مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع) (دمشق)

مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع)

گنبدهای جلوی تصویر به ترتیب از راست به چپ مربوط است به مزار زینب صغری بنت علی(ع)، سکینه بنت حسین(ع) و مقبره‌ای که از خانقاه طریقه قلندریه باقی مانده است.
اطلاعات اوليه
مکان	سوریه، دمشق، قبرستان باب الصغیر.
مشخصات
وضعیت	فعال
امکانات	صحن، دو گنبد، سرداب، دو ضریح و دو صندوقچه.

با آستان حضرت زینب(ع) (دمشق) اشتباه نشود.

مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع)، در سوریه، در دمشق و در قبرستان باب الصغیر قرار دارد و از مهمترین زیارتگاه‌های قبرستان باب‌الصغیر شمرده می‌شود. مزار زینب بنت علی(ع)، به زینب صغری یا ام‌کلثوم دختر امام علی(ع) و مزار سکینه بنت حسین(ع)، به سکینه دختر امام حسین(ع) منسوب است.

به گمان برخی، انتساب یکی از مزارها به زینب صغری، در دوره اخیر به وجود آمده است. برخی این مزار را در سده هفتم قمری، منتسب به زینب دختر امام سجاد(ع) دانسته‌اند. به گمانِ برخی نیز، این مزار، متعلق به خدیجه دختر امام سجاد(ع) است.

انتساب مزار دیگر، به سکینه دختر امام حسین(ع) نیز، به سبب درگذشت وی در مدینه مورد تردید قرار گرفته است. برخی، این مزار را به سکینه دختر یکی از پادشاهان و برخی به سکینه دختر حسین ذی‌الدمعه و نوه زید بن علی(ع) منتسب کرده‌اند. این دو انتساب نیز مورد نقد قرار گرفته‌اند.

بنای این زیارتگاه، از دو مقبره متصل به هم، دو گنبد، صحن، و سرداب تشکیل شده است. در مقبره‌ها دو ضریح و در سرداب که قبرهای اصلی در آنجاست دو صندوقچه قرار گرفته است. صندوقچه‌ای که روی قبر سکینه قرار دارد قدیمی و نفیس بوده و دارای کتیبه‌هایی است که روی یکی از آنها، قبر به سکینه دختر امام حسین(ع) انتساب یافته است.

تصویر ورودی مزار. گنبد نزدیک، مربوط است به مقبره‌ای که از خانقاه طریقه قلندریه باقی مانده و گنبد دور، متعلق به مزار سکینه بنت حسین(ع). گنبد مزار زینب صغری بنت علی(ع) در این تصویر پیدا نیست.

مکان و اهمیت

مزار زینب بنت علی(ع) و سکینه بنت حسین(ع)، در سوریه، در دمشق و در قبرستان باب الصغیر قرار دارد.

این مزار، مهم‌ترین زیارتگاه قبرستان باب‌الصغیر دمشق به شمار می‌آید و مورد توجه زائران شیعه از کشورهای مختلف است.

مدفون

در مزار زینب بنت علی(ع)

نوشتار اصلی: مزار زینب صغری بنت علی(ع) (دمشق)

این زیارتگاه، میان مردم منسوب به زینب صغری یا ام کلثوم دختر امام علی(ع) است. به گمان برخی، این انتساب، در دوره اخیر به وجود آمده است.

برخی این مزار را در سده هفتم قمری، منتسب به زینب دختر امام سجاد(ع) دانسته‌اند. به گمانِ برخی نیز این مزار، متعلق به خدیجه دختر امام سجاد(ع) است.

در مزار سکینه بنت حسین(ع)

نوشتار اصلی: مزار سکینه بنت حسین(ع) (دمشق)

قبر منسوب به سکینه دختر امام حسین(ع) در باب‌الصغیر، از گذشته معروف و شناخته شده بوده است و تاریخ‌نگاران و جهانگردان، از آن یاد کرده‌اند. برخی، با توجه به درگذشت سکینه در مدینه، برای این انتساب، اعتبار و سند تاریخی قائل نشده‌اند.

برخی این مزار را متعلق به سکینه دختر یکی از پادشاهان و برخی متعلق به سکینه دختر حسین ذی‌الدمعه (م.۱۳۵ق)، فرزند زید بن علی(ع) دانسته‌اند. برخی هر دو نظریه را رد کرده‌اند.

بنا

گنبدها و صحن

بنای این زیارتگاه،که با سنگ‌های دو رنگ ساخته شده، دارای دو مقبره متصل به یکدیگر است که هر یک دارای گنبد سبزرنگی است. مقبره جنوبی، زیارتگاه منتسب به زینب یا ام‌کلثوم است و مقبره شمالی، مزار منتسب به سکینه است. در شرق بنا، صحن کوچکی وجود دارد که با دیوار، از فضای قبرستان باب الصغیر جدا شده است. این صحن دارای یک ورودی به شکل طاق سنگی است.

ورودی اصلی بنا، در ضلع شرقی زیارتگاه قرار دارد و دارای طاق است. بر سردر بنا، لوح سنگی حاوی نام زیارتگاه و تاریخ بازسازی آن در سال ۱۳۳۰ق. وجود دارد.

ضریح

ضریح نزدیک، متعلق به سکینه و ضریح دور، متعلق به زینب صغری یا ام کلثوم است.

داخل هر مقبره، یک ضریح نقره‌ای طلاکوب، به شیوه ضریح‌های معمول امامزادگان ایران وجود دارد که در اصفهان ساخته شده است. البته این دو ضریح، جنبه نمادین دارند؛ زیرا قبرهای اصلی در زیرزمین بنا قرار دارند.

سرداب

برای رفتن به زیرزمین که قبرهای اصلی در آن قرار دارند، باید از چند پله پایین رفت. زیرزمین بنا، دارای دو اتاق بسیار کوچک است که میان آن دو یک راهرو وجود دارد. میان هر اتاق، قبری برجسته وجود دارد که روی آن، صندوقچه چوبی نصب شده است و بدین ترتیب فضای کم‌عرضی برای حرکت، اطراف قبر باقی مانده است.

صندوقچه

روی هر کدام از قبرهای زینب و سکینه در سرداب، یک صندوقچه قرار دارد. صندوقچه قبر زینب یا ام‌کلثوم، نسبتاً جدید و دارای تزیینات هندسی ساده‌ای است.

صندوقچه قبر منسوب به سکینه، بسیار قدیمی و نفیس است و دارای کتیبه‌هایی به خط کوفی تزیینی است. عبدالقادر ریحاوی، باستان‌شناس سوری، با توجه به شیوه خط کتیبه‌ها و تزیینات آن، پیشینه آن را از دوره سلجوقی، یعنی نیمه نخست سده ششم قمری دانسته است. طول صندوقچه ۳ متر، عرض آن ۱/۵ متر و ارتفاع آن یک متر است.

این صندوقچه دارای سه کتیبه نواری در گرداگرد آن است. دو کتیبه بالایی و میانی حاوی آیات قرآن، و کتیبه پایینی حاوی نام و نسب صاحب قبر است. متن کامل کتیبه‌ها چنین است:

کتیبه دور صندوقچه قبر سکینه بنت حسین(ع) که نوشته خط درشت آن چنین است: [هذ]ا قبر سکینة بنت الحسین.

• متن کتیبه بالایی: ﴿اللّٰهُ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ لاٰ تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لاٰ نَوْمٌ لَهُ مٰا فِی السَّمٰاوٰاتِ وَ مٰا فِی الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّٰ بِإِذْنِهِ یَعْلَمُ مٰا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ وَ لاٰ یُحِیطُونَ بِشَیْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّٰ بِمٰا شٰاءَ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ لاٰ یَؤُدُهُ حِفْظُهُمٰا وَ هُوَ الْعَلِیُّ الْعَظِیمُ﴾ هذا عمل محمد بن احمد بن عبد الله رحمه الله ﴿یٰا أَیُّهَا النَّبِیُّ إِنّٰا أَرْسَلْنٰاکَ شٰاهِداً وَ مُبَشِّراً وَ نَذِیراً وَ دٰاعِیاً إِلَی اللّٰهِ بِإِذْنِهِ وَ سِرٰاجاً مُنِیراً﴾
• متن کتیبه میانی: ﴿إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً﴾ ﴿مٰا کٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِکُمْ وَ لٰکِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خٰاتَمَ النَّبِیِّینَ وَ کٰانَ اللّٰهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیماً﴾
• متن کتیبه پایینی: بسم الله الرحمن الرحیم هذا قبر سکینة بنت الحسین بن علی بن ابی طالب صلوات الله علیهم اجمعین وعلی آلهم الطاهرین.

خانقاه طریقه قلندریه

در سمت جنوب شرقی زیارتگاه، مقبره دیگری وجود دارد، که بخش باقی‌مانده از «خانقاه طریقه قلندریه» است. این خانقاه، که در محل اقامت شیخ جمال‌الدین ساوجی، بنیانگذار این طریقه ساخته شده، امروزه از میان رفته است و تنها، مقبره آن که محل دفن شماری از مشاهیر دمشق بوده، باقی مانده است.

بنا

مقبره پیش‌گفته، اتاق مربعی‌شکل است که با قالب‌های سنگی ساخته شده، و دارای گنبدی با گردن هشت ضلعی است. ورودی آن، در ضلع شمالی آن قرار دارد. بالای ورودی، کتیبه‌ای تاریخی وجود دارد که متن آن چنین است: «السلطان الملک الظاهر بیبرص الصالحی». دو طرف ورودی، در ارتفاع کمی از سطح زمین، دو سنگ مربع وجود دارد که حاوی نقش یک یوزپلنگ و در واقع رنک رسمی ملک الظاهر بیبرس است.

دیگر مزارهای منسوب به مدفونان

منسوب به زینب صغری بنت علی(ع)

به باور برخی، آستانه زینبیه که میان مردم به زینب کبری دختر امام علی(ع) منسوب است، متعلق به زینب صغری یا ام کلثوم است. در برابر، بسیاری از عالمان شیعه در چند سده اخیر انتساب آستانه زینبیه به زینب کبری را پذیرفته‌اند.

منسوب به سکینه بنت حسین(ع)

افزون بر باب‌الصغیر، زیارتگاه‌های دیگری نیز در سایر نقاط، از جمله در شهر قاهره، پایتخت مصر، و در شهر «طَبَریه» فلسطین، به سکینه دختر امام حسین(ع) منسوب است. برخی، با توجه به درگذشت سکینه در مدینه، برای هیچ‌یک از این زیارتگاه‌ها، اعتبار و سند تاریخی قائل نشده‌اند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار پیامبر(ص) و زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) در سوریه، احمد خامه‌یار، تهران، مشعر، ۱۳۹۳ش. ص۲۵۲ است.

• الاشارات إلی معرفة الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی، تحقیق: جانین سوردیل ـ طومین، ط ۱، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
• اعیان الشیعة، السید محسن الامین العاملی، تحقیق: حسن الامین، بیروت، دار التعارف، ۱۹۸۶م.
• تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والأعلام، محمد بن احمد بن عثمان الدمشقی (شمس‌الدین الذهبی)، عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی.
• تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۵-۲۰۰۱م.
• رحلة ابن بطوطة، محمد بن عبدالله المغربی (ابن بطوطة)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۲ق.
• رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد الاندلسی (ابن جبیر)، بیروت، دار المشرق العربی، (لا. ت).
• العمارة العربیة الاسلامیة خصائصها وآثارها فی سوریة، عبدالقادر الریحاوی، ط ۲، دمشق، دار البشائر، ۱۹۹۹م.
• مرقد العقیلة زینب، محمد حسنین السابقی، ط ۱، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۹ق. ۱۹۷۹م.
• مشیدات دمشق ذوات الاضرحة وعناصرها الجمالیة، قتیبة الشهابی، دمشق، وزارة الثقافة، ۱۹۹۵م.
• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۷ق. (۱۹۷۷م.)

• 176. Inscriptions Arabes De Damas, Les Stèles Funéraires, I. Cimetière D’Al-Bāb Al-Saġīr. Khaled Moaz & Solange Ory, Damas, Institut Français De Damas, 1977.