وی فاطمه دختر حسین بن حسن بن علی(ع) است که امام صادق(ع) به احترام وی، در دوران زندگانی او همسری دیگر برنگزید.[۳] به سبب همین جایگاه، عبدالله افطح فرزند دیگر فاطمه نیز هوادارانی داشت.[۴]
تاریخ دقیق ولادت اسماعیل مشخص نیست. با توجه به اختلاف سنّی ۲۵ ساله وی با امام کاظم(ع) (۱۲۸–۱۸۳ق) تولد او را می‌توان حدود سال ۱۰۳ق. دانست.
فرزندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بازماندگان اسماعیل در سرزمین‌هایی چون خراسان، نیشابور، سامراء،[۵] دمشق،[۶] مصر،[۷] اهواز، کوفه، بغداد،[۸] یمن،[۹] صور[۱۰] و حلب[۱۱] می‌زیستند. ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل، نخستین فرد از سادات حسینی است که در قم سکونت یافت.[۱۲]
تشکیک در وفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مهمترین گزارش‌هایی که در منابع اسماعیلیه و امامیه درباره اسماعیل آمده است به وفات و تشییع جنازه او مربوط می‌شود. بر پایه این گزارش‌ها، امام صادق(ع) برحاشیه کفن او نوشت: «اسماعیل به یگانگی خداوند شهادت می‌دهد».[۱۳] سپس در حالی که بسیار اندوهگین بود و بی‌کفش و ردا پیشاپیش جنازه حرکت می‌کرد،[۱۴] بارها فرمان داد جنازه را بر زمین گذارند و چهره او را آشکار کنند[۱۵] تا مردم جنازه را ببینند و مرگش را باور نمایند. نیز با گرفتن نایب برای گزاردن حج از جانب فرزند درگذشته‌اش،[۱۶] بر زنده نبودن وی تأکید کرد.
برخی منابع غیر امامی از نگاشتن گواهی‌نامه‌ای به دست امام صادق(ع) برای مرگ اسماعیل با امضای نامداران و بزرگان و نیز حکمران عباسی مدینه سخن گفته‌اند.[۱۷] این تمهیدات به جهت باورمندی شماری از شیعیان به امامت اسماعیل پس از امام صادق(ع)[۱۸] بود و امام به صراحت آن را رد می‌کرد.[۱۹] به رغم این تدابیر، باز هم گروهی از هواداران اسماعیل، این تمهیدات را تقیه و تدبیری برای فریب دستگاه عباسی و حفظ جان او دانسته و بر زندگی وی در شهر بصره پس از این رویداد تأکید داشتند.[۲۰] بر خلاف اندکی از اسماعیلیه که به مهدویت او اعتقاد داشتند،[۲۱] بیشتر آنان درگذشت وی را باور داشتند و آرامگاه وی را محترم می‌شمردند. اهتمام دولت‌مردان اسماعیلی در ساختن آرامگاه بر قبر وی در مدینه، از نشانه‌های این باور است.[۲۲]
تاریخ وفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
درباره تاریخ وفات اسماعیل بن جعفر دیدگاه‌ها یکسان نیست. برخی از هوادارانش، زمان درگذشت او را پس از شهادت امام صادق(ع) (۱۴۸ق) دانسته و از محل زندگی او در بصره سخن به میان آورده‌اند.[۲۳] ولی بیشتر منابع و حتی برخی از کتب اسماعیلیه، وفات او را پیش از پدر[۲۴] و به سال‌های ۱۳۳[۲۵] یا ۱۳۸ق.[۲۶] یا کمی پیش از سال ۱۴۸ق.[۲۷] دانسته‌اند.
اسماعیل به سال ۱۳۳ق. در روستای عُرَیض در یک فرسنگی مدینه[۲۸] درگذشت.[۲۹] این مکان را امام باقر(ع) خریده بود[۳۰] و امام صادق(ع) در آن‌جا باغی داشت و گاه خود و فرزندانش به آن رفت وآمد می‌کردند.[۳۱]
شخصیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]
گزارش‌های منابع اسماعیلیه و امامیه درباره دوران زندگانی او، با یکدیگر تفاوت دارند. منابع اسماعیلیه از او به منزله امام و حتی مهدی[۳۲] و سرسلسله فرقه اسماعیلیه یاد کرده‌اند. برخی، گزارش‌های اسماعیله درباره او را اسطوره‌ای و غلوآمیز دانسته‌اند.
منابع امامیه با واقع‌گرایی بیشتر به گزارش درباره او پرداخته‌اند. از این رو، افزون بر آن که اعتماد گروه‌های بی‌طرف را جلب می‌کنند، زوایایی روشن‌تر از زندگی او به دست می‌دهند.
البته گزارش‌های منابع امامیه نیز یکسان نیستند؛ برخی او را ستوده و بر محبوب بودنش نزد امام صادق(ع) تأکید کرده‌اند.[۳۳] شماری دیگر بر ارتباط او با جریان‌های افراطی شیعی پای فشرده‌اند.[۳۴]
تضعیف یا تأیید او در علم رجال[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در منابع رجالی و تاریخی، از تضعیف یا تأیید وی سخن به میان آمده است.[۳۵] از نکات برجسته درگزارش‌های تضعیف‌کننده وی، ارتباط او با گروه‌های غالی و تندرو و چهره‌هایی همچون ابوالخَطاب محمد بن ابی‌زینب اَسدی (زاده ۱۳۸ق) از سران غالیان[۳۶] و مُفضّل بن عُمر جُعفی، از چهره‌های جنجالی است.[۳۷] بر پایه یکی از این روایت‌ها، اسماعیل بر اثر سخنان مُفضّل، چنین گمان می‌برد که پس از پدر عهده‌دار منصب امامت خواهد شد.[۳۸] در گزارشی دیگر، امام صادق(ع) مُفضّل را به دلیل ارتباط استوارش با اسماعیل سخت سرزنش کرده است. برخی با تکیه بر این دسته از روایت‌ها، واسطه بودن مُفضّل بن عُمر، میان ابوالخَطاب و اسماعیل را نتیجه گرفته‌اند.[۳۹] حتی برخی از معاصران با توجه به کنیه دیگر ابوالخطاب یعنی ابواسماعیل،[۴۰] او را پدر معنوی اسماعیل دانسته‌اند.[۴۱] البته شاهدی تاریخی برای این سخن یافت نشده است.
برای حل تعارض میان این دو دسته گزارش، راه حل‌های گوناگون در کتاب‌های رجالی شیعه ارائه شده است.[۴۲] نباید از دسته‌بندی‌های جریان‌ها و گروه‌های گوناگون شیعی در آن دوره و تأثیر آن‌ها بر روایت‌ها وگزارش‌ها غفلت کرد؛ زیرا برخی منابع به تضعیف و گزارش روایت‌هایی در نکوهش او همّت گماشته‌اند. اما شماری دیگر او را از فقیهان[۴۳] و راویان بی‌واسطه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دانسته[۴۴] و از قرار گرفتن وی و خادمش، عبدالحمید، در اسناد شماری از روایت‌ها سخن به میان آورده‌اند.[۴۵] مسئله امامت اسماعیل، نه تنها چالشی پیش روی امام کاظم(ع) بلکه دستاویزی برای زیدیه و تشکیک در امامت امام صادق(ع) شده بود.[۴۶]
آرامگاه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مقبره اسماعیل بن جعفر(ع)، در مدینه و در قبرستان بقیع قرار داشت،[۴۷] که به دست وهابیان ویران شد.
در سال ۱۳۹۴ق. هنگام زیرسازی خیابان غربی بقیع، جسد او مکشوف شد و به بخش دیگری از قبرستان بقیع منتقل شد. این مکان نزدیک قبر اُم البنین یا نزدیک شهیدان حرّه یا در ۱۰ متری قبر حلیمه سعدیه در انتهای بقیع است.[۴۸]
پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- خامه یار، احمد، محمد بن اسماعیل، قم، نشر مشعر، ۱۳۹۳ش: این کتاب فرقه اسماعیلیه و فرزندان اسماعیل را معرفی می‌کند.
- امامت و مسئله بدا در اسماعیل بن جعفر. بررسی روایت:«ما بدا لله مثل ما بدا فی اسماعیل»
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ سر السلسة العلویه، ص۳۴.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۲۹.
- ↑ شرح الاخبار، ج۳۷ ص۳۰۹؛ الملل و النحل، ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ سر السلسلة العلویه، ص۳۴.
- ↑ سر السلسلة العلویه، ص۳۶.
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۴۶۹.
- ↑ معجم البلدان، ج۵، ص۱۴۲.
- ↑ المجدی، ص۱۰۳.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۳۷.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۳۰، ص۳۰۹.
- ↑ تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۴۰.
- ↑ خاتمة المستدرک، ج۴، ص۴۸۵.
- ↑ بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۸.
- ↑ کمال الدین، ص۷۲؛ بحار الانوار، ج۴۷، ص۲۴۹.
- ↑ کمال الدین، ص۷۱؛ المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰.
- ↑ المناقب، ج۱، ص۲۲۹ و ۲۳۰؛ بحارالانوار، ج۴۷، ص۲۵۵.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۱۶۷.
- ↑ الملل و النحل، ج۱، ص۳۰ و ۱۶۷.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ الملل و النحل۷ ج۱، ص۱۹۱.
- ↑ شرح الاخبار، ج۳، ص۳۰۹.
- ↑ عمدة الطالب، ص۲۳۳.
- ↑ المجدی، ص۱۰۰.
- ↑ اللباب، ج۲، ص۴۳۵.
- ↑ تاریخ قم، ص۲۴۴.
- ↑ المعتبر، ج۱، ص۲۶۱؛ سر السلسلة العلویه، ص۳۴.
- ↑ الکافی، ج۵، ص۱۷۱.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۵۱۱.
- ↑ کمال الدین، ص۱۰۲؛ الفصول العشره، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ عمدة الطالب، ص۲۳۳.
- ↑ راجل کشی، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ الامامة و التبصره، ص۷۱؛ کمال الدین، ص۷۰.
- ↑ رجال طوسی، ص۲۹۶؛ نگاه کنید به غالیان، ص۱۰۴ و ۱۰۵.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۶۱۸.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۶۱۲.
- ↑ رجال کشی، ج۲، ص۵۷۵.
- ↑ نشأة الشیعة الامامیه، ص۲۴۱.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۴۲.
- ↑ الکافی، ج۷، ص۳۸۸؛ التهذیب، ج۶، ص۲۵۱.
- ↑ منتهی المطلب، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ الکافی، ج۵، ص۱۷۱.
- ↑ کمال الدین، ص۶۹.
- ↑ سر السلسلة العلویه، ص۳۴؛ المجدی، ص۱۰۰؛ التعریف بما آنست الهجره، ص۱۲۱.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص۲۹۱.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اسماعیل بن جعفر.
- آثار اسلامی مکه و مدینه:رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۲ش
- رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال):الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت:، ۱۴۰۴ق
- الامامة و التبصره:ابن بابویه القمی (م. ۳۲۹ق)، قم، مدرسة الامام مهدی[،۱۴۰۴ق
- بحار الانوار:المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
- تاریخ اربل:شرف الدین بن احمد لخمی (م.۶۳۷ق.)، عراق، دار الرشید، ۱۹۸۰م
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر:الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
- تاریخ حرم ائمه بقیع:محمد صادق نجمی، قم، مشعر، ۱۳۸۰ش
- تاریخ قم:حسن بن محمد قمی (م.۳۷۸ق.)، ترجمه: عبدالملک قمی، به کوشش تهرانی، تهران، توس، ۱۳۶۱ش
- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره:ابوبکر بن الحسین المراغی (م.۸۱۶ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق
- التعریف بما آنست الهجره:محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، ۱۴۲۶ق
- تهذیب الاحکام:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
- خاتمة المستدرک:النوری (م.۱۳۲۰ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق
- رجال الطوسی:الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق
- رجال النجاشی:النجاشی (م.۴۵۰ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
- سر السلسلة العلویه:ابی‌نصر البخاری (م. قرن۴ق.)، قم، الرضی، ۱۴۱۳ق
- شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار:النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق
- عمدة الاخبار فی مدینة المختار:احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن۱۱ق.)، مدینه، المکتبة العلمیه
- عمدة الطالب:ابن عنبه (م.۸۲۸ق.)، به کوشش محمد حسن، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۰ق
- غالیان:نعمت الله صفری فروشانی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸ش
- الفصول العشره:المفید(م.۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق
- الکافی:الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
- کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م.۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق
- کمال الدین:الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۵ق
- اللباب فی تهذیب الانساب: ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر
- المجدی فی انساب الطالبیین:علی بن محمد العلوی (م.۷۰۹ق.)، به کوشش المهدوی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۹ق
- المحاسن:ابن خالد البرقی (م.۲۷۴ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش
- المدینة المنورة فی رحلة العیاشی:العیاشی، به کوشش محمد محزون، کویت، دار الارقم، ۱۴۰۶ق
- مسائل علی بن جعفر:کنگره جهانی امام رضا(ع)، مشهد، ۱۴۰۹ق
- المعتبر:المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
- معجم البلدان:یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
- معجم رجال الحدیث:الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، بیروت، ۱۴۰۹ق
- المغانم المطابه:محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۳ق
- الملل و النحل:الشهرستانی (م.۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۵ق
- مناقب آل ابی‌طالب:ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از استادان، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
- منتهی المطلب:العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی
- نشأة الشیعة الامامیه:نبیلة عبدالمنعم داود، بیروت، دار المورخ العربی، ۱۴۱۵ق
- وفاء الوفاء:السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.