حرم حضرت زینب (دمشق)

اطلاعات اوليه
مکان	مصر - قاهره
جنبه دینی
وابسته به دین/مذهب	اسلام
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	حداقل از قرن ششم ه.ق.
بازسازی‌ها	متعدد

حرم حضرت زینب(س) زیارتگاهی است در شهر دمشق در کشور سوریه و مشهور است که قبر حضرت زینب کبری(س)، فرزند امام علی(ع) و فاطمه زهرا و خواهر امام حسن و حسین در آن قرار دارد. این زیارتگاه قدمت زیادی دارد و دست کم از قرن ششم هجری قمری وجود داشته است اما در منابع تاریخی محل دفن زینب صغری (ام کلثوم) دانسته شده است. اما در سده‌های اخیر به عنوان محل دفن زینب کبری شهرت یافته است.

این زیارتگاه بسیار مورد توجه بوده و در طول تاریخ بارها بازسازی شده است. ایرانیان نیز در بازسازی و اهدای هدایایی به این زیارتگاه نقش داشته اند.

در حال حاضر دو زیارتگاه به عنوان مقبره حضرت زینب کبری(س) وجود دارد. یکی مسجدی است در شهر قاهره (در کشور مصر) که به مسجد سیدة زینب مشهور است، دیگری حرم حضرت زینب در دمشق است. این مقاله به معرفی این زیارتگاه (دمشق) اختصاص دارد.

معرفی حضرت زینب(س)

زینب کبری، دختر علی بن ابی‌طالب و فاطمه زهرا است. او همراه برادرش حسین بن علی(ع) در روز عاشورا در کربلا حضور داشت و پس از واقعه عاشورا همراه با اسرای کربلا به شام رفت و در دربار یزید بن معاویه سخنانی در دفاع از قیام امام حسین(ع) بیان کرد.

درگذشت حضرت زینب در دمشق

ابوبکر موصلی از صوفیان دمشق در قرن هشتم هجری قمری، نخستین فردی است که از وفات حضرت زینب در غوطه دمشق در روستای راویه خبر داده است. داستان مسافرت حضرت زینب با همسرش عبدالله بن جعفر طیار که در برخی منابع متاخر ذکر شده نیز مبنایی در منابع تاریخی معتبر ندارد و مورد نقد قرار گرفته است.

تاریخ حرم

مزاری که به حرم حضرت زینب شهرت دارد، در سوریه در شهرکی به نام السیده زینب واقع شده است که در اصل روستایی به نام راویه بود. بعدا این روستا به قبر الست مشهور شد و مدتی است السیده زینب نامیده می‌شود. این شهرک را ایرانی‌ها زینبیه می‌خوانند.

در منابع تاریخی مختلف از قرن ششم به بعد، به این زیارتگاه اشاره کرده‌اند اما آن را قبر ام کلثوم دانسته اند. ابن عساکر (در قرن ششم) به مسجدی که در مکان قبر ساخته شده بود اشاره کرده است. به گزارش ابن جبیر و ابن بطوطه بر روی این قبر (که اهالی آن را قبر ام کلثوم می‌دانند) مسجد بزرگی ساخته شده بود و بیرون از آن خانه‌هایی وجود داشت و اوقافی داشت.

همچنین وجود سنگ نوشته کهنی بر این قبر که از قرن پنجم یا ششم باقی مانده و تصویر آن در سفرنامه علی خان امین الدوله منتشر شده است، این گزارش‌ها را تایید می‌کند. بر روی این سنگ نوشته حک شده که این قبر از آن زینب الصغری مکنا به ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب و فاطمه البتول است. ام کلثوم دختر دوم امام علی از فاطمه زهرا است که بنابر برخی روایات در کربلا هم حضور داشته است.

با این حال بسیاری از علمای شیعه این مکان را به عنوان حرم حضرت زینب (س) پذیرفته‌اند و در وقفنامه‌ای برای این مزار که از سال ۷۶۸ در دست است، از صاحب مزار با نام «زینب کبری» یاد شده و بدین ترتیب گویا این انتساب از قرن هشتم وجود داشته است.

بازسازی‌های بنا

تصویر صندوق قبر اهدایی بازرگانان ایرانی

گزارش‌هایی از بازسازی‌های متعدد این بنا از قرن هشتم به بعد در دسترس است که فهرستی از آن به شرح زیر است:

• ساختمان مزار در سال ۷۶۸ق.
• بازسازی در سال ۱۱۶۵ق.
• توسعه بنا در ۱۲۵۶ق.
• تعمیر سقف که به دلیل بارش باران فروریخته بود در سال ۱۲۸۷ق. (۱۸۷۰میلادی).
• ساخت نمای سنگی ورودی غربی در سال ۱۳۵۴ق.
• تهیه نقشه توسعه بنای حرم در ۱۳۷۰ق.
• اهدای ضریح نقره‌ای در ۱۳۷۰ق. از سوی محمد علی حبیب.
• اهدای صندوقچه خاتم‌کاری شده به دست محمد صنیع خاتم، از سوی تاجران ایرانی ۱۳۷۳ق.
• اتمام مرحله اول توسعه حرم با کمک مهدی بهبهانی تاجر ایرانی در۱۳۷۴ق.
• اهدای درِ طلاکوب ورودی غربی از سوی تاجران ایرانی در سال ۱۳۸۰ق.
• اهدای ضریح نقره‌ای طلاکوب و میناکاری شده به دست هنرمندان اصفهانی در سال ۱۴۱۲ق.

توصیف بنای زیارتگاه

مساحت بنای آستانه زینبیه، ۲۸۵۰۰ متر مربع است. صحن آستانه چهار ورودی اصلی دارد و گرداگرد صحن رواق‌هایی به عرض ۴ متر قرار دارد. نمای رواق‌ها شامل ۱۱ طاقگان آجری است. ساختمان حرم در میان صحن به شکل مربع و در ابعاد ۲۸ در ۲۸ متر ساخته شده و گرداگرد آن نیز رواق‌هایی با ۱۱ طاقگان وجود دارد. قبر، داخل حرم و داخل ضریح جدید قرار گرفته است.

گنبد

بالای قبر که در وسط بنا قرار گرفته، گنبدی به قطر ۱۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از کف حرم وجود دارد. سطح داخلی گنبد کاشی کاری و سطح خارجی از صفحات مسی آب طلا کاری پوشیده شده است.

مناره‌ها

در دو زاویه جنوب شرقی و غربی صحن دو مناره به قطع ۲/۵ متر وجود دارد. پایه مناره ها داری پوشش گرانیت و بدنه آن کاشی کاری شده است.

جستارهای وابسته

• مزارهای حضرت زینب (س)
• مسجد سیدة زینب (قاهره)

منابع

• مرقد العقیلة زینب، محمد حسنین السابقی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۹ق.
• اعیان الشیعة، سید محسن امین، تحقیق: حسن الامین، بیروت، دار التعارف، ۱۹۸۶م.
• تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن الدمشقی (ابن عساکر)، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۱م.
• الاشارات إلی معرفة الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی، تحقیق جانین سوردیل، دمشق، المعهد الفرنسی، ۱۹۵۳م.
• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی، بیروت، دار صادر، ۱۳۹۷ق.
• رحله ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت، مکتبة الهلال، بی‌تا.
• رحله ابن بطوطه، محمد بن عبدالله ابن بطوطه، رباط، مملکة المغربیه، 1417ق.
• سفرنامه امین الدوله، علی بن محمد امین الدوله، تهران، اساطیر، 1361ش.
• حوادث دمشق الیومیه، احمد بدیری حلاق، قاهره، الجمعیة المصریه لدراسات التاریخیه، 1959م.
• تاریخ البناء فی مقام السیدة زینب علیها السلام، محمدرضا مرتضی، مجله الموسم، شماره 25، 1416ق.

این مقاله برگرفته از کتاب آثار پیامبر و زیارتگاه‌های اهل بیت در سوریه نوشته احمد خامه یار است.