خزاعه

خُزاعه از قبایل عرب قحطانی است که در یمن سکونت داشتند و به مکه مهاجرت کردند. خزاعه با غلبه بر جرهمیان در ابتدای سده چهارم پیش از میلاد بر مکه مسلط شدند. رواج بت پرستی در حجاز را به زمان ریاست عمرو بن لحی خزاعی بر مکه نسبت داده‌اند.

خزاعه تسلط بر مکه و کعبه را تا مدتها قبل از اسلام در دست داشت. تا اینکه قصی بن کلاب جد پیامبر با چیره شدن بر آنان امور مکه را به دست گرفت. قبیله خزاعه در جنگ‌های صدر اسلام حضور داشت و در برخی موارد مانند فتح مکه اثر گذار بودند.

نسب‌شناسی

قبیله خزاعه از بزرگ‌ترین قبایل عرب قحطانی یا جنوبی (یمنی) است که در بخشی از یمن سکونت داشتند. برخی آنان را به عدنان نسبت داده‌اند اما گروه کثیری، آنان را از تبار قَحطان

این قبیله دارای شاخه‌های زیادی است؛ مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: کَعب، سَعد، سَلول، عَدّی، حِزمر، حُبشیّه، حُلیل، قُمیر، مُلَیح، مُصطلق

مهاجرت خزاعه به مکه

گفته شده خزاعه در پی شکسته شدن سد مأرب، از یمن به مکه کوچ کردند. هنگام دقیق این کوچ دانسته نیست. محل سکونت خزاعه در مکه را آب‌ها و کوه‌ها و چشمه‌هایی که این قبیله در کنار آن اقامت داشتند، ذکر کرده‌اند؛ از جمله: مَرّ، بَیضان، وُتَیر، مُرَیسیع و غُرابات، یَلَملَم، طَیِبَه، مَلکَان، بَیضا، مَدارج، مَرُّالظَهران، تَنعیم، جِعرانه، سِرف، فَخّ، عُصم و قُدَید، جُحفه، خم و مکان‌هایی که به آن متصل بود در جُهینه و محله‌های بنی‌حرب. و نیز گفته شده منطقه خزاعه در جنوب دیار مزینه در ارتفاعات واقع در راه میان مکه و مدینه بوده‌است. بارزترین منطقه آن‌ها عسفان ذکر شده که از آن بنی‌مصطلق و مرز تهامه بود.

زمامداری مکه

جُرهُمیان قبل از اسلام بر مکه مسلط بودند و امور کعبه را اداره می‌کردند. خزاعه در اواخر سده سوم یا آغاز سده چهارم پیش از میلاد، جرهم را شکست دادند و با راندن آنان از مکه، امارت آن شهر را در اختیار گرفتند.

عمرو بن لحّی اولین شخص از خزاعه بود که تولیت کعبه را عهده‌دار شد. رواج بت‌پرستی در میان عرب‌های حجاز را به او نسبت داده‌اند. گفته شده عمرو قبایل مختلف را به پرستش بت‌های إساف، نائله، منات، عُزّی، یعوق، یغوثو ذوالکفیّندعوت کرد.

حجابت کعبه در میان بزرگان خزاعه موروثی بود و آنان پرده‌دار، نگهبان پایه‌های مکه و زمامدار و آبادکننده آن بودند. گفته شده خزاعه سیصد و حتی پانصد سال حکومت بر مکه و حجابت کعبه را در دست داشتند؛ برخی نیز مدت تسلط آنان بر مکه را از حدود اواخر سده دوم تا اواسط سده پنجم میلادی دانسته‌اند.

زمامداری مکه در دست خزاعیان بود تا زمانی‌که قصی بن کلاب برآنان غلبه یافت و بر مکه مسلط شد.

روابط با سایر قبایل

مهاجرت خزاعه به مکه و مواجهه شدن با جامعه جدید، منازعات با برخی قبایل و هم پیمانی با برخی دیگر را به‌دنبال داشت. از جمله نبردهایی بین برخی تیره‌های خزاعه با قبایل هوازن،کنانه، لحیان و قیس بن عیلان ثبت شده است.

این قبیله با قبایل قریش، کنانه و هوازن در برپایی بازار عکاظ، که هر ساله از نیمه ذیقعده تا اول ذی‌حجه برپا می‌شد، شرکت می‌کرد. خزاعه در اتحادیه قبایلی که قصد دفاع از مکه در برابر حمله ابرهه را داشت، شرکت داشتند.

تیره‌هایی از قبیله خزاعه در جاهلیت جزو گروهی از قبایل به نام احابیش بودند که با مطلب بن عبدمناف و قبیله قریش پیمان دوستی و همدستی، معروف به حلف احابیش بستند یکی از پیمان‌نامه‌های معروف، روابط خزاعه و بنی‌هاشم در زمان عبدالمطلب بود که به مسالمت گرایید و پیمان استواری بینشان بسته شد.

خزاعه بعد از اسلام

اسلام آوردن خزاعه را می‌توان به دو مقطع تدریجی و کلی تقسیم کرد، چنان که تیره‌هایی از آن قبل از حاکمیت اسلام، اسلام آورده و با پیامبر همراهی می‌کردند، اما اسلام آوردن کامل خزاعه بعد از فتح مکه اتفاق افتاد.

خزاعه در نبردهای پیامبر (ص)

در مرحله تدریجی تیره‌هایی از خزاعه، پیامبر را در نبرد با کفار همراهی کردند:

از جمله از حضور برخی از بنی خزاعه بخوصوص شاخه بنی اسلم و سرپرست آنان بریده بن حصیب در نبردهای بدر، احد،خیبر،تبوک،حنین و غزه طائف، گزارش‌هایی موجود است.

نبرد مریسیع و اسلام آوردن بنی مصطلق

بنی‌مصطلقْ تیره‌ای از خزاعه و از همپیمانان بنی‌مُدلِج بودند که در کنار چاه آبی به نام مُرَیسیع، که در راه فُرُع بود، اقامت داشتند. رئیس آنان فردی از خزاعه به نام حارث بن ابی‌ضِرار بود. او پیش از قبول اسلام، در شمار دشمنان اسلام قرار داشت و به ویژه برخلاف دیگر تیره‌های قبیله خزاعه که با پیامبر همپیمان بودند، او با ابوسفیان همپیمان بود. حارث بن ابی‌ضرار، قبیله خویش و گروه‌های دیگری از اعراب را که توانسته بود کنار چاهی به نام مریسیع، گرد آورد و برای جنگ با پیغمبر آماده کرد. این جنگ در شعبان سال پنجم هجرت واقع شد و مسلمانان به رهبری پیامبر خدا به پیروزی رسیدند.تعداد زیادی از مردان و زنان و کودکان بنی‌مصطلق دستگیر، و اسیر شدند. جُویریه، دختر حارث، از جمله اسیران بود که به همسری پیامبر خدا (ص) درآمد. در اثر این ازدواج مسلمانان همه اسیران بنی‌مُصطَلَق را که تعدادشان دویست، و به قولی یکصد نفر بود، آزاد کردند و به سرزمینشان برگرداندند و آنها مسلمان شدند حارث نیز به همراه دو پسر و گروهی از افراد قبیله‌اش اسلام آورد.

هم‌پیمانی خزاعه با پیامبر (ص)

صلح حدیبیه، نام پیمانی است که پیامبر(ص) در سال ششم هجری با مشرکان قریش به امضا رساند. بر اساس یکی از مفاد صلحنامه حدیبیه، مقرر شد که هر کس دوست دارد می‌تواند در عهد و پیمان محمد(ص) قرار بگیرد و هر کس خواست در عهد و پیمان قریش قرار گیرد. به دنبال این مفاد، قبیلة خزاعه هم پیمانی با پیامبر را برگزیدند.

خزاعه در فتح مکه

هنگامی که دو سال از پیمان حدیبیه می‌گذشت، در نبردی که بین بنوبکر و خزاعه روی داد، قریش از بنی بکر حمایت کردند و به این ترتیب مفاد صلحنامه حدیبیه را نقض کردند. خزاعه که همپیمان پیامبر بودند از آن حضرت یاری خواستند.

پیامبر بعد از این اتفاق اعلان عمومی برای جنگ داد، به تمامی مسلمانان در شهرها نامه نوشت تا مردانشان به مدینه بیایند. بعضی قبیله‌ها، از جمله قبیله اسلم که شاخه‌ای از خزاعه بود، به مدینه آمدندسپس راهی مکه شدند، افراد قبیلة اسلم که چهارصد نفر بودند به همراه دو پرچم حرکت کردند که یکی را بریدة بن حصیب و دیگری را ناجیة بن اعجم حمل می‌کرد پس از فتح مکه تعداد زیادی از قبیله خزاعه اسلام آوردند.

خزاعه، عاملان دریافت زکات از قبائل

پیامبر (ص) در محرم سال نهم بریدة بن حصیب أسلمی را برای دریافت زکات به سوی قبایل أسلم و غفار، و بُسر بن سفیان کعبی را به سوی بنی‌کعب از خزاعه اعزام کرد.

فهرست منابع

این مقاله برگرفته از قبیله خزاعه و نقش سیاسی ـ اجتماعی آن در آغاز گسترش اسلام زهرا حسین هاشمی، اصغر منتظر القائم، فرشته بوسعیدی، میقات حج، شماره ۱۱۳ است.

• إتحاف الوری عمر بن محمد بأخبار أم القری، ابن فهد، تصحیح فهیم محمد شلتوت، مکة مکرمه، جامعة ام القری، معهد البحوث العلمیه و احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۳

• اخبار مکه شرفها الله تعالی و ما جاء فیها من الآثار، ابی‌الولید محمد بن عبدالله احمد ازرقی، روایة ابی‌محمد اسحاق بن احمد بن اسحاق ابن نافع الخزاعی، بی‌جا، مطبع المدرسة المحروسه، ۱۲۷۵

• الاصنام، ابن کلبی، ابی‌المنذر هشام بن محمد، تحقیق احمد زکی پاشا، قاهره، بی‌نا، ۱۹۲۴م

• اطلس تاریخ اسلام، صادق آیینه‌وند، تهران، مدرسه، ۱۳۷۸ش

• اعلام الوری، علی بن فضل طبرسی، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۷ق

• الاعلام، خیرالدین زرکلی، بی‌جا، چاپ سوم، بی‌تا

• الاغانی، ابی‌الفرج اصفهانی، شرحه و کتب هوامشه الاستاذ عبدأعلی مهنّا و الاستاذ سمیر جابر، بیروت، دارالفکر. ۱۴۰۷ق

• الامتاع الأسماع بما للنبی من احوال و الاموال الحفدة و المتاع، تقی‌الدین احمد بن علی مقریزی، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق

• الانباه علی قبائل الرواة، ابن عبدالبر، بیروت، چاپ ابراهیم ابیاری، ۱۴۰۵ق

• الانساب الاشراف، احمد بن یحیی جابر بلاذری، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق

• تاریخ اسلام تا سال چهلم هجری، اصغر منتظرالقائم، اصفهان، سازمان سمت، ۱۳۸۶ش

• تاریخ مدینة الدمشق، علی بن الحسن ابن عساکر، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر۱۴۱۵ق

• تاریخ یعقوبی، یعقوبی، نجف، مکتبة المرتضویه۱۳۵۸ش.

• تجرید أسماء الصحابه، محمد بن احمد ذهبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا

• التنبیه الاشراف، ابوالحسن علی بن الحسین مسعودی، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا.

• جمهرة الانساب العرب، تحقیق لجنة من العلماء، ابی‌محمد علی بن احمد بن سعید ابن حزم اندلسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق

• دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، ابوبکر احمد بن الحسین بیهقی، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق

• دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب، عبدالرحمان بن محمد ابن خلدون، تحقیق خلیل شحاذة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق

• سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، محمد بن یوسف شامی، تحقیق احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق

• السیرة النبویه، ابی‌محمد عبدالملک ابن هشام، حقق اصولها و فصولها و کتب مقدماتها و ضبط الفاظها و وضع فهارسها عبدالرووف سعد، بیروت، دارالجیل، چاپ دوم. ۱۴۱۸ق

• صفة الجزیرة العرب، ابی‌محمد الحسن بن احمد بن یعقوب همدانی، تحقیق محمد بن علی الاکوع، بغداد، دارالشوون الثقافیه، ۱۹۸۹م.

• الطبقات الکبری، محمد ابن سعد، دراسه و تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق

• عیون الاثر، محمد بن عبدالله ابن سیدالناس، بیروت، موسسة عزالدین، ۱۴۰۶ق

• قبیلة خزاعة فی‌الجاهلیة و الاسلام، عبدالقادر حرفوش، دمشق، دارالبشائر۱۴۱۷ق

• قلائد الجمان فی‌التعریف بقبائل عرب الزمان، ابی‌العباس احمد قلقشندی، قاهره، چاپ ابراهیم ابیاری، ۱۴۰۲ق

• الکامل فی‌التاریخ، عزالدین ابی‌الحسن ابن اثیر، بیروت، دارصادر للطباعه و النشر، ۱۳۸۵ش

• المحبّر، ابی‌جعفر محمد ابن حبیب، روایة ابی‌سعید الحسن بن الحسین السکری، تصحیح ایلزه لیختن شتینر، بیروت، المکتب التجاریه، بی‌تا

• المعارف، ابی‌محمد عبدالله بن مسلم ابن قتیبه، حققه و قدم له دکتور ثروت عکاشه، مصر، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م

• المعالم الأثیرة فی‌السنة و السیرة، محمد محمدحسن شراب، بیروت، دارالقلم. ۱۴۱۱ق

• معجم البلدان، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله یاقوت بن عبدالله حموی، ترجمه علی‌نقی منزوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۸۰ش

• معجم قبائل العرب، عمر رضا کحّاله، بیروت، موسسه الرساله، چاپ هفتم، ۱۴۱۴ق

• المغازی، محمد بن عمر واقدی، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، موسسة الاعلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.

• مواسم العرب، المواسم الثقافیة و التجاریة و الدینیة و الطبیعیه، عرفان محمد حمّور، بیروت، دارالطباعه، ۱۴۲۷ق

• النسب معد و الیمن الکبیر، ابی‌منذر هشام‌بن محمدبن السائب ابن کلبی، تحقیق و خط و مشجرات فردوس العظم، قراءه ریاض عبدالحمید، دمشق، دارالیقظة العربیه، ۱۹۳۹م

• نقش قبایل یمنی در حمایت از اهل بیت، اصغر منتظرالقائم، قم، نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۰ش

• نهایه الارب فی معرفة الانساب العرب، ابی‌العباس احمد قلقشندی، تحقیق ابراهیم الابیاری، لبنان، دارالکتاب لبنانی، ۱۴۱۱ق