ترتیب: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۲۴]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Hodjat p  }}

«ترتیب» از ریشه «ر ـ ت ـ ب» به معنای ثابت و مستقر ساختن، <ref>الصحاح، ج1، ص133</ref><ref>لسان العرب، ج1، ص409، «رتب» </ref> سامان دادن، و نهادن هر چیز در جای خود است. در کاربرد عام نیز به همین معنا است؛ یعنی انجام دادن هر یک از چند کار که میان آن‌ها تقدّم و تاخّر وجود دارد، در جای خود. <ref>شمس العلوم، ج4، ص2408</ref><ref>مجمع البحرین، ج2، ص67، «رتب» </ref>

در [[شریعت اسلامی]]، ترتیب در بسیاری از اعمال مرکّب به ویژه [[عبادات]]، [[شرط صحت]] رفتار قلمداد شده است؛ همچون: [[وضو]]، <ref>المجموع، ج1، ص447</ref><ref>بدایة المجتهد، ج1، ص18</ref><ref>فتح العزیز، ج2، ص290</ref> [[غسل]]، <ref>تحریر الاحکام، ج1، ص93</ref><ref>جواهر الکلام، ج3، ص85</ref> [[تیمم]] <ref>النهایه، ص50</ref><ref>المعتبر، ج1، ص393</ref><ref>جواهر الکلام، ج5، ص173</ref> و [[نماز]]. <ref>المغنی، ج1، ص642</ref><ref>البحر الرائق، ج1، ص519</ref><ref>العروة الوثقی، ج2، ص282، 600</ref>

اهمیت رعایت ترتیب در [[مناسک حج]] تا آن جا است که شماری از [[فقیهان امامی]] <ref>الدروس، ج1، ص328</ref><ref>غایة المرام، ج1، ص456</ref><ref>کشف الغطاء، ج4، ص470</ref> و [[فقیهان اهل سنت|اهل سنت]] <ref>فتح العزیز، ج7، ص392</ref><ref>الاقناع، ج1، ص397</ref><ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513</ref> آن را از [[ارکان حج]] و [[ارکان عمره|عمره]] به شمار آورده‌اند.

به تصریح فقیهان، مناسک حج با این ترتیب تعیین شده است: [[احرام بستن]]، [[وقوف در عرفات]]، [[وقوف در مشعر]]، گزاردن [[مناسک منا]] ([[رمی]]، [[قربانی]]، [[حلق]] یا [[تقصیر]])، به جا آوردن [[اعمال مکه]] ([[طواف زیارت]] و [[نماز زیارت|نماز]] آن، [[سعی]] میان [[صفا]] و [[مروه]])، [[بیتوته در منا]] و [[رمی جمرات سه‌گانه]] در روزهای یازدهم و دوازدهم و گاه سیزدهم [[ذی‌حجه]]. <ref>تبصرة المتعلمین، ص87-88</ref><ref>ارشاد السالک، ج1، ص43</ref><ref>اسنی المطالب، ج1، ص502</ref> بر پایه روایات، [[پیامبر(ص)]] هم [[حج]] خود را با همین ترتیب انجام داده‌اند. <ref>سنن الترمذی، ج2، ص185-186</ref><ref>حجة الوداع، ج1، ص116-126</ref>

نیز در باور فقیهان، [[مناسک عمره]] با [[احرام]] آغاز می‌شود و با [[طواف]] و نماز و سپس سعی و تقصیر پایان می‌یابد. [[امامیان]] در [[عمره مفرده]]، افزون بر کارهای یاد شده، گزاردن [[طواف نساء]] و [[نماز طواف نساء|نماز]] آن را هم [[واجب]] دانسته‌اند. <ref>الکافی فی الفقه، ص221-222</ref><ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص304-305</ref><ref>منتهی المطلب، ج2، ص659</ref>

همه فقیهان برآنند <ref>بدایة المجتهد، ج1، ص217</ref><ref>المجموع، ج8، ص78</ref><ref>الحدائق، ج16، ص292</ref> که سعی باید پس از طواف صورت پذیرد و اگر پیش از طواف انجام شود، [[باطل]] است، <ref>مستند الشیعه، ج12، ص121</ref><ref>کتاب الحج، داماد، ج3، ص514</ref><ref>تحریر الوسیله، ج1، ص453</ref> حتی اگر برخاسته از [[فراموشی]] یا [[جهل به حکم]] باشد. <ref>الحج فی الشریعه، ج4، ص272-273</ref><ref>مناسک زائر، شبیری، ص244</ref><ref>الدروس، ج1، ص408</ref> در باور فقیهان، اگر [[حج‌‌گزار]] پس از انجام دادن سعی دریابد که طوافش باطل بوده، افزون بر وجوب تکرار طواف باید سعی را هم دیگر بار انجام دهد تا این ترتیب حاصل گردد. <ref>تدکرة الفقهاء، ج8، ص142</ref><ref>الدروس، ج1، ص407</ref><ref>المجموع، ج8، ص266</ref> درباره لزوم رعایت این ترتیب، افزون بر روایات مربوط به حج‌‌گزاری پیامبر(ص)، <ref>وسائل الشیعه، ج11، ص214</ref> به روایاتی دیگر<ref>الکافی، ج4، ص421</ref><ref>التهذیب، ج5، ص129-130</ref> هم استناد شده است <ref>منتهی المطلب، ج2، ص659</ref><ref>تعالیق مبسوطه، ص379</ref><ref>الحج فی الشریعه، ج4، ص273</ref> [[حنفیان]] به وجوب رعایت ترتیب میان طواف و سعی تصریح کرده‌اند؛ اما انجام دادن سعی پس از چهار شوط از طواف را نیز صحیح می‌دانند. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص134</ref>

شماری از فقیهان امامی بر آنند که لازم نیست سعی پس از خواندن نماز طواف باشد و انجام آن پیش از نماز طواف هم صحیح است؛ <ref>مجمع المسائل، ج1، ص484</ref><ref>سند العروه، ج3، ص289</ref> ولی بعضی به وجوب رعایت این ترتیب باور دارند. <ref>تحریر الوسیله، ج1، ص453</ref><ref>مناسک الحج، خامنه‌ای، ص140</ref> [[اهل سنت]] به پشتوانه [[رفتار پیامبر(ص)]] بر آنند که سعی باید پس از نماز طواف انجام شود. <ref>المنتقی، ج2، ص298</ref>

بر پایه [[فقه امامی]] <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص308</ref><ref>الوسیله، ص158</ref><ref>السرائر، ج1، ص538</ref> و [[فقه شافعی|شافعی]] <ref>اسنی المطالب، ج1، ص502</ref> رعایت ترتیب میان سعی و تقصیر لازم است و تقصیر باید پس از سعی انجام شود. در این زمینه، به روایاتی <ref>الکافی، ج4، ص439</ref><ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص375</ref> استناد شده است. <ref>مجمع الفائده، ج7، ص173</ref>

شماری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث <ref>الکافی، ج4، ص459-458</ref> به جایز نبودن طواف حج پیش از وقوف در عرفات و مشعر در [[حج تمتع]] جز در موارد ضرورت تصریح کرده‌اند. البته رعایت این ترتیب بر حج‌‌گزاران در [[حج قران]] و [[حج اِفراد|اِفراد]] لازم نیست. <ref>المعتبر، ج2، ص793</ref><ref>جواهر الکلام، ج18، ص78</ref><ref>انوار الفقاهه، ص144</ref> چنین حج‌‌گزاری لازم است در صورت مقدم داشتن طواف، [[تلبیه]] را تکرار کند؛ وگرنه، حج او به [[حج عمره|عمره]] تبدیل می‌شود. <ref>مدارک الاحکام، ج8، ص190</ref><ref>الحدائق، ج14، ص384</ref> [[شافعیان]] <ref>المجموع، ج8، ص266</ref><ref>فتح العزیز، ج7، ص392</ref><ref>روضة الطالبین، ج2، ص371</ref> و [[حنفیان]] <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص3</ref><ref>الجوهرة النیره، ج1، ص159</ref> نیز مقدم داشتن وقوف را بر طواف افاضه شرط کرده‌اند.

به تصریح بسیاری از فقیهان امامی، به جا آوردن اعمال مکه (طواف حج، سعی، طواف نساء و نمازهای طواف) پیش از وقوف در عرفات و مشعر و اعمال منا در حج تمتع، جز در صورت اضطرار، جایز نیست. <ref>الروضة البهیه، ج2، ص268-269</ref><ref>تحریر الوسیله، ج2، ص452</ref><ref>جامع الاحکام الشرعیه، ص245</ref><ref>تفصیل الشریعه، ج5، ص362</ref>

از دیدگاه امامیان، طواف نساء باید پس از طواف حج انجام گردد و اگر این ترتیب رعایت نشود، طواف نساء باطل است، حتی اگر به سبب غفلت یا ندانستن مساله باشد. <ref>تحریر الوسیله، ج1، ص453</ref><ref>مناسک زائر، ص246-247</ref> در این زمینه، به روایاتی استناد نموده‌اند <ref>تفصیل الشریعه، ج5، ص383</ref> که هنگام گزاردن طواف نساء را پس از پایان یافتن [[اعمال حج]] می‌داند.<ref>الکافی، ج4، ص512</ref>

فقیهان امامی به پشتوانه روایات <ref>الکافی، ج4، ص431، 512</ref> بر آنند که طواف نساء در حج و عمره باید پس از سعی صورت پذیرد و انجام آن پیش از سعی، اگر از روی [[سهو]] و فراموشی و [[ضرورت]] و یا [[عذر]] نباشد، اعاده طواف نساء را واجب می‌سازد. <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص359</ref><ref>مدارک الاحکام، ج8، ص190</ref><ref>تحریر الوسیله، ج1، ص453</ref> البته مقدم داشتن طواف نساء، موجب [[بطلان]] سعی نمی‌گردد. <ref>الحج فی الشریعه، ج5، ص327</ref>

رعایت ترتیبب میان واجبات روز [[عید قربان]]، یعنی [[رمی جمره عقبه]] و سپس قربانی کردن و آن گاه حلق یا تقصیر، در دیدگاه مشهور امامیان <ref>مسالک الافهام، ج2، ص323</ref> واجب است. برخی نیز آن را [[مستحب]] شمرده‌اند. <ref>الخلاف، ج2، ص345</ref><ref>السرائر، ج1، ص602</ref><ref>مختلف الشیعه، ج4، ص290-291</ref> حتی به تصریح شماری از فقیهان، در صورت تاخیر این اعمال از روز [[عید]]، نیز باید ترتیب آن‌ها رعایت شود. <ref>مناسک حج، امام خمینی، ص279</ref><ref>مناسک الحج، فاضل، ص232</ref><ref>مناسک الحج، شبیری، ص249</ref>

دیدگاه مشهور به آیه 196[[بقره]]/2 (وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ) استناد دارد که از حلق سر پیش از انجام دادن قربانی [[نهی]] کرده است. <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص340</ref><ref>کتاب الحج، قمی، ج3، ص185-186</ref><ref>الحج فی الشریعه، ج5، ص217</ref><ref>سند العروه، ج4، ص148</ref> در روایتی وجوب ترتیب میان حلق و قربانی از همین آیه برگرفته شده است. <ref>التهذیب، ج5، ص485</ref> برخی نیز بر پایه تفسیر تفث به مناسک حج در آیه 29[[حج]]/22 ترتیب قربانی و حلق را از این آیه برداشت کرده‌اند؛ زیرا در این آیه، پس از [[امر]] به انجام دادن قربانی، با کلمه «ثمّ» که بر ترتیب دلالت دارد، به «[[قضاء تفث]]» امر شده است. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146</ref><ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج2، ص128</ref> در این زمینه، به احادیث <ref>التهذیب، ج5، ص236-237</ref> هم استناد کرده‌اند. <ref>مدارک الاحکام، ج8، ص100</ref><ref>تفصیل الشریعه، ج5، ص336-338</ref><ref>الحج فی الشریعه، ج5، ص217</ref>

شماری از فقیهان امامی اعاده کاری را که به [[عمد]] در جای خود ادا نشده، لازم دانسته‌اند؛ <ref>مدارک الاحکام، ج8، ص101</ref><ref>الحدائق، ج17، ص246-247</ref><ref>تفصیل الشریعه، ج5، ص343</ref> اما در باور بیشتر آنان، رعایت این ترتیب تنها [[تکلیفی]] است و واجد [[اثر وضعی]] نیست. از این رو، انجام عمدی [[ذبح]] پیش از رمی و نیز مقدّم داشتن حلق بر ذبح در روز عید قربان، هر چند بر حج‌‌گزار حرام است، موجب بطلان آن نمی‏‌شود. <ref>مسالک الافهام، شهید، ج2، ص297</ref><ref>جواهر الکلام، ج19، ص247-250</ref><ref>کتاب الحج، خویی، ج5، ص311</ref>

در [[فقه اهل سنت]] نیز انجام دادن این اعمال بدون رعایت ترتیب، صحیح قلمداد می‌شود و تنها از [[وجوب تکلیفی]] آن و نیز وجوب [[کفاره]] در صورت رعایت نکردن ترتیب، سخن رفته است. <ref>المغنی، ج3، ص473</ref> [[ابوحنیفه]] و شماری دیگر از فقیهان اهل سنت، رعایت ترتیب در اعمال عید قربان را واجب دانسته‌اند و رعایت نکردن آن را سبب وجوب کفاره (گوسفند) شمرده‌اند. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص41-42</ref><ref>بدائع الصنائع، ج2، ص158</ref><ref>البحر الرائق، ج3، ص42</ref>

برخی حنفیان وجوب گزاردن حلق و طواف را پس از قربانی، از آیه 29 حج/22 برداشت کرده‌اند. <ref>بدائع الصنائع، ج2، ص146</ref><ref>تبیین الحقائق، ج2، ص32</ref>شماری از [[مالکیان]] مقدم داشتن رمی را بر حلق و طواف لازم دانسته‌اند؛ <ref>المجموع، ج8، ص282</ref><ref>الفواکه الدوانی، ج2، ص813</ref><ref>حاشیة الدسوقی، ج2، ص46</ref> اما بیشتر فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایتی از پیامبر(ص) <ref>مسند احمد، ج1، ص291</ref><ref>صحیح البخاری، ج2، ص190</ref><ref>صحیح مسلم، ج4، ص83</ref> رعایت این ترتیب را لازم نشمرده‌اند؛ <ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص192</ref><ref>المغنی، ج3، ص471</ref><ref>نیل الاوطار، ج5، ص152</ref> چنان‌که شافعیان به روشنی حلق را پیش از قربانی و رمی تجویز کرده‌اند. <ref>المجموع، ج8، ص216</ref> شماری از فقیهان اهل سنت، وجوب ترتیب میان قربانی و حلق را تنها در صورت [[احصار]] باور دارند. <ref>صحیح البخاری، ج2، ص207</ref><ref>سبل السلام، ج2، ص212</ref>

بسیاری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث <ref>التهذیب، ج5، ص240</ref> بر آنند که حلق یا تقصیر باید پیش از طواف حج و سعی صورت گیرد و اگر این ترتیب به عمد رعایت نشود، کفاره‌اش یک گوسفند است. <ref>شرائع الاسلام، ج1، ص240</ref><ref>مدارک الاحکام، ج8، ص93</ref><ref>ملاذ الاخیار، ج8، ص83</ref> حنفیان و شافعیان رعایت این ترتیب را سنّت دانسته‌اند. <ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص569</ref><ref>المجموع، ج8، ص207</ref>

به باور همه فقیهان امامی <ref>الخلاف، الطوسی، ج2، ص351</ref><ref>الحدائق، ج17، ص305</ref><ref>کشف اللثام، ج6، ص249</ref> و از دیدگاه [[حنبلیان]] و شافعیان و مالکیان، <ref>المغنی، ج3، ص474-475</ref><ref>ارشاد السالک، ج1، ص45-46</ref><ref>المجموع، ج8، ص238-239، 282</ref> حج‌‌گزار باید در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد، سیزدهم ذی‌حجه ([[ایام تشریق]]) نخست [[جمره اولی]] (نزدیک‏ترین [[جمرات]] به [[مسجد خَیْف]]) و سپس [[جمره وسطی]] و آن‌گاه جمره عقبه را رمی کند. در صورت رعایت نکردن این ترتیب، خواه به عمد و خواه به سهو، لازم است رمی با همان ترتیب اعاده شود. <ref>المبسوط، طوسی، ج1، ص379</ref><ref>ریاض المسائل، ج7، ص151</ref><ref>جواهر الکلام، ج20، ص17</ref> حتی اگر حج‌‌گزار رمی یک جمره را فراموش کند و نداند که کدام یک از [[جمرات سه‌گانه]] بوده، باید رمی هر سه جمره را انجام دهد تا ترتیب را رعایت کرده باشد. <ref>الحدائق، ج17، ص316</ref>

پشتوانه فقیهان در این زمینه، افزون بر [[سنّت نبوی]]، روایاتی <ref>الکافی، ج4، ص483</ref><ref>التهذیب، ج5، ص265</ref> است که اعاده رمی را در صورت رعایت نکردن ترتیب لازم شمرده‌اند. <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص362</ref> البته به تصریح شماری از فقیهان امامی، این ترتیب با رمی هر جمره با چهار سنگریزه نیز تحقق می‌یابد. بر این اساس، اگر کسی پس از رمی یک جمره با چهار سنگریزه به [[رمی جمره پسین]] بپردازد، اعاده رمی بر او واجب نیست، <ref>قواعد الاحکام، ج1، ص447</ref><ref>اللمعة الدمشقیه، ص66</ref><ref>ریاض المسائل، ج7، ص152</ref> مگر آن‌که عامدانه مرتکب این تاخیر شده باشد. <ref>جامع المقاصد، ج3، ص265</ref><ref>مفاتیح الشرائع، ج1، ص378</ref>

رعایت این ترتیب در قضای رمی فراموش شده نیز واجب است. گفته برخی شافعیان <ref>فتح العزیز، ج7، ص402-403</ref> و امامیان <ref>تذکرة الفقهاء، ج8، ص366</ref><ref>جامع الفتاوی، ص230</ref><ref>مناسک زائر، ص263-264</ref> رعایت ترتیب میان [[رمی قضاء]] و [[رمی اداء]]، یعنی انجام دادن رمی قضاء پیش از اداء، واجب است. البته در صورت رعایت نکردن این ترتیب، از منظر شافعیان، این رمی صحیح است. حنفیان رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه و نیز اعاده رمی را سنت می‌دانند و بر آنند که این ترتیب تنها از رفتار پیامبر(ص) برداشت می‌شود و در این زمینه نصّی وجود ندارد؛ پس نمی‌توان وجوب آن را پذیرفت. <ref>البحر الرائق، ج3، ص132</ref><ref>حاشیة رد المحتار، ج2، ص572</ref><ref>الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص878</ref>

فقیهان مذاهب گوناگون اسلامی درباره ترتیب انواع سه‌گانه حج (قران، اِفراد، تمتع) از لحاظ فضیلت، هر گاه حج‌‌گزار میان این هر سه مخیر باشد، تفاوت دیدگاه دارند. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث <ref>التهذیب، ج5، ص29</ref> بر آنند که تمتع افضل از قران؛ و قران برتر از افراد است <ref>الجامع للشرائع، ص179</ref><ref>سداد العباد، ص248</ref>

حنبلیان هم تمتع را افضل از دو‌گونه دیگر دانسته‌اند؛ ولی افراد را برتر از قران شمرده‌اند. <ref>الاقناع، ج1، ص350</ref><ref>الشرح الکبیر، ج3، ص232</ref> این نظر به شافعی هم منسوب است؛ <ref>الحاوی الکبیر، ج4، ص44</ref> ولی بر پایه دیدگاه مشهور شافعی و شافعیان <ref>المجموع، ج7، ص151</ref> و برخی از مالکیان <ref>التلقین، ج1، ص85</ref> ترتیب انواع حج از لحاظ فضیلت چنین است: افراد، تمتع، قران. شماری از مالکیان، قران را از تمتع برتر دانسته‌اند. <ref>حاشیة الصاوی، ج2، ص36</ref> در برابر، حنفیان قران را برترین گونه حج دانسته و سپس تمتع را برتر شمرده‌اند. <ref>المبسوط، سرخسی، ج4، ص25-26</ref><ref>بدائع الصنائع، ج2، ص174</ref><ref>المجموع، ج7، ص157</ref>

اختلاف در ترتیب انواع حج از جهت فضیلت، برآمده از گونه حج‌‌گزاری پیامبر(ص) در [[حجةالوداع]] است. <ref>البیان و التحصیل، ج17، ص327</ref><ref>بدایة المجتهد، ج1، ص269</ref>

در باور فقیهان امامی، گزاردن [[عمره تمتع]] پیش از حج تمتع واجب است و تنها در مورد اضطرار مانند نبودن وقت برای گزاردن عمره، این ترتیب ساقط می‌شود. <ref>کشف اللثام، ج5، ص76</ref><ref>جواهر الکلام، ج17، ص233</ref><ref>تفصیل الشریعه، 1، ص70-71</ref> شماری از فقیهان اهل سنت به پشتوانه آیه 196بقره/2: (فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ) مقدم داشتن عمره بر حج را واجب دانسته‌اند. <ref>المنتقی، ج2، ص229</ref><ref>بدائع الصنائع، ج1، ص269</ref><ref>البحر الرائق، ج2، ص636</ref>

به تصریح فقیهان امامی، کسی که افزون بر [[حجةالاسلام]] چند حج دیگر هم بر عهده دارد، باید نخست حجةالاسلام را به جا آورد و سپس [[حج قضا]] و آن گاه [[حج نذری]] و سرانجام [[حج مستحب]] را ادا کند و اگر این ترتیب را تغییر دهد، حج او باطل می‌شود. <ref>الرسائل العشر، ص328</ref><ref>المعتبر، ج2، ص778</ref><ref>تذکرة الفقهاء، ج7، ص123</ref>

در باور شافعیان، حج به همین ترتیب واقع می‌شود و نیت حج‌‌گزار در آن تاثیر ندارد. <ref>فتح العزیز، ج7، ص33</ref><ref>روضة الطالبین، ج2، ص308</ref> با این همه، فقیهان بر آنند که اگر فردی از انجام حج عاجز باشد، رعایت ترتیب در [[نایب گرفتن]] لازم نیست و او می‌تواند در یک سال برای هر یک از حج‌های واجب خود [[نایب]] بگیرد. <ref>شرائع الاسلام، ج1، ص209</ref><ref>المجموع، ج1، ص447</ref><ref>مستند الشیعه، ج11، ص139</ref>

از دیگر موارد لزوم رعایت ترتیب در احکام حج، [[خصال کفاره]] برخی از [[محرمات احرام]] است؛ زیرا انجام دادن شماری از محرمات در حال احرام، موجب [[کفاره ترتیبی]] می‌شود. از جمله این محرمات، [[آمیزش]] <ref>البیان فی مذهب الام الشافعی، ج4، ص223</ref><ref>مطالب اولی النهی، ج2، ص358</ref> و برخی انواع [[شکار]] <ref>قواعد الاحکام، ج1، ص458</ref><ref>الانصاف، ج3، ص519</ref> است.

مورد دیگر، لزوم رعایت ترتیب در انواع قربانی است؛ یعنی تنها در صورت [[عذر]]، گونه دیگری از قربانی جایگزین قربانی پیشین می‌شود؛ چنان‌که برخی از انواع قربانی در حج، ترتیبی است؛ یعنی جز در فرض عذر، عملی دیگر جایگزین آن نمی‌شود. <ref>فتح العزیز، ج8، ص66</ref><ref>بدایة المجتهد، ج1، ص295</ref><ref>المغنی، ج3، ص566</ref>

*'''تفصیل الشریعه (الحج)''': فاضل لنکرانی، بیروت، دار التعارف، 1418ق.

*'''سند العروة الوثقی (کتاب الحج)''': تقریر البحث الشیخ محمد سند، احمد الماجد و علی العصفور، بیروت، مؤسسه‌ام القری، 1423ق.