۵٬۱۲۵
ویرایش
جز
جایگزینی متن - ' <ref>' به '<ref>'
برچسب: خنثی‌سازی |
جز (جایگزینی متن - ' <ref>' به '<ref>') |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
==واژه شناسی== | ==واژه شناسی== | ||
"رباط" که جمع آن "رباطات" و "رُبُط" <ref>لسان العرب، ج٧، ص٣٢.</ref> است، واژه‌ای عربی و برگرفته از "ربط" است و مـراد از آن در لغـت، ثـابت قـدمی در امور و پایداری در جنگ با دشـمن اسـت. <ref>لسان العرب، ج٧، ص٣٢.</ref> در لغت عرب "رِباط" چیزی را گویند که مَشک و چهارپا و غیر آن را به وسیله آن ببندند. <ref>الصحاح اللغة، کلمه ربط.</ref> | "رباط" که جمع آن "رباطات" و "رُبُط"<ref>لسان العرب، ج٧، ص٣٢.</ref> است، واژه‌ای عربی و برگرفته از "ربط" است و مـراد از آن در لغـت، ثـابت قـدمی در امور و پایداری در جنگ با دشـمن اسـت.<ref>لسان العرب، ج٧، ص٣٢.</ref> در لغت عرب "رِباط" چیزی را گویند که مَشک و چهارپا و غیر آن را به وسیله آن ببندند.<ref>الصحاح اللغة، کلمه ربط.</ref> | ||
"ربـاط" در اصـطلاح، به مرزداری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود. در حقیقت رباط‌ها در آغاز، پادگان‌ها و ایسـتگاه‌هایی مرزی بودند که مجاهدان در پناه آنهـا در برابـر تهـاجم دشمنان اسلام ایستادگی می‌‌‌‌کردند. <ref>یادی از کاروانسراها، رباط‌ها و کاروانها، ص٥؛ معماری اسلامی، ص٣٣١؛ کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راههـا، ص١٨٦.</ref> | "ربـاط" در اصـطلاح، به مرزداری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود. در حقیقت رباط‌ها در آغاز، پادگان‌ها و ایسـتگاه‌هایی مرزی بودند که مجاهدان در پناه آنهـا در برابـر تهـاجم دشمنان اسلام ایستادگی می‌‌‌‌کردند.<ref>یادی از کاروانسراها، رباط‌ها و کاروانها، ص٥؛ معماری اسلامی، ص٣٣١؛ کاروانسراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راههـا، ص١٨٦.</ref> | ||
==تاریخچه و پیشینه== | ==تاریخچه و پیشینه== | ||
ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال [[آفریقا]] برخاسته است؛ جایی که امروز [[تونس]] نام دارد. | ماهیت و اساس شکل‌گیری نهاد اسلامی "رباط" در قرن دوم هجری، از سواحل جنوبی دریای مدیترانه در شمال [[آفریقا]] برخاسته است؛ جایی که امروز [[تونس]] نام دارد. | ||
رباط‌ها در قـرن‌‌هـای نـخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و نظامیان در آنـها مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباط‌ها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی ساخته می‌شدند تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند. <ref>آموزش و پرورش در اسلام، ص28.</ref> | رباط‌ها در قـرن‌‌هـای نـخستین اسلامی و پیش از فراگیرشدن اسلام در بیشـتر مرزهـای جهان اسلام وجود داشتند و نظامیان در آنـها مـستقر بودند. بنابر گزارشات تاریخی، رباط‌ها در آغاز استحکامات ساده‌ای بودند و در نقاط بـی‌حـفاظ مرزی ساخته می‌شدند تا پناهگاه گروهی از جهادگران باشند.<ref>آموزش و پرورش در اسلام، ص28.</ref> | ||
ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای مـستطیل داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برج‌های دیده‌بانی و علامت دادن بـود که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود. <ref> مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص508؛ دایـرة المـعارف الاسلامیه، ج10، ص19، ماده ربط.</ref> | ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای مـستطیل داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برج‌های دیده‌بانی و علامت دادن بـود که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود.<ref> مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص508؛ دایـرة المـعارف الاسلامیه، ج10، ص19، ماده ربط.</ref> | ||
رباط‌ها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار میگرفت. این‌گونه رباط‌ها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر» در تونس که بانی آن «زیادةالله» بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت. <ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص509.</ref> | رباط‌ها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار میگرفت. این‌گونه رباط‌ها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر» در تونس که بانی آن «زیادةالله» بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت.<ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص509.</ref> | ||
بنابراین رباط‌ها ابتدا به منزله پادگان‌های نظامی و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای سرزمین‌های مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباط‌ها در مرزهایی که مورد تهدید مشرکان بود به پاسداری از دین مبین اسلام می‌پرداختند. | بنابراین رباط‌ها ابتدا به منزله پادگان‌های نظامی و مـحل نـگهداری اسـب و آذوقه مجاهدان اسلام بوده و آنها در سده‌های نخستین اسلامی به مرزهای سرزمین‌های مسلمان هجرت کـرده و بـا احـداث رباط‌ها در مرزهایی که مورد تهدید مشرکان بود به پاسداری از دین مبین اسلام می‌پرداختند. | ||
==تغییر کاربری== | ==تغییر کاربری== | ||
پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین‌های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان، رباط‌هـا بـه تــدریج تـغییـر کـاربری دادند. رباط‌ها در مناطقی مانند مغرب به مکانی برای اجتماع صـوفیان تـبدیل شـدند به گونه‌ای کـه واژه‌های رباط و [[خانقاه]] به صورت مترادف به کار می‌‌‌‌رفت، <ref>الخطـط و الاثـار، ج٤، ص٢٩٣؛ الرباطـات و الزوایـا فـی التـاریخ المغرب، منشورات کلیه الاداب و العلوم الانسانیه بالرباط.</ref> اما در سـرزمین هـای شــرقی جـهان اسلام مانند [[مکه]] به دلیـل قرارداشـتن در مسـیر کاروان‌های تجـاری و زیارتی بـیشتر ربـاط‌هـا به محل استراحت مسافران و کاروانها تبـدیل شـدند و <ref>احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ج٢، ص٣٨٢.</ref> کاربری کاروان‌سرا یافتند. | پس از پیشرفت و تثبیت اسلام در سرزمین‌های مرزی و برطرف شدن تهدیدهای غیرمسلمانان، رباط‌هـا بـه تــدریج تـغییـر کـاربری دادند. رباط‌ها در مناطقی مانند مغرب به مکانی برای اجتماع صـوفیان تـبدیل شـدند به گونه‌ای کـه واژه‌های رباط و [[خانقاه]] به صورت مترادف به کار می‌‌‌‌رفت،<ref>الخطـط و الاثـار، ج٤، ص٢٩٣؛ الرباطـات و الزوایـا فـی التـاریخ المغرب، منشورات کلیه الاداب و العلوم الانسانیه بالرباط.</ref> اما در سـرزمین هـای شــرقی جـهان اسلام مانند [[مکه]] به دلیـل قرارداشـتن در مسـیر کاروان‌های تجـاری و زیارتی بـیشتر ربـاط‌هـا به محل استراحت مسافران و کاروانها تبـدیل شـدند و<ref>احسـن التقاسـیم فـی معرفة الاقـالیم، ج٢، ص٣٨٢.</ref> کاربری کاروان‌سرا یافتند. | ||
بنابراین برخلاف مرزهای غربی قلمرو اسلام، رباط‌های مشرق‌زمین از قرن چهارم به بعد دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط، نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیّر ساخته شده بود تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه ماندگانی فراهم کند، که عموماً صوفی بودند. | بنابراین برخلاف مرزهای غربی قلمرو اسلام، رباط‌های مشرق‌زمین از قرن چهارم به بعد دچار تغییرات اساسی شدند. از آن زمان به بعد، یک رباط، نهادی عام‌المنفعه بود که توسط انسانی خیّر ساخته شده بود تا وسایل آسایش و راحتی را برای مسافران مسلمان، فقرا و در راه ماندگانی فراهم کند، که عموماً صوفی بودند. | ||
چنین تفاوت‌هایی در مصر و عصر ممالیک، تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج تصوف، خانقاه و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر می‌رسد "خانقاه" مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند. <ref>الاوقا‌ف و الحیا‌ة الاجتما‌عیة فی مصر، صص205-201.</ref> | چنین تفاوت‌هایی در مصر و عصر ممالیک، تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج تصوف، خانقاه و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر می‌رسد "خانقاه" مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند.<ref>الاوقا‌ف و الحیا‌ة الاجتما‌عیة فی مصر، صص205-201.</ref> | ||
ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر [[شبه جزیره عربستان|شبه جزیره]] و [[حرمین شریفین]]، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه، پیش از تسلط دولت عثمانی، در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "[[رباط رامشت|رامشت]]" از سال 529، همزمان با [[حکومت فاطمیان]]، با هدف سکونت صوفیان در مکه تاسیس شده است. | ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر [[شبه جزیره عربستان|شبه جزیره]] و [[حرمین شریفین]]، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه، پیش از تسلط دولت عثمانی، در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "[[رباط رامشت|رامشت]]" از سال 529، همزمان با [[حکومت فاطمیان]]، با هدف سکونت صوفیان در مکه تاسیس شده است. | ||
==ساخت‌وساز و مخارج== | ==ساخت‌وساز و مخارج== | ||
ساخت رباط به دلیل آن که در آغاز با هدف حـفاظت از مـرزها و دفــاع از سـرزمین‌هـای <ref>مـقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران، ص٥٠٩.</ref> اسلامی انجام میگرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و مسلمانان بـه آن‌اشـتیاق داشتند. زیرا بـر اسـاس آیات [[قرآن]]، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان، امری واجب است؛ (انفـال:60)؛ (آل‌عمران:200) | ساخت رباط به دلیل آن که در آغاز با هدف حـفاظت از مـرزها و دفــاع از سـرزمین‌هـای<ref>مـقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران، ص٥٠٩.</ref> اسلامی انجام میگرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و مسلمانان بـه آن‌اشـتیاق داشتند. زیرا بـر اسـاس آیات [[قرآن]]، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان، امری واجب است؛ (انفـال:60)؛ (آل‌عمران:200) | ||
به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه مهمی کـه در امر جهاد مسلمین و پاسداری از مرزهای اسلام داشت، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید. <ref>مـساله فـی المرابطه بـالثغور، ص١٧.</ref> چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین برمی‌خواستند و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند. <ref>الانسـاب، ج٢، ص٤٣٤؛ تاریخ رباط در اسلام و ایران، ج٢، ص537.</ref> | به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه مهمی کـه در امر جهاد مسلمین و پاسداری از مرزهای اسلام داشت، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید.<ref>مـساله فـی المرابطه بـالثغور، ص١٧.</ref> چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین برمی‌خواستند و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند.<ref>الانسـاب، ج٢، ص٤٣٤؛ تاریخ رباط در اسلام و ایران، ج٢، ص537.</ref> | ||
ازاین رو، برخی افراد نیکوکار به قصد خیرات و کسب برکات به ساخت رباط مـی پرداخـتند. <ref>معماری اسلامی، ص٣٤٠. </ref> پس از تـغییر کاربری رباط‌ها، هم چنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه توجـه می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه، عواید اقتصادی داشتند و سـبب رونـق تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند. | ازاین رو، برخی افراد نیکوکار به قصد خیرات و کسب برکات به ساخت رباط مـی پرداخـتند.<ref>معماری اسلامی، ص٣٤٠. </ref> پس از تـغییر کاربری رباط‌ها، هم چنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه توجـه می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه، عواید اقتصادی داشتند و سـبب رونـق تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند. | ||
با وجود مشارکت مردم در ساخت رباط، در آنها برای مـخارج مـسافران و سـاکنان از درآمدهای وقفی اسـتفاده مـی شـد. مخارج هر رباط در سند وقفیّه‌اش درج شده بود که برای زمانی محدود یا نامحدود در نظر گرفته شده بود. همچنین واجدین شرایط بهره‌مندی از امکانات رباط نیز به‌طور کامل شرح داده شده بود. | با وجود مشارکت مردم در ساخت رباط، در آنها برای مـخارج مـسافران و سـاکنان از درآمدهای وقفی اسـتفاده مـی شـد. مخارج هر رباط در سند وقفیّه‌اش درج شده بود که برای زمانی محدود یا نامحدود در نظر گرفته شده بود. همچنین واجدین شرایط بهره‌مندی از امکانات رباط نیز به‌طور کامل شرح داده شده بود. | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و صوفیان و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به [[خانه خدا]] در شهر مکه، در اولویت ساخت رباط‌ها قرار داشته باشند. اما با توجه به وضعیت جغرافیایی شهر مکه و کمبود اراضی خالی در اطراف خانه خدا، احداث رباط‌ها با فاصله قابل توجهی از خانه خدا انجام شده است. | از آن جهت که رباط، مسکن عابدان و صوفیان و زاهدان بوده است، دور از ذهن نیست که نزدیک‌ترین نقاط به [[خانه خدا]] در شهر مکه، در اولویت ساخت رباط‌ها قرار داشته باشند. اما با توجه به وضعیت جغرافیایی شهر مکه و کمبود اراضی خالی در اطراف خانه خدا، احداث رباط‌ها با فاصله قابل توجهی از خانه خدا انجام شده است. | ||
بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ [[تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی]] و [[نجم‌الدین عمر بن فهد]] که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر مکه دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباط‌ها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط [[وهابیان]] نابود شده است. <ref>مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، ریاض، صص67 ـ 61.</ref> | بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ [[تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی]] و [[نجم‌الدین عمر بن فهد]] که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر مکه دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباط‌ها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط [[وهابیان]] نابود شده است.<ref>مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، ریاض، صص67 ـ 61.</ref> | ||
===تعداد رباط‌ها=== | ===تعداد رباط‌ها=== | ||
در منطقه [[حجاز]]، تعداد رباط‌هایی که قابلیت رهگیری از طریق متون و منابع مکتوب را دارد، به شصت عدد نمی‌رسد که از صدر اسلام تا زمان تسلط عثمانی‌ها بر [[حجاز]] در سال 923ق. احصا شده‌اند. هیچ نشان و مدرکی از آثار این رباط‌ها امروزه یافت نمی‌شود و تنها معدودی از اسناد وقفیه آنها در «[[متحف آثار الحرم المکی]]» حفظ شده است. <ref>تطور الکتابات و النقوش فی الحجاز منذ فجر الإسلام حتی منتصف القرن السابع الهجری، ص319.</ref> | در منطقه [[حجاز]]، تعداد رباط‌هایی که قابلیت رهگیری از طریق متون و منابع مکتوب را دارد، به شصت عدد نمی‌رسد که از صدر اسلام تا زمان تسلط عثمانی‌ها بر [[حجاز]] در سال 923ق. احصا شده‌اند. هیچ نشان و مدرکی از آثار این رباط‌ها امروزه یافت نمی‌شود و تنها معدودی از اسناد وقفیه آنها در «[[متحف آثار الحرم المکی]]» حفظ شده است.<ref>تطور الکتابات و النقوش فی الحجاز منذ فجر الإسلام حتی منتصف القرن السابع الهجری، ص319.</ref> | ||
اسناد و شواهد متعددی حاکی از آن است که خرابه‌هایی از این ابنیه، تا میانه قرن بیستم میلادی در مکه وجود داشته است، اما در اثر طرح‌های بازسازی و نوسازی بافت شهر مکه، تمامی آثار برجا مانده از این بناها از بین رفته است. پیش از تسلط عثمانی بر حجاز، در سال 923، می‌توان تقسیم‌بندی زیر را از رباط‌های شهر مکه ارائه کرد: | اسناد و شواهد متعددی حاکی از آن است که خرابه‌هایی از این ابنیه، تا میانه قرن بیستم میلادی در مکه وجود داشته است، اما در اثر طرح‌های بازسازی و نوسازی بافت شهر مکه، تمامی آثار برجا مانده از این بناها از بین رفته است. پیش از تسلط عثمانی بر حجاز، در سال 923، می‌توان تقسیم‌بندی زیر را از رباط‌های شهر مکه ارائه کرد: | ||