آستان مقدس امام علی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

در پاره‌ای از منابع اهل سنت، اقوال دیگری درباره محل دفن امیرمؤمنان(ع) ذکر شده است؛ از جمله گفته‌اند پیکر امام در قصرالاماره کوفه یا در رحبه (نزدیک کوفه) یا در بقیع مدینه، به خاک سپرده شده است.<ref>فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٩٣-٩4.</ref>

* حسین خلال|حسین خلاّل از جدش نقل کرده است که گفت: «از [[حسین بن علی(ع)]] پرسیدم که امیرمؤمنان(ع) را در کجا دفن نمودید؟» فرمود: «پیکر ایشان را شبانه بیرون بردیم تا به مسجد اشعث رسیدیم. سپس از آنجا به پشت (کوفه)، در ناحیه غَری انتقال دادیم».<ref>کامل الزیارات، ص٣٠؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩4-٩5.</ref>

* [[صفوان جمال|صفوان جمّال]] حکایت کرده است که عامر بن عبدالله ازدی به امام صادق(ع) عرض کرد: «مردم گمان می‌کنند که امیرمؤمنان(ع) در «رحبه» دفن شده است». حضرت فرمود: «خیر!». عامر پرسید: «پس آن حضرت در کجا دفن شده است؟» امام(ع) فرمود: «وقتی امیرمؤمنان(ع) وفات نمود، [[امام حسن(ع)]] ایشان را به پشت کوفه، در مکانی نزدیک نجف و در سمت چپ غَری و سمت راست حیره، منتقل کرد و بین ریگ‌های سفید، دفن نمود».<ref>کامل الزیارات، ص٣٠؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٣-٩4.</ref> مشابه این حدیث، در [[مقاتل الطالبیین]]، [[ابوالفرج الاصفهانی]]، ص54، نقل شده است.<ref>مقاتل الطالبیین، ابوالفرج الاصفهانی، ص54.</ref>

* امام صادق(ع) در روایت دیگری فرموده است: هنگامی که در حیره نزد ابوالعباس بودم، شب‌ها به زیارت قبر امیرمؤمنان(ع) می‌رفتم. قبر آن حضرت در ناحیه نجف به جانب غَری النعمان می‌باشد. در هر صورت نزد قبر، [[نماز شب]] را می‌خواندم و پیش از طلوع فجر از آنجا برمی‌گشتم.<ref>کامل الزیارات، ص٣4؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٠6-١٠٧.</ref>

* از احمد بن محمد بن ابی‌نصر نقل شده است که از امام رضا(ع) پرسیدم: «جای قبر امیرمؤمنان(ع) کجاست؟» حضرت فرمود: «نجف». گفتم: «فدایت شوم! برخی می‌گویند آن حضرت در رحبه دفن شده است». فرمود: «خیر. برخی از مردم نیز می‌گویند که ایشان در مسجد، دفن گردیده است».<ref>کامل الزیارات، ص٣4؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٠٨-١٠٩.</ref>

* [[عبدالله بن سنان]] حکایت کرده است که عمر بن یزید، نزد من آمد و گفت: «سوار شو». با او سوار شدم و حرکت کردیم تا به منزل حفص کنّاسی رسیدیم و او را به بیرون خواندیم. او نیز با ما سوار شد و هر سه حرکت کردیم تا به غَری رسیدیم و سپس به قبری رسیدیم. عمر بن یزید به ما گفت: «فرود آیید! این قبر امیرمؤمنان(ع) است». به او گفتیم: «از کجا دانستی؟» گفت: «زمانی که امام صادق(ع) در حیره بود، چند بار با ایشان به اینجا آمدم و به من خبر داد که اینجا قبر امیرمؤمنان(ع) است».<ref>کامل الزیارات، ص٣١؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩5-٩6.</ref>

این حادثه، بار سوم نیز تکرار شد.‌ هارون گفت بروید و هرکس را پیدا کردید، نزد من بیاورید. آنها پیرمردی از بنی‌اسد را پیدا کردند و نزد‌ هارون آوردند.‌ هارون از او پرسید: «این تپه چیست؟» پیرمرد گفت: «اگر به من امان دهی، تو را باخبر می‌سازم». ‌هارون گفت: «برای تو نزد خدا عهد و پیمان می‌بندم که آزار و اذیتی به تو نرسانم. پیرمرد پاسخ داد: پدرم از پدرانشان نقل کرده‌اند که آنها می‌گفتند: این تپه، قبر علی بن ابی‌طالب(ع) است که خداوند آنجا را حرم قرار داد و هرکس به آنجا پناه ببرد، در امان است.‌ هارون از اسبش پیاده شد و آب خواست و [[وضو]] گرفت و کنار آن تپه، [[نماز]] خواند و دعا و گریه و زاری کرد. سپس از آنجا رفتند. بعد از این قضیه،‌ هارون دستور داد تا گنبدی روی قبر شریف امیرمؤمنان(ع) بنا کردند.<ref>فرحة الغَری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢66-٢6٧.</ref>

این داستان، با اختلاف در برخی جزئیات، در منابع دیگری نیز آمده است.<ref>الارشاد، الشیخ المفید، ج١، ص٢6-٢٧؛ ارشاد القلوب، دیلمی، ج٢، ص٣٨6؛ حیاة الحیوان الکبری، محمد بن موسی الدمیری، ج4، ص54، ذیل ماده «فهد» به نقل از ابن خَلَّکان.</ref>

براساس روایات ائمه (علیهم‌السّلام) در منابع حدیث شیعه، [[حضرت آدم(ع)]] و [[نوح(ع)]] نیز کنار بدن مطهر امام علی(ع) دفن شده‌اند؛ از جمله در چند روایت از [[امام محمد باقر(ع)]] و نیز امام جعفر صادق(ع) نقل شده است که امیرمؤمنان(ع) در قبر نوح(ع) یا کنار پدرش نوح(ع)، یعنی در جایی که پیش از ایشان حضرت نوح(ع) دفن شده، به خاک سپرده شد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص144-148؛ فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ١٧٨-١٧٩.</ref> در روایت ابن‌قولویه که پیش‌تر اشاره شد، امام صادق(ع) خطاب به مفضّل می‌گوید که اگر قبر امیرمؤمنان(ع) را در نجف زیارت کردی، بدان که آدم و نوح (علیهما‌السّلام) را نیز زیارت می‌کنی.<ref>کامل الزیارات، ص٣5-٣6؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١١٢-١١٣.</ref> همچنین در ضمن زیارتنامه امیرمؤمنان(ع)، بخش ویژه‌ای نیز برای زیارت حضرت آدم(ع) و حضرت نوح(ع) اختصاص یافته است.

گفتنی است که [[ابن‌بطوطه]] در سفرنامه خود، اشاره کرده است که در زمان بازدید از بارگاه امام علی(ع) در نجف، افزون‌ بر قبر شریف آن حضرت، دو قبر برجسته دیگر را که از حضرت آدم و حضرت نوح (علیهما‌السّلام) بوده، دیده است.<ref>رحلة ابن بطوطه، ص١٧٧.</ref>

بر پایه روایتی از [[امام صادق(ع)]]، کوفه در کنار [[مکه]] و [[مدینه]]، حرم خدا و حرم رسول خدا(ص) و حرم امام علی(ع) بیان شده است.<ref>کامل الزیارات، ابن قولویه، ص٢5؛ ترجمه کامل الزیارات، محمدجواد ذهنی تهرانی، ص٧٧.</ref>

همچنین در روایت دیگری از امام صادق(ع)، مکه، حرم [[ابراهیم(ع)]]، مدینه، [[حرم حضرت محمد(ص)]] و کوفه، حرم امام علی(ع) است.<ref>ترجمه امالی شیخ طوسی، صادق حسن‌زاده، ص64٨-64٩.</ref>

براساس روایت دیگری از امام صادق(ع)، کوفه، زمین پاکیزه‌ای است که در آن، قبور [[پیامبران مرسل]] و غیرمرسل و اوصیای پیامبران قرار دارد... و از آنجا، عدل الهی آشکار می‌شود و در آن، قائم حق تعالی قیام می‌کند و عدالت را برقرار می‌نماید و در آن، خانه‌های پیامبران و اوصیا و صالحان بوده است.<ref>کامل الزیارات، ص٢6-٢٧؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٨٢.</ref>

در روایت دیگری، امام صادق(ع) خطاب به [[مفضل بن عمر جعفی]]، غَری (نجف) را قطعه‌ای از کوهی بیان کرده است که خداوند بر آن، با [[موسی(ع)]] تکلم کرد و [[عیسی(ع)]] را تقدیس نمود و ابراهیم(ع) را خلیل خود و محمد(ص) را حبیب خود برگزید و آن را مسکن پیامبران (علیهم‌السّلام) قرار داد.<ref>کامل الزیارات، ص٣5-٣6؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١١٣.</ref>

همچنین در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که نجف، همان کوهی است که فرزند [[نوح(ع)]]، به آن پناه برد و گفت: {{قلم رنگ|سبز|﴿ سَآوِی اِلیٰ جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْمٰاءِ ﴾}}؛<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/226/43 هود/سوره11، آیه43. ]</ref> خداوند به کوه [[وحی]] کرد (خطاب نمود): «آیا او از من، به تو پناه می‌برد؟» پس کوه در زمین نهان گشت و رشته‌اش تا سرزمین شام بریده شد.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج٢، ص٣5١-٣5٢؛ کامل الزیارات، ص٣٢؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٩-١٠٠.</ref>

در روایت دیگری از امام صادق(ع) در تفسیر آیه: {{قلم رنگ|سبز|﴿ وَ آوَیْنٰاهُمٰا اِلیٰ رَبْوَةٍ ذٰاتِ قَرٰارٍ وَ مَعِینٍ ﴾}}؛<ref>[http://lib.eshia.ir/17001/1/345/50 مؤمنون/سوره23، آیه50. ]</ref> ، آمده است که منظور از «ربوه»، نجف و منظور از «مَعین»، رود فرات است.<ref>کامل الزیارات، ص45؛ ترجمه کامل الزیارات، ص١٣٨.</ref>

[[ابن عساکر]]، مورخ بزرگ اهل‌سنت نیز به سند خود از امام صادق(ع) نقل کرده است که در تفسیر آیه فوق، فرمود که منظور از «ربوه»، نجف، و منظور از «قرار»، مسجد آن ([[مسجد کوفه]]) و منظور از «مَعین»، رود فرات است و هر درهم بخشش در کوفه، معادل صد درهم در جای دیگر و هر رکعت [[نماز]]، معادل صد رکعت در جای دیگر است و هرکس بخواهد از آب بهشت [[وضو]] بگیرد و از آب بهشت بنوشد و با آب بهشت غسل و شست‌وشو کند، از آب فرات استفاده کند.<ref>تاریخ مدینة دمشق، ابن‌عساکر، ج١، ص٢١٣.</ref>

تاریخ نخستین ساختمان بناشده بر قبر‌امام علی(ع)، به دوران خلافت هارون الرشید عباسی، در سال 165ه. ق برمی‌گردد. به دستور‌ هارون الرشید، برای امام علی(ع) قبر برجسته‌ای از آجر سفید ساخته شد که طول هر ضلع آن، یک ذراع بود. همچنین به دستور وی، روی قبر، بنایی از گِل سرخ ساختند که در راس آن، گنبدی سبزرنگ وجود داشت.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣-٢٧4.</ref> مورخان، این گنبد را نخستین گنبدی دانسته‌اند که در اسلام روی قبری ساخته شده است.

پس از آنکـه [[متـوکل عباسـی]] مرقد مقدس امـام علـی(ع) را خـراب کـرد، «[[محمـد بـن زید داعی|محمـد بـن زید]]» معـروف بـه «داعـی» از امیران زیدی مذهب طبرستان، در دوره خلافت [[معتضد عباسی]] (٢٧٩-٢٨٩ه.ق)، ساختمان جدیدی را روی قبر شریف بنا کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٨6.</ref>

در اواخر قرن سوم، [[ابوالهیجاء عبدالله بن حمدان]]، حاکم شیعه موصل، در سال‌های ٢٩٣-٣٠١ه. ق، روی قبر، گنبد بزرگ‌تری ساخت و اطراف آن، حصار محکمی بنا کرد.<ref>صورة الارض، ابن حوقل، ص٢١5.</ref>

بازسازی بعدی روضه مطهر امیرمؤمنان(ع)، در دوره [[عضدالدوله دیلمی]] صورت گرفت. به گفته دیلمی در [[ارشادالقلوب]]، عضدالدوله حدود یک سال در ناحیه نجف، اقامت نمود و به دستور وی، صنعتگران و معماران فراوانی را گرد آوردند و بنای قبلی را تخریب کردند و ساختمان بزرگ و باشکوهی بر قبر ساختند.<ref>ارشاد القلوب، دیلمی، ص٣٨٧.</ref>

[[حمدالله مستوفی]] نیز گفته است که عضدالدوله دیلمی، بارگاه امام علی(ع) را در سال ٣66ه. ق بازسازی کرده است.<ref>نزهة القلوب، مستوفی، ص٣٢.</ref> به گفته ابن طحّال، تاریخ پایان ساختمان عضدالدوله، در کتیبه‌ای بر دیوار گنبد ثبت شده بود.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٨٧.</ref>

در دو قرن ششم و هفتم هجری، تعدادی از خلفای عباسی نسبت به قبر امام علی(ع) توجه داشتند؛ به‌طوری‌که چند تن از آنان، از جمله [[الناصرلدین الله]] و [[المستنصر]] و [[المستعصم]] به [[زیارت]] قبر امام(ع) آمدند. همچنین نقل شده است که المستنصر نیز قبر شریف را بازسازی کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣.</ref>

در دوره ایلخانان مغول، [[عطاملک جوینی]] در سال ۶۲۲ه.ق، حفاری و کشیدن قنات آبی را برای نجف آغاز کرد که در سال ۶۷۶ه. ق، ساخت آن به پایان رسید و آب در آن جاری شد. او همچنین رباطی را در مجاورت حرم امام(ع) احداث کرد که کار ساخت آن در سال ۶۷۶ه. ق آغاز شد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص297-298.</ref>

در نیمه سده هشتم هجری، قسمتی از آستانه علوی، دچار آتش‌سوزی شد و تزئینات دیوارها و پرده‌ها و فرش‌های آستانه، طعمه حریق گشت. در این آتش‌سوزی، خزانه (کتابخانه) آستان مقدس که پس از هجرت شیخ طوسی، مورد توجه علمای شیعه بود و بسیاری از آنها نسخه اصل و دست‌نویس خود را به آنجا هدیه کرده بودند، در آتش سوخت و بسیاری از نسخه‌های خطی نفیس و آثار علمای شیعه، از بین رفت. «شیخ کمال‌الدین عبدالرحمان عتائقی حلّی نجفی»، در کتاب «[[شرح الفصول الایلاقیة]]»، اشاره کرده است که سال آتش‌سوزی حرم مطهر، ۷۵۵ه. ق بود که در سال ۷۶۰ه. ق بازسازی شد.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص6٩.</ref>

ابن‌عنبه نیز اشاره کرده است که در آتش‌سوزی حرم امیرمؤمنان(ع) در سال ۷۵۵ه. ق، قرآنی در سه جلد بزرگ که گفته می‌شود به خط امیرمؤمنان(ع) بود، در آتش سوخت.<ref>عمدة الطالب، ابن‌عنبة، ص١٩.</ref>

پس از به قدرت رسیدن سلسله [[صفویه]] در [[ایران]]، [[شاه اسماعیل صفوی]] در سال ۹۱۴ه. ق، وارد [[بغداد]] شد و پس از آن، به زیارت امام حسین(ع) در [[کربلا]] و امیرمؤمنان(ع) در نجف، مشرف شد. او هدایای نفیسی را به خزانه آستان علوی داد و حرم و رواق‌های آن را پر از فرش‌های ابریشمی کرد.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٧٠.</ref>

در سال ۱۰۴۷ه. ق، به دستور [[شاه صفی]] (1038-1052ه.ق)، نوه [[شاه عباس اول صفوی]]، حرم مطهر و صحن آن توسعه داده شد. برای این منظور، به دستور شاه صفی، خانه‌های مجاور حرم مطهر، از دو سمت شرقی و جنوبی، خریداری گردید و به صحن ملحق شد و بدین ترتیب صحن آستان از سه سمت توسعه یافت. بنای فعلی آستان مقدس علوی با برخی تغییراتی که در دوره‌های بعد ایجاد شد، مربوط به همین توسعه است.<ref>موسوعة النجف الاشرف، جعفر الدجیلی، ج٣، ص٢٠.</ref>

این کار با استقبال شیعیان مواجه گشت. تعدادی از شاعران شیعه به فارسی و عربی و حتی ترکی و هندی، اشعاری را به این مناسبت سرودند. نادر شاه اموال بسیاری را صرف تعمیرات آستانه کرد و هدایای فراوانی را به حرم امیرمؤمنان(ع) بخشید که بیشتر آنها تا به امروز، در خزانه آستان علوی باقی است. همسر نادرشاه، [[رضیه بیگم]] دختر شاه سلطان حسین صفوی نیز مبلغ بسیاری برای تعمیرات و بازسازی اماکن متبرک وقف کرد؛ به‌طوری که بیشتر کاشی‌کاری آستان علوی، از آن محل انجام گرفت.<ref>دائرةالمعارف تشیع، ج١، ص٧٠.</ref>

در سال ۱۳۵۹ه. ق، «طاهر سیف‌الدین»، داعی [[فرقه اسماعیلیان]]، سنگ‌های کف حرم مطهر را با سنگ‌های نفیس ایتالیایی عوض کرد. در سال ۱۳۶۹ه. ق، به دستور محمدرضا شاه پهلوی، کار بازسازی و تعویض آینه‌کاری حرم مطهر که گویا از دوره نادرشاه باقی مانده بود، با آینه‌کاری جدید و زیبایی آغاز شد و تا سال ١٣٧٠ه. ق، به طول انجامید و بسیاری از شاعران شیعه به این مناسبت، اشعاری به فارسی و عربی سرودند. همچنین در سال ١٣٧٠ه. ق، به اهتمام یکی از اهالی خراسان به نام سید احمد مصطفوی، کتیبه‌های کاشی حرم، بازسازی و تعویض گردید.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٧٠-٧١.</ref>

همان‌گونه که پیش‌تر اشاره شد، خلیفه عباسی‌ هارون الرشید، نخستین کسی بود که برای امام علی(ع) قبر برجسته‌ای ساخت. جنس این قبر، از آجر سفید و طول هر ضلع آن، یک ذراع بود.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص273-274.</ref>

در نیمه اول قرن هفتم، [[المستنصربالله]] خلیفه عباسی، صندوقچه سنگی قبر شریف امیرمؤمنان(ع) را بازسازی کرد.<ref>فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی(ع)، ص٢٧٣.</ref> درباره جزئیات این صندوقچه، اطلاع دقیقی در دست نیست.

در دوره زندیه، صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیسی به حرم مطهر هدیه گردید که تا به امروز روی قبر شریف، داخل ضریح امروزی، باقی مانده است. در بدنه صندوقچه، نقوش و تزئینات زیبایی از طلا و عاج سفید به کار رفته است و کتیبه‌هایی حاوی سوره‌هایی از قرآن و نیز خطبه پیامبر(ص) در [[غدیر خم]]، به چشم می‌خورد. همچنین براساس کتیبه‌های موجود بر آن، این صندوقچه در سال ١٢٠٢ه. ق، به دستور «محمد جعفر بن محمد صادق زند» ساخته شده و نام خطاط کتیبه‌ها، «محمد بن علاءالدین محمدحسینی» و تاریخ نوشتن آن سال ١١٩٨ه. ق و نام نجار و سازنده آن، «محمدحسین نجار شیرازی» ثبت شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٧٣-٧4؛ موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص5٢-5٣.</ref> صندوقچه چوبی خاتم پس از آماده شدن، درون ضریح فولادی نادرشاهی قرار گرفت.

درباره تاریخ نصب نخستین ضریح مشبک بر قبر شریف، اطلاع دقیقی در دست نیست. در سال ۱۱۵۶ه.ق، به دستور نادرشاه افشار، ضریحی از فولاد بر قبر شریف نصب گردید<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢٩.</ref> که احتمالاً نخستین ضریح نصب شده بر قبر است.

در سال ١٢١١ه. ق، به دستور آقا محمد خان قاجار، ضریح جدیدی از نقره ساخته شد و آقا محمدعلی هزارجریبی، از علمای شیعه، آن را به نجف آورد و روی قبر شریف نصب کرد. این ضریح، بار دیگر در سال ١٢6٢ه. ق به دستور عباس قلی‌خان، وزیر محمد شاه قاجار، تعویض گردید.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج1، ص75.</ref>

در سال ١٢٩٨ه. ق، ضریح نقره‌ای جدیدی با هزینه سیدمحمد شیرازی، معروف به مشیر، ساخته شد که بالای آن، دو قصیده عربی در مدح امیرمؤمنان(ع)، یکی از [[ابن ابی‌الحدید]] و دیگری از شیخ ابراهیم بن صادق عاملی (متوفای ١٢٧٨ه. ق) نگاشته شده و بر گرداگرد بدنه آن نیز آیات قرآن و اسامی خداوند و اشعاری فارسی، ثبت شده بود و نام خطاط کتیبه‌های آن، محمدعلی اصفهانی بود.<ref>مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج١، ص٢١٠-٢١٣.</ref> این ضریح در حال حاضر، در موزه حرم امام علی(ع) نگهداری می‌شود.

ضریح نقره‌ای قاجاری، در سال ۱۳۶۱ه. ق، با ضریح نقره و طلاکوب جدید و زیبایی، تعویض گردید. این ضریح در شهر بمبئی هند و با هزینه طاهر سیف‌الدین، ساخته شد و ساخت آن دست‌کم پنج سال به طول انجامید. در روز نصب آن روی قبر شریف، به تاریخ ١٣ رجب سال ۱۳۶۱ه. ق (سالروز میلاد باسعادت امیرمؤمنان(ع))، جشن بزرگی در شهر نجف با حضور علمای شیعه و شخصیت‌ها و بزرگان عراق برپا شد و نوری السعید، نخست‌وزیر وقت عراق، از این ضریح رونمایی کرد. عالمان و شاعران شیعه نیز در این باره اشعاری سرودند و ماده تاریخ آن را به نظم درآوردند. برای ساخت این ضریح، مبلغ هشتاد هزار دینار عراق صرف شد و در بدنه آن، 10،500 مثقال طلای خالص و دو میلیون مثقال نقره به کار رفت.<ref>مشهد الامام او مدینة النجف، محمدعلی جعفر التمیمی، ج١، ص٢١٧-٢١٩؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص75-77.</ref>

موضع الاِصبَعَین یا جایگاه دو انگشت؛ داخل ضریح مطهر امام(ع)، روی ضلع جنوبی صندوقچه چوبی روی قبر و روبه‌روی صورت حضرت، نشانه‌ای به صورت یک دریچه کوچک، میان یک صفحه فلزی به شکل محراب وجود دارد که به نام موضع الاصبعین (جایگاه دو انگشت) شناخته می‌شود و بنابر داستانی، با معجزه‌ کشته شدن یکی از دشمنان امام در این مکان مرتبط است.<ref>مشهد الامام(ع) او مدینة النجف، ج١، ص١٨٨؛ الانوار العلویة والاسرار المرتضویة، جعفر النقدی، ص4٢٣-4٣4؛ ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٣٢١.</ref>

صحن آستان مقدس علوی، در زمان [[شاه عباس صفوی]]، چهار دروازه داشت و در دوره عثمانی نیز، یک دروازه دیگر افزوده شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص56-60.</ref> بدین ترتیب، امروزه تعداد آنها، پنج دروازه است که عبارت‌اند از:

باب السوق الکبیر؛ که به دروازه امام رضا(ع) نیز شناخته می‌شود و ورودی اصلی آستان به شمار می‌آید. مناره بزرگ ساعت، بالای این دروازه نصب شده<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢٢.</ref> و در ضلع شرقی آستان و روبه‌روی ایوان اصلی حرم مطهر واقع است.

باب الفرج یا باب سلطانی؛ در سمت غربی آستان واقع است و به علت اینکه در ایام سلطان عبدالعزیز عثمانی در سال ١٢٧٩ه. ق باز شد، به دروازه سلطانی شناخته می‌شود. به علت اینکه مسیر بیرون آن، به [[مقام حضرت مهدی(عج)]] منتهی می‌شود، به باب الفرج نیز شناخته می‌شود.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩٠.</ref>

* الباب الکبیر یا ورودی بزرگ که وسط ایوان طلا قرار دارد. دری که پیش‌تر در اینجا وجود داشت، «حاج [[محمدحسین خان اصفهانی]]»، صدراعظم قاجار، در سال ١٢١٩ه. ق نصب کرده بود. سپس در سال ١٣٧٣ه. ق، این در با درِ طلاکوب جدیدی تعویض گردید که «حاج میرزا مهدی مقدم» و برادرزاده‌های وی، با هزینه نیم میلیون تومان، ساخته و به آستان مقدس هدیه کرده بودند.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج٣، ص٢6.</ref>

* ورودی جنوبی رواق که به باب المراد شناخته می‌شود و روبه‌روی باب القبله صحن مطهر قرار دارد و دارای درِ نقره‌ای طلاکوبی است که در سال ١٣4١ه. ق، نصب شده است.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ص٢٧.</ref>

زیباترین و باشکوه‌ترین ایوان حرم است که پایین پای مبارک و در سمت مشرق حرم، واقع شده و روبه‌روی آن، باب السوق الکبیر قرار دارد. ارتفاع این ایوان، چهل متر و طول آن، ۴۵ متر است. تمام نمای بیرونی ایوان، کناره‌ها و دیواره‌ها تا سقف و طاق آن، با طلای ناب پوشش داده شده است. طلاکاری ایوان، هم‌زمان با طلاکاری گنبد و گلدسته‌های حرم، به دستور نادرشاه افشار صورت گرفته است.<ref>بستان السیاحة، زین العابدین شیروانی، ص5٧٢.</ref> در جبهه ایوان نیز کتیبه‌ای وجود دارد که بیانگر طلاکاری ایوان و گنبد، به دستور این پادشاه، در سال 1156ه. ق است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص64-65؛ مشهد الامام او مدینة النجف، ج١، ص٢٣٠.</ref>

این ایوان در ضلع شمالی رواق حرم مطهر قرار دارد و به علت اینکه عالمان زیادی در این ایوان دفن شده‌اند، به «ایوان العلما» شهرت یافته است. کاشی‌کاری این ایوان که قدیمی‌ترین کاشی‌کاری باقی‌مانده در صحن مطهر امیرمؤمنان(ع) به شمار می‌آید، از دوره نادرشاه افشار است. در این ایوان، کتیبه‌ای وجود دارد که قصیده‌ای از «قوام‌الدین»، در شانزده بیت، در مدح دوازده امام بر آن نوشته شده است. در پایان کتیبه، نام خطاط آن، کمال‌الدین حسین گلستانه اصفهانی و تاریخ آن 1160ه.ق، ثبت گشته است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩١-٩٣.</ref>

گنبد و گلدسته‌های آستان تا پیش از دوره نادرشاه دارای پوشش کاشی بود. اما در سال ١١56ه. ق، به دستور نادرشاه، طلاکاری گردید و بر جبهه ایوان طلا نیز کتیبه‌ای بیانگر این اقدام نادرشاه وجود دارد. شعرای شیعه، اشعاری در مدح این اقدام نادرشاه سرودند و تاریخ آن را به نظم درآوردند. برخی از این ابیات، روی دو گلدسته حرم، ثبت شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص64-6٧.</ref>

گنبد حرم پس از طلاکاری آن، چندین مرتبه بازسازی و اصلاح شده است؛ از جمله در سال ١٣٠4ه. ق، شکافی در گنبد پدید آمد. ازاین‌رو با نظارت دو تن از معماران برجسته، به نام‌های حاج محسن و حسین شمس، پوشش الواح طلا را از گنبد برداشتند و برای گنبد، پوششی از آهن ایجاد کردند و سپس الواح طلا را دوباره روی گنبد قرار دادند. همچنین در سال ١٣4٧ه. ق بعضی از الواح طلا سست گردید؛ به‌گونه‌ای که آب باران، به داخل سطح گنبد راه پیدا می‌کرد. ازاین‌رو الواح سست‌شده، برداشته شد و محل آن در گنبد، بازسازی گردید. آن‌گاه الواح طلا دوباره به‌جای خود بازگردانده شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٧-6٨.</ref>

در سال ١٢٨١ه. ق، به دستور [[سلطان عبدالعزیز خان عثمانی]]، همه الواح طلای گلدسته جنوبی برچیده شد و مناره به‌طور کامل تخریب گردید و از نو ساخته شد و پوشش طلای آن را نیز به‌جای خود بازگرداندند. سیدمحمدعلی بن ابوالحسن عاملی نجفی، شاعر شیعه، در یکی از قصاید خود، این اقدام سلطان عثمانی را ستایش کرده و تاریخ آن را به نظم درآورده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٨-6٩.</ref>

در سال ۱۳۱۵ه. ق نیز نیمه بالایی گلدسته شمالی، به دستور سلطان عبدالحمید خان عثمانی، تخریب و بازسازی گردید و الواح طلا که پیش از تخریب گلدسته از بدنه آن برچیده شده بود، دوباره نصب گردید. این بازسازی در ماه جمادی‌الثانی سال ١٣١6ه. ق، صورت گرفت. مشابه همین بازسازی نیز، در سال ١٣6٧ه. ق تکرار شد.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص6٩.</ref>

وسط بالاترین نقطه ایوان‌های ضلع جنوبی، رو به قبله (دقیقاً روبه‌روی صورت مبارک)، ناودان طلا قرار دارد که تنها راه خروجی آب باران، از بالای گنبد و سقف ایوان و حرم مطهر می‌باشد. می‌گویند برخی از مردم، این ناودان را همانند [[ناودان طلای کعبه]] می‌دانند؛ به‌طوری که هنگام بارش باران، آب آن را به نیت شفا جمع می‌کنند. برخی از زائران نیز زیر ناودان، دو رکعت نماز بجا می‌آورند و با توسل به امام علی(ع)، حاجت خود را از خدا طلب می‌کنند. البته بدون شک و براساس روایات موجود، نماز به قصد قربت در حرم هریک از امامان (علیهم‌السّلام)، فضیلت دارد.<ref>وسائل الشیعة، حرّ العاملی، ج١4، ص5٢٠-5٢١.</ref> اما درباره ویژگی ناودان طلای حرم امام علی(ع) و نماز زیر آن، هیچ روایت یا قولی از علما، وارد نشده است.

این مسجد در ضلع شرقی صحن مطهر واقع شده و از ساخته‌های قرن هفتم هجری است دو دارای در است که یکی داخل صحن (سومین ایوان سمت راست باب مسلم ابن عقیل) و دیگری بیرون صحن قرار دارد. این مسجد در سال ١٣٧5ه. ق توسط شهید [[آیت‌الله انصاری]] بازسازی کامل شد و محل تدریس «[[آیت‌الله‌العظمی سیدابوالقاسم خوئی]]» بوده است و هم‌اکنون، دیوار حائل میان مقبره ایشان (حجره ٣١) و مسجد را برداشته و آن را با پنجره‌ای مشبک، پوشش داده‌اند.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، سید احمد علوی، ص١٢٠.</ref>

در قسمت شمال صحن مطهر، حسینیه‌ای واقع شده که در گذشته آن را المدرسة الغرویه می‌خواندند<ref>سیاحت شرق، آقانجفی قوچانی، ص٩٩.</ref> و درِ آن، از ایوان سوم، از زاویه شمال شرقی باز می‌شود. بنای آن را «سید محسن زینی» از نیکوکاران نجف ساخته است و برای نماز، مراسم و استراحت زائران به‌کار می‌رفته است. این بنا، سال‌ها به‌صورت خرابه‌ای رها شده مانده بود که پس از سقوط رژیم صدام، تولیت آستان مقدس علوی زیر نظر «[[آیت‌الله‌العظمی سیستانی]]» به تکمیل و بازسازی آن اقدام نمود و هم‌اکنون آماده بهره‌برداری است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢١.</ref>

این تکیه در شمال مسجد الراس و ضلع غربی حرم مطهر واقع است. دارای سه درِ ورودی است که یک درِ آن، به ضلع غربی بیرون حرم و دو درِ دیگر، به ایوان‌های داخل صحن باز می‌شود.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢٢.</ref> تکیه بکتاشیه در دوره عثمانی ساخته شده و از آن برای اقامت درویشان، استفاده می‌شده است. این مکان در گذشته، دارای اوقاف فراوانی بوده است. ساختمان آن تا حدودی شبیه صحن آستان علوی است و در ساخت آن از قالب‌های سنگی بزرگ استفاده شده است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩١.</ref>

قسمت غربی حرم امیرمؤمنان(ع) در طرح توسعه، به نام حضرت فاطمه زهرا(س) نامیده شده است. این صحن، از ضلع غربی حرم تا مقام امام زین‌العابدین(ع) در غرب نجف، امتداد می‌یابد و مساحت بسیار وسیعی را دربر می‌گیرد. با اجرای این طرح، فضای کلی حرم امام علی(ع) تا 140 هزار مترمربع، گسترش می‌یابد و مساحت صحن حضرت فاطمه(س)، نیز ده برابر مساحت فعلی حرم خواهد بود. این طرح از سال ١٣٨٧ ه. ش، با همکاری دانشگاه شهید بهشتی و برخی از دانشگاه‌های دیگر ایران، با هزینه‌ای معادل هشتصد میلیارد تومان، آغاز شده است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢6.</ref>

درباره محل دفن سر شریف امام حسین(ع)، اقوال متعددی ذکر شده است و اماکنی در شهرهای کربلا، دمشق و قاهره به نام [[راس الحسین]] شناخته می‌شوند. بنابر روایاتی از امامان(ع) مکان دفن سر امام حسین(ع) شهر نجف بوده است.<ref>الکافی، الکلینی، ج4، ص5٧١؛ کامل الزیارات، ص٣١؛ ترجمه کامل الزیارات، ص٩٧.</ref>

این مقام، متصل به صحن حرم امیرمؤمنان(ع) از سمت غربی آن قرار داشته است. اما در نتیجه احداث ورودی غربی صحن شریف، از بین رفته است.<ref>ماضی النجف وحاضرها، ج١، ص٩5.</ref>

این مقام، نزدیک مسجد الراس و سمت چپ کسی که از باب الفرج (درِ جنوب غربی حرم) وارد می‌شود، قرار داشته است. این مقام که مساحتی حدود صد مترمربع و گنبدی سفیدرنگ داشت، تا حدود پنجاه سال گذشته، پابرجا بود. اما اکنون اثری از آن، باقی نمانده است.<ref>راهنمای مصور سفر زیارتی عراق، ص١٢٣.</ref>

«[[سیدبهاءالدین حسینی نیلی]]»، از علمای قرن هشتم هجری، نقل کرده است که در سال ٧٢٠ه. ق، [[حضرت مهدی(عج)]] شبی به خانه یکی از شیعیان که فلج بود، آمد و او را شفا داد و سپس او را به یک ساباط (گذر) برد که متصل به دیوار حرم امام علی(ع) بود و به او گفت: «این ساباط، محل رفت‌وآمد من برای زیارت جدم امیرمؤمنان(ع) است. پس هر شب آن را ببند». از آن زمان، این ساباط به زیارتگاه مردم نجف تبدیل شد و هرکس برای آنجا نذری می‌کرد، حاجتش برآورده می‌شد.<ref>السلطان المفرّج عن اهل الایمان، بهاءالدین نیلی، ص4٧-4٨؛ بحار الانوار، المجلسی، ج5٢، ص٧4.</ref> با توجه به توسعه‌های مکرر آستان مقدس پس از تاریخ گفته شده، این ساباط به احتمال زیاد در محدوده صحن شریف قرار گرفته و امروزه نشانی از آن باقی نمانده است.