ویکی حج

توبه: تفاوت میان نسخه‌ها

صفحه بحث

توبه (ویرایش)

نسخهٔ ‏۲۸ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۹:۳۲

۵۵۰ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۸ اکتبر ۲۰۱۹
ابرابزار
دیداریویکی‌متن
جزبدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:توبه.jpeg|بندانگشتی|توبه]]
'''توبه'''، پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن، از آداب سفر [[حج]] است.
'''توبه'''، پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن، از آداب سفر [[حج]] است.


توبه به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]] و پشیمانی از گناه در علومی چون [[تفسیر]]، [[حدیث]]، [[فقه]]، [[عرفان]]، [[اخلاق]] و [[کلام]] به کار می‌رود. واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن در آیات فراوانی از [[قرآن کریم]] به کار رفته‌اند که گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است و در موضوعات مختلفی به کار برده شده است.
توبه به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]] و پشیمانی از گناه در علومی چون [[تفسیر]]، [[حدیث]]، [[فقه]]، [[عرفان]]، [[اخلاق]] و [[کلام]] به کار می‌رود. واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن در آیات فراوانی از [[قرآن کریم]] به کار رفته‌اند که گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است و در موضوعات مختلفی به کار برده شده است.


در فرهنگ اسلامی، از آن جهت که توبه در پاره‌ای از مکان‌های [[مکه]] و [[مدینه]] و هنگام حج به‌طور ویژه تاکید شده است با حج و [[حرمین]] ارتباط دارد، به‌طوری که برخی توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند و در برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند. همچنین توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای از احکام فقهی می‌باشد.
در فرهنگ اسلامی، از آن جهت که توبه در پاره‌ای از مکان‌های [[مکه]] و [[مدینه]] و هنگام حج به‌طور ویژه تأکید شده است با حج و [[حرمین]] ارتباط دارد، به‌طوری که برخی توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند و در برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند. همچنین توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای از احکام فقهی می‌باشد.


==معنای توبه==
== معنای توبه ==
«توبه» مصدر از ریشه «ت ـ و ـ ب»<ref>العین، ج8، ص138، «توب.</ref> به معنای بازگشتن یا اسم مصدر به معنای بازگشت است.<ref>لسان العرب، ج1، ص233؛ الصحاح، ج1، ص91، «توب.</ref> در منابع دینی، آن را به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]]،<ref>تفسیر ابن‌عربی، ج2، ص85؛ شعب الایمان، ج5، ص394، 438.</ref> پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن آورده‌اند<ref>رسائل المرتضی، ج2، ص266.</ref> که در برابر مفهوم «اصرار بر گناه» به کار می‌رود.<ref>الکافی، ج1، ص22؛ التبیان، ج1، ص169؛ جامع السعادات، ج1، ص86؛ ج3، ص38.</ref>


«توبه» مصدر از ریشه «ت ـ و ـ ب»<ref>العین، ج8، ص138، «توب. </ref> به معنای بازگشتن و یا اسم مصدر به معنای بازگشت است.<ref>لسان العرب، ج1، ص233؛ الصحاح، ج1، ص91، «توب. </ref> در منابع دینی، آن را به معنای بازگشتن به سوی [[خدا]]،<ref>تفسیر ابن‌عربی، ج2، ص85؛ شعب الایمان، ج5، ص394، 438.</ref> پشیمانی از گناه و عزم بر ترک آن آورده‌اند<ref>رسائل المرتضی، ج2، ص266.</ref> که در برابر مفهوم «اصرار بر گناه» به کار می‌رود.<ref>الکافی، ج1، ص22؛ التبیان، ج1، ص169؛ جامع السعادات، ج1، ص86؛ ج3، ص38.</ref>
ریشه‌های «ص ـ ر ـ ف»<ref>التبیان، ج1، ص171؛ ج2، ص228؛ مجمع البحرین، ج5، ص79.</ref> و «ه ـ و ـ د»<ref>مجمع البحرین، ج3، ص169؛ تاج العروس، ج5، ص339، «هود.</ref> نیز به معنای توبه و بازگشت است. نیز «اوبه»،<ref>مفردات، ص97؛ لسان العرب، ج1، ص217-218، «اوب.</ref> «[[استغفار]]»،<ref>مفردات، ص609؛ لسان العرب، ج5، ص26، «غفر.</ref> «انابه»،<ref>مفردات، ص827؛ لسان العرب، ج1، ص775؛ مجمع البحرین، ج2، ص177، «نوب.</ref> «[[اعتذار]]»<ref>العین، ج2، ص94؛ مفردات، ص556، «عذر.</ref> و «ندامت»<ref>لسان العرب، ج12، ص573، «ندم؛ مجمع البحرین، ج6، ص174، «ندم.</ref> معنایی نزدیک به توبه دارند یا مرحله‌ای از توبه یا از اهداف آن به شمار می‌آیند. برای نمونه، «استغفار» هدف از توبه<ref>التبیان، ج3، ص604؛ مجمع البیان، ج3، ص353.</ref> و «انابه» مرتبه کامل آن و شامل تضرع و ابتهال<ref>القواعد الفقهیه، ج7، ص327.</ref> است.
 
ریشه‌های «ص ـ ر ـ ف»<ref>التبیان، ج1، ص171؛ ج2، ص228؛ مجمع البحرین، ج5، ص79.</ref> و «ه‌ ـ و ـ د»<ref>مجمع البحرین، ج3، ص169؛ تاج العروس، ج5، ص339، «هود. </ref> نیز به معنای توبه و بازگشت است. نیز «اوبه»،<ref>مفردات، ص97؛ لسان العرب، ج1، ص217-218، «اوب. </ref> «[[استغفار]]»،<ref>مفردات، ص609؛ لسان العرب، ج5، ص26، «غفر. </ref> «انابه»،<ref>مفردات، ص827؛ لسان العرب، ج1، ص775؛ مجمع البحرین، ج2، ص177، «نوب. </ref> «[[اعتذار]]»<ref>العین، ج2، ص94؛ مفردات، ص556، «عذر. </ref> و «ندامت»<ref>لسان العرب، ج12، ص573، «ندم؛ مجمع البحرین، ج6، ص174، «ندم. </ref> معنایی نزدیک به توبه دارند یا مرحله‌ای از توبه و یا از اهداف آن به شمار می‌آیند. برای نمونه، «استغفار» هدف از توبه<ref>التبیان، ج3، ص604؛ مجمع البیان، ج3، ص353.</ref> و «انابه» مرتبه کامل آن و شامل تضرع و ابتهال<ref>القواعد الفقهیه، ج7، ص327.</ref> است.


در دستگاه هدایتگرانه [[خداوند]] که بر پایه بازگرداندن انسان‌ها از گناه و گمراهی بنیان نهاده شده، توبه شیوه‌ای برای دستیابی به این هدف است و به همین رو، در ادیان توحیدی جایگاه و آیین‌هایی ویژه دارد.<ref>نک: کتاب مقدس، متی، 3: 3، 8؛ یوحنا، 2: 22.</ref>  
در دستگاه هدایتگرانه [[خداوند]] که بر پایه بازگرداندن انسان‌ها از گناه و گمراهی بنیان نهاده شده، توبه شیوه‌ای برای دستیابی به این هدف است و به همین رو، در ادیان توحیدی جایگاه و آیین‌هایی ویژه دارد.<ref>نک: کتاب مقدس، متی، 3: 3، 8؛ یوحنا، 2: 22.</ref>  


در فرهنگ اسلامی، بر اهمیت توبه تاکید شده و این موضوع دستمایه علومی چون تفسیر،<ref>نک: جامع البیان، ج1، ص351، 772-773؛ ج3، ص465-466؛ ج4، ص394-403؛ مجمع البیان، ج1، ص174-177، 220، 447-448.</ref> حدیث،<ref>نک: الکافی، ج2، ص435؛ بحار الانوار، ج6، ص30؛ مستدرک الوسائل، ج12، ص131-132.</ref> فقه،<ref>نک: الکافی فی الفقه، ص243؛ القواعد الفقهیه، ج7، ص329؛ تحریر الوسیله، ج1، ص155، 253، 275.</ref> عرفان، اخلاق<ref>نک: مجموعه آثار سلمی، ج1، ص477؛ مفاتیح الاعجاز، ص218.</ref> و کلام<ref>نک: کشف المراد، ص566-574؛ الفتاوی الکبری، ج1، ص112-115؛ الاعتصام، ج2، ص462-463.</ref> بوده است.
در فرهنگ اسلامی، بر اهمیت توبه تأکید شده و این موضوع دستمایه علومی چون تفسیر،<ref>نک: جامع البیان، ج1، ص351، 772-773؛ ج3، ص465-466؛ ج4، ص394-403؛ مجمع البیان، ج1، ص174-177، 220، 447-448.</ref> حدیث،<ref>نک: الکافی، ج2، ص435؛ بحار الانوار، ج6، ص30؛ مستدرک الوسائل، ج12، ص131-132.</ref> فقه،<ref>نک: الکافی فی الفقه، ص243؛ القواعد الفقهیه، ج7، ص329؛ تحریر الوسیله، ج1، ص155، 253، 275.</ref> عرفان، اخلاق<ref>نک: مجموعه آثار سلمی، ج1، ص477؛ مفاتیح الاعجاز، ص218.</ref> و کلام<ref>نک: کشف المراد، ص566-574؛ الفتاوی الکبری، ج1، ص112-115؛ الاعتصام، ج2، ص462-463.</ref> بوده است.
 
==در قرآن و روایات==
 
واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن 87 بار و نیز دیگر واژگان هم‌معنا و مرتبط با آن مانند «استغفار» و «انابه» در آیات فراوان قرآن کریم به کار رفته‌اند. آیاتی نیز در موضوع توبه تفسیر شده‌اند، همچون: {{قلم رنگ|سبز|اللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ...}} ([[سوره بقره]]، 257) که در آن، بیرون آمدن از تاریکی‌ها، به درآمدن از تاریکی گناهان به سوی نور توبه و بخشایش خداوند تفسیر شده است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص138؛ الکافی، ج1، ص375.</ref>
 
در قرآن ([[سوره نساء]]، 17-18؛ [[سوره تحریم]]، 8) توبه گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است. در حالت نخست، به معنای پذیرش توبه بندگان است<ref>التبیان، ج1، ص465؛ مفردات، ص169؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> و بیشتر با حرف جرّ «علی» به‌کار می‌رود.<ref>الکلیات، ج1، ص308؛ نک: التفسیر الکبیر، ج3، ص468؛ التحقیق، ج1، ص399-400، «توب. </ref> در دیگر حالت، به معنای توبه کردن بندگان است.<ref>التبیان، ج1، ص465؛ جوامع الجامع، ج1، ص97؛ مفردات، ص169، «توب. </ref> این هر دو معنا در آیه {{قلم رنگ|سبز|ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیتوبوُا}} ([[سوره توبه]]، 118) به کار رفته‌اند.
 
===سخن عالمان===
 
در روایات و سخنان عالمان، به جنبه‌های گوناگون توبه پرداخته شده است. برای نمونه، گزاردن حقوق خداوند و مردم، وادار کردن نفس به طاعت و [[عبادت]] خداوند، چشاندن سختی آن در برابر شیرینی‌هایی که از معصیت خدا چشیده شده، و ذوب کردن آن چه بر اثر گناه بر بدن روییده با‌ اندوه و پشیمانی از گناهان گذشته را از شرایط پذیرش یا کمال توبه دانسته‌اند.<ref>نهج البلاغه، ص549؛ روضة الواعظین، ص479؛ نک: چهل حدیث، ص275.</ref> دانشوران اخلاق، توبه را برآیند آگاهی از زیان گناه و حجاب میان بنده و خدای خویش، پشیمانی و تصمیم بر ترک آن در حال و آینده، و قصد جبران گذشته دانسته‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص39.</ref> برخی نیز توبه را تنها بر پشیمانی اطلاق کرده و دیگر عناصر یاد شده را مقدمه یا نتیجه<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص40.</ref> و یا از شرایط قبول یا کمال آن دانسته‌اند.<ref>چهل حدیث، ص271-276.</ref> آنان شرایط توبه از گناهان را برشمرده و گاه آن‌را درباره یکایک گناهان به تفصیل یاد کرده‌اند.<ref>نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص173-204.</ref>
 
===دیدگاه اشاعره و معتزله===
 
توبه‌پذیری خداوند از دیدگاه [[اشاعره]] که حسن و قبح عقلی کارها را نمی‌پذیرند، تنها امری نقلی و از باب تفضل خداوند است.<ref>نک: مقالات الاسلامیین، ص271-273؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> در برابر، [[معتزله]] که حسن و قبح عقلی را می‌پذیرند، از دیدگاه عقلی، پذیرش توبه را بر خداوند واجب می‌شمرند.<ref>نک: شرح الاصول الخمسه، ص459؛ المغنی، عبدالجبار، ج14، ص337-344؛ مجمع البیان، ج1، ص201.</ref> اما برخی به پشتوانه آیه {{قلم رنگ|سبز|فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا}} ([[سوره غافر]]، 7) و ناسازگاری آن با وجوب توبه‌پذیری خداوند، قبول توبه را تفضل خداوند و در عین حال، امری حتمی می‌شمرند.<ref>تسنیم، ج3، ص448-451؛ نک: مجمع البیان، ج8، ص803.</ref>
 
===فراخوانی مؤمنان به توبه===
 
در آیاتی از قرآن کریم، مؤمنان به توبه فراخوانده شده‌اند. (برای نمونه: سوره نساء، 17-18؛ [[سوره هود]]، 3، 90؛ [[سوره نور]]، 31) گاه از آنان خواسته شده «توبه نصوح» کنند (سوره تحریم، 8) که در منابع روایی<ref>الکافی، ج2، ص432؛ وسائل الشیعه، ج16، ص72-73، 80.</ref> و تفسیری<ref>نک: جامع البیان، ج28، ص107-108؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ الدر المنثور، ج6، ص245.</ref> تبیین‌هایی متفاوت ولی نزدیک به هم یافته است. وجه جمع این تبیین‌ها «توبه‌ای بدون بازگشت به گناه»<ref>الکافی، ج2، ص432؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ عمدة القاری، ج22، ص279-280.</ref> است، در روایتی از [[پیامبر(ص)]] این توبه به شیر دوشیده شده از پستان تشبیه گشته که بازگشتش به آن محال است.<ref>مجمع البیان، ج10، ص477؛ المیزان، ج19، ص341.</ref>


===خشنودی خدا===
== در قرآن و روایات ==
واژه توبه و هم‌خانواده‌های آن ۸۷ بار و نیز دیگر واژگان هم‌معنا و مرتبط با آن مانند «استغفار» و «انابه» در آیات فراوان قرآن کریم به کار رفته‌اند. آیاتی نیز در موضوع توبه تفسیر شده‌اند، همچون: {{قلم رنگ|سبز|اللهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَی النُّورِ…}} ([[سوره بقره]]، ۲۵۷) که در آن، بیرون آمدن از تاریکی‌ها، به درآمدن از تاریکی گناهان به سوی نور توبه و بخشایش خداوند تفسیر شده است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص138؛ الکافی، ج1، ص375.</ref>


در برخی آیات قرآن (سوره بقره، 222) و پاره‌ای روایات<ref>مسند احمد، ج1، ص383؛ بحار الانوار، ج6، ص38.</ref> نیز بر خشنودی خدا از توبه‌کاران تاکید شده است. آیاتی از قرآن (سوره نساء، 17-18) و روایات<ref>الکافی، ج2، ص273؛ مجموعه ورام، ج1، ص257؛ ارشاد القلوب، ج1، ص72.</ref> و به پیروی از آن دو، دانشوران اخلاق<ref>جامع السعادات، ج3، ص46؛ نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص148.</ref> توبه بی‌درنگ پس از گناه را لازم دانسته‌اند. در روایات، سنگدلی و سلب توفیق در بازگشت به سوی خدا، از پیامدهای سهل‌ا‌نگاری در توبه شمرده شده<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج20، ص329؛ بحارالانوار، ج74، ص208.</ref> و تاکید گشته که توبه هنگام احتضار پذیرفته نمی‌شود. (سوره نساء، 17- 18؛ [[سوره انعام]]، 54)<ref>مسند احمد، ج2، ص132؛ الکافی، ج1، ص47؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص228.</ref>
در قرآن ([[سوره نساء]]، ۱۷–۱۸؛ [[سوره تحریم]]، ۸) توبه گاه به خداوند و گاه به بندگان نسبت یافته است. در حالت نخست، به معنای پذیرش توبه بندگان است<ref>التبیان، ج1، ص465؛ مفردات، ص169؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> و بیشتر با حرف جرّ «علی» به‌کار می‌رود.<ref>الکلیات، ج1، ص308؛ نک: التفسیر الکبیر، ج3، ص468؛ التحقیق، ج1، ص399-400، «توب.</ref> در دیگر حالت، به معنای توبه کردن بندگان است.<ref>التبیان، ج1، ص465؛ جوامع الجامع، ج1، ص97؛ مفردات، ص169، «توب.</ref> این هر دو معنا در آیه {{قلم رنگ|سبز|ثُمَّ تابَ عَلَیهِم لِیتوبوُا}} ([[سوره توبه]]، ۱۱۸) به کار رفته‌اند.


==توبه در حج و حرمین==
=== سخن عالمان ===
در روایات و سخنان عالمان، به جنبه‌های گوناگون توبه پرداخته شده است. برای نمونه، گزاردن حقوق خداوند و مردم، وادار کردن نفس به طاعت و [[عبادت]] خداوند، چشاندن سختی آن در برابر شیرینی‌هایی که از معصیت خدا چشیده شده، و ذوب کردن آنچه بر اثر گناه بر بدن روییده با اندوه و پشیمانی از گناهان گذشته را از شرایط پذیرش یا کمال توبه دانسته‌اند.<ref>نهج البلاغه، ص549؛ روضة الواعظین، ص479؛ نک: چهل حدیث، ص275.</ref> دانشوران اخلاق، توبه را برآیند آگاهی از زیان گناه و حجاب میان بنده و خدای خویش، پشیمانی و تصمیم بر ترک آن در حال و آینده، و قصد جبران گذشته دانسته‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص39.</ref> برخی نیز توبه را تنها بر پشیمانی اطلاق کرده و دیگر عناصر یاد شده را مقدمه یا نتیجه<ref>احیاء علوم الدین، ج11، ص147؛ جامع السعادات، ج3، ص40.</ref> یا از شرایط قبول یا کمال آن دانسته‌اند.<ref>چهل حدیث، ص271-276.</ref> آنان شرایط توبه از گناهان را برشمرده و گاه آن را درباره یکایک گناهان به تفصیل یاد کرده‌اند.<ref>نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص173-204.</ref>


در فرهنگ اسلامی، شهر مکه و سفر حج ارتباطی ویژه با موضوع توبه یافته‌اند. شماری از مفسران درخواست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت اسماعیل(ع)]] از خداوند در پی ساختن [[کعبه]] برای آگاه شدن از مناسک خویش و پذیرش توبه خود را به پایه‌گذاری سنت توبه در موقف مکه برای رهایی از گناهان و توبه‌خواهی انسان‌ تفسیر کرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج1، ص561-562؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص130؛ فتح الباری، ج3، ص349.</ref> برخی نیز دستور قرآن برای فرار به سوی خدا ([[سوره ذاریات]]، 50) را به گریز از گناهان به سوی حج خانه خدا تفسیر کرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص508.</ref> و توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج2، ص540؛ التحفة السنیه، ص184؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص168.</ref>  
=== دیدگاه اشاعره و معتزله ===
توبه‌پذیری خداوند از دیدگاه [[اشاعره]] که حسن و قبح عقلی کارها را نمی‌پذیرند، تنها امری نقلی و از باب تفضل خداوند است.<ref>نک: مقالات الاسلامیین، ص271-273؛ التفسیر الکبیر، ج3، ص468.</ref> در برابر، [[معتزله]] که حسن و قبح عقلی را می‌پذیرند، از دیدگاه عقلی، پذیرش توبه را بر خداوند واجب می‌شمرند.<ref>نک: شرح الاصول الخمسه، ص459؛ المغنی، عبدالجبار، ج14، ص337-344؛ مجمع البیان، ج1، ص201.</ref> اما برخی به پشتوانه آیه {{قلم رنگ|سبز|فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا}} ([[سوره غافر]]، ۷) و ناسازگاری آن با وجوب توبه‌پذیری خداوند، قبول توبه را تفضل خداوند و در عین حال، امری حتمی می‌شمرند.<ref>تسنیم، ج3، ص448-451؛ نک: مجمع البیان، ج8، ص803.</ref>  


در روایاتی، برای [[بیت المعمور]] و کعبه عنوان «توبه» به کار رفته است.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص37؛ کنز الدقائق، ج1، ص331.</ref> این کاربرد شاید از آن رو است که آن مکان نخستین و مهم‌ترین جایگاه برای بازگشت [[حضرت آدم(ع)]] و فرزندان وی به سوی خدا بوده است. برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه<ref>بحار الانوار، ج11، ص104.</ref> و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص8.</ref> و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند.<ref>مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> از این‌رو، توبه و ردّ مظالم را از آداب پیش از سفر حج شمرده‌اند.<ref>احیاء‌علوم‌الدین، ج3، ص451؛ المحجة‌البیضاء، ج2، ص163.</ref>  
=== فراخوانی مؤمنان به توبه ===
در آیاتی از قرآن کریم، مؤمنان به توبه فراخوانده شده‌اند. (برای نمونه: سوره نساء، ۱۷–۱۸؛ [[سوره هود]]، ۳، ۹۰؛ [[سوره نور]]، ۳۱) گاه از آنان خواسته شده «توبه نصوح» کنند (سوره تحریم، ۸) که در منابع روایی<ref>الکافی، ج2، ص432؛ وسائل الشیعه، ج16، ص72-73، 80.</ref> و تفسیری<ref>نک: جامع البیان، ج28، ص107-108؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ الدر المنثور، ج6، ص245.</ref> تبیین‌هایی متفاوت ولی نزدیک به هم یافته است. وجه جمع این تبیین‌ها «توبه‌ای بدون بازگشت به گناه»<ref>الکافی، ج2، ص432؛ مجمع البیان، ج10، ص477-478؛ عمدة القاری، ج22، ص279-280.</ref> است، در روایتی از [[پیامبر(ص)]] این توبه به شیر دوشیده شده از پستان تشبیه گشته که بازگشتش به آن محال است.<ref>مجمع البیان، ج10، ص477؛ المیزان، ج19، ص341.</ref>  


===مکان‌های مکه و مدینه برای توبه===
=== خشنودی خدا ===
در برخی آیات قرآن (سوره بقره، ۲۲۲) و پاره‌ای روایات<ref>مسند احمد، ج1، ص383؛ بحار الانوار، ج6، ص38.</ref> نیز بر خشنودی خدا از توبه‌کاران تأکید شده است. آیاتی از قرآن (سوره نساء، ۱۷–۱۸) و روایات<ref>الکافی، ج2، ص273؛ مجموعه ورام، ج1، ص257؛ ارشاد القلوب، ج1، ص72.</ref> و به پیروی از آن دو، دانشوران اخلاق<ref>جامع السعادات، ج3، ص46؛ نک: احیاء علوم الدین، ج11، ص148.</ref> توبه بی‌درنگ پس از گناه را لازم دانسته‌اند. در روایات، سنگدلی و سلب توفیق در بازگشت به سوی خدا، از پیامدهای سهل‌انگاری در توبه شمرده شده<ref>شرح نهج‌البلاغه، ج20، ص329؛ بحارالانوار، ج74، ص208.</ref> و تأکید گشته که توبه هنگام احتضار پذیرفته نمی‌شود. (سوره نساء، ۱۷–۱۸؛ [[سوره انعام]]، 54)<ref>مسند احمد، ج2، ص132؛ الکافی، ج1، ص47؛ تفسیر عیاشی، ج1، ص228.</ref>


توبه به مکان، هنگام و حالتی خاص محدود نیست و پس از هر گناهی بی‌درنگ واجب است. با این حال، به توبه در پاره‌ای مکان‌های مکه و مدینه و هنگام حج به طور ویژه تاکید شده است:
== توبه در حج و حرمین ==
در فرهنگ اسلامی، شهر مکه و سفر حج ارتباطی ویژه با موضوع توبه یافته‌اند. شماری از مفسران درخواست [[حضرت ابراهیم(ع)]] و [[حضرت اسماعیل(ع)]] از خداوند در پی ساختن [[کعبه]] برای آگاه شدن از مناسک خویش و پذیرش توبه خود را به پایه‌گذاری سنت توبه در موقف مکه برای رهایی از گناهان و توبه‌خواهی انسان تفسیر کرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج1، ص561-562؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص130؛ فتح الباری، ج3، ص349.</ref> برخی نیز دستور قرآن برای فرار به سوی خدا ([[سوره ذاریات]]، ۵۰) را به گریز از گناهان به سوی حج خانه خدا تفسیر کرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص508.</ref> و توبه را از اهداف مهم حج شمرده‌اند.<ref>البحر المحیط، ج2، ص540؛ التحفة السنیه، ص184؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص168.</ref>


1. [[میقات]]، نقطه آغاز جدا شدن از جلوه‌های دنیوی است و توبه خالص به منزله شرط گام نهادن در سیر به سوی خداوند دانسته شده که حج‌گزار لبیک‌گویان به سوی خداوندگار خویش رهسپار می‌شود.<ref>مصباح الشریعه، ص167-169.</ref>  
در روایاتی، برای [[بیت المعمور]] و کعبه عنوان «توبه» به کار رفته است.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص37؛ کنز الدقائق، ج1، ص331.</ref> این کاربرد شاید از آن رو است که آن مکان نخستین و مهم‌ترین جایگاه برای بازگشت [[حضرت آدم(ع)]] و فرزندان وی به سوی خدا بوده است. برخی روایات، حج را از جلوه‌های توبه<ref>بحار الانوار، ج11، ص104.</ref> و توبه را از حکمت‌های مهم حج برشمرده<ref>روضة المتقین، ج5، ص8.</ref> و حتی سفر حج را سفر توبه از گناهان دانسته‌اند.<ref>مصباح الشریعه، ص163؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص172.</ref> از این‌رو، توبه و ردّ مظالم را از آداب پیش از سفر حج شمرده‌اند.<ref>احیاءعلوم‌الدین، ج3، ص451؛ المحجةالبیضاء، ج2، ص163.</ref>  


2. [[مسجدالحرام]]<ref>الکافی، ج4، ص401.</ref> و به‌طور ویژه کنار کعبه، بر پایه روایات، جایگاه توبه آدم بوده است.<ref>وسائل الشیعه، ج13، ص297.</ref>
=== مکان‌های مکه و مدینه برای توبه ===
توبه به مکان، هنگام و حالتی خاص محدود نیست و پس از هر گناهی بی‌درنگ واجب است. با این حال، به توبه در پاره‌ای مکان‌های مکه و مدینه و هنگام حج به‌طور ویژه تأکید شده است:


3. در پایان هر شوط از [[طواف]] پس از [[استلام حجرالاسود]]، در برخی ادعیه، بر درخواست از خداوند برای پذیرش توبه و مصونیت‌بخشی از گناه برای حج‌گزار تا پایان عمرش تاکید شده است.<ref>المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص174.</ref>  
۱. [[میقات]]، نقطه آغاز جدا شدن از جلوه‌های دنیوی است و توبه خالص به منزله شرط گام نهادن در سیر به سوی خداوند دانسته شده که حج‌گزار لبیک‌گویان به سوی خداوندگار خویش رهسپار می‌شود.<ref>مصباح الشریعه، ص167-169.</ref>  


4. [[حطیم]] (بین حجرالاسود و درِ کعبه) مکان پذیرش توبه آدم(ع) دانسته شده<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229-230.</ref> و آورده‌اند که سبب نام‌گذاری آن، فروریختن و پاک شدن گناه بندگان در آن‌جا است.<ref>السرائر، ج1، ص615؛ جامع المقاصد، ج3، ص272؛ مفرحة الانام، ص73.</ref>  
۲. [[مسجدالحرام]]<ref>الکافی، ج4، ص401.</ref> و به‌طور ویژه کنار کعبه، بر پایه روایات، جایگاه توبه آدم بوده است.<ref>وسائل الشیعه، ج13، ص297.</ref>  


5. در برخی دعاها به توبه کنار [[رکن یمانی]] و عزم جدی برای بازنگشتن به گناهان ظاهری و باطنی تاکید شده است. از درون کعبه دری با نام [[باب التوبه]] در سمت این رکن قرار گرفته که به بام کعبه راه دارد.<ref>الکافی، ج4، ص409.</ref> در برخی روایات، این باب از درهای بهشت شمرده شده که [[جبرئیل]] برای استلام‌کننده آن، از خداوند آمرزش می‌خواهد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص338.</ref>  
۳. در پایان هر شوط از [[طواف]] پس از [[استلام حجرالاسود]]، در برخی ادعیه، بر درخواست از خداوند برای پذیرش توبه و مصونیت‌بخشی از گناه برای حج‌گزار تا پایان عمرش تأکید شده است.<ref>المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص174.</ref>  


6. «[[ملتزم]]» جایی است که بر پایه برخی روایات، آدم(ع) به دستور جبرئیل در آن‌جا به گناه خویش اعتراف و توبه کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص25؛ الکافی، ج4، ص190؛ تفسیر قمی، ج1، ص44.</ref> [[امام صادق(ع)]] نیز در آن جا از خداوند توبه خواست و بیان فرمود که خداوند توبه بندگان را در آن مکان می‌پذیرد.<ref>الکافی، ج4، ص411.</ref> از این‌رو، تاکید شده که حج‌گزاران پس از پایان شوط هفتم، در آن‌جا به گناه خویش اعتراف کنند و از خداوند بسیار آمرزش بخواهند.<ref>دعائم الاسلام، ج1، ص314؛ الخصال، ص617-618.</ref>  
۴. [[حطیم]] (بین حجرالاسود و درِ کعبه) مکان پذیرش توبه آدم (ع) دانسته شده<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229-230.</ref> و آورده‌اند که سبب نام‌گذاری آن، فروریختن و پاک شدن گناه بندگان در آن‌جا است.<ref>السرائر، ج1، ص615؛ جامع المقاصد، ج3، ص272؛ مفرحة الانام، ص73.</ref>  


7. [[مستجار]] (بخشی از دیوار پشت خانه کعبه نزدیک رکن یمانی)<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص62.</ref> که به آن متعوذ و مستجاب گفته‌اند. این مکان، پناهگاه و جایگاه پذیرش توبه و استجابت دعا و به گفته برخی، مکان پذیرفته شدن توبه آدم است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص30؛ المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص175.</ref>  
۵. در برخی دعاها به توبه کنار [[رکن یمانی]] و عزم جدی برای بازنگشتن به گناهان ظاهری و باطنی تأکید شده است. از درون کعبه دری با نام [[باب التوبه]] در سمت این رکن قرار گرفته که به بام کعبه راه دارد.<ref>الکافی، ج4، ص409.</ref> در برخی روایات، این باب از درهای بهشت شمرده شده که [[جبرئیل]] برای استلام‌کننده آن، از خداوند آمرزش می‌خواهد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص338.</ref>  


8. در سعی میان [[صفا و مروه]].<ref>تلخیص الحبیر، ج7، ص343؛ المحجة البیضاء، ج2، ص172.</ref>  
۶. «[[ملتزم]]» جایی است که بر پایه برخی روایات، آدم (ع) به دستور جبرئیل در آن‌جا به گناه خویش اعتراف و توبه کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص25؛ الکافی، ج4، ص190؛ تفسیر قمی، ج1، ص44.</ref> [[امام صادق(ع)]] نیز در آن جا از خداوند توبه خواست و بیان فرمود که خداوند توبه بندگان را در آن مکان می‌پذیرد.<ref>الکافی، ج4، ص411.</ref> از این‌رو، تأکید شده که حج‌گزاران پس از پایان شوط هفتم، در آن‌جا به گناه خویش اعتراف کنند و از خداوند بسیار آمرزش بخواهند.<ref>دعائم الاسلام، ج1، ص314؛ الخصال، ص617-618.</ref>  


9. در [[عرفات]] و [[روز عرفه]] که بر پایه روایات شیعیان و سنی، عصر آن روز هنگام بخشایش حتمی گناهکاران است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص107؛ الامالی، ص261.</ref> بر پایه روایاتی نیز توبه آدم پس از وقوف در عرفات پذیرفته شد.<ref>بحار الانوار، ج11، ص166-167.</ref> پاره‌ای روایات، وجه نام‌گذاری عرفات را اعتراف به گناه و ضرورت توبه در آن‌جا دانسته‌اند.<ref>المحاسن، ج2، ص335-336؛ الکافی، ج4، ص192؛ علل الشرائع، ج2، ص436.</ref> در روایات و ادعیه عرفه، بر توبه در عرفات بسیار تاکید شده<ref>الکافی، ج4، ص66؛ کامل الزیارات، ص317-320؛ مصباح المتهجد، ص270، 693، 695.</ref> و سیره بزرگان دین مانند [[امام سجاد(ع)]] نیز گویای اهمیت آن است.<ref>الصحیفة السجادیه، ص210؛ اقبال الاعمال، ج2، ص93؛ المصباح، ص675.</ref>  
۷. [[مستجار]] (بخشی از دیوار پشت خانه کعبه نزدیک رکن یمانی)<ref>التفسیر الکبیر، ج1، ص62.</ref> که به آن متعوذ و مستجاب گفته‌اند. این مکان، پناهگاه و جایگاه پذیرش توبه و استجابت دعا و به گفته برخی، مکان پذیرفته شدن توبه آدم است.<ref>تفسیر عیاشی، ج1، ص30؛ المهذب، ج1، ص236؛ غنیة النزوع، ص175.</ref>  


10. در [[وادی محسر]] میان [[مزدلفه]] و [[منا]]، بر پایه برخی روایات، توبه سنت پیامبر دانسته و بر آن تاکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص471؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص547؛ مصباح المتهجد، ص700.</ref>  
۸. در سعی میان [[صفا و مروه]].<ref>تلخیص الحبیر، ج7، ص343؛ المحجة البیضاء، ج2، ص172.</ref>  


11. پس از انجام [[طواف نساء]] و پایان [[مناسک حج]] که بر پایه برخی روایات، توبه آدم پس از آن پذیرفته شد.<ref>الکافی، ج4، ص191؛ وسائل الشیعه، ج11، ص227.</ref>  
۹. در [[عرفات]] و [[روز عرفه]] که بر پایه روایات شیعیان و سنی، عصر آن روز هنگام بخشایش حتمی گناهکاران است.<ref>صحیح مسلم، ج4، ص107؛ الامالی، ص261.</ref> بر پایه روایاتی نیز توبه آدم پس از وقوف در عرفات پذیرفته شد.<ref>بحار الانوار، ج11، ص166-167.</ref> پاره‌ای روایات، وجه نام‌گذاری عرفات را اعتراف به گناه و ضرورت توبه در آن‌جا دانسته‌اند.<ref>المحاسن، ج2، ص335-336؛ الکافی، ج4، ص192؛ علل الشرائع، ج2، ص436.</ref> در روایات و ادعیه عرفه، بر توبه در عرفات بسیار تأکید شده<ref>الکافی، ج4، ص66؛ کامل الزیارات، ص317-320؛ مصباح المتهجد، ص270، 693، 695.</ref> و سیره بزرگان دین مانند [[امام سجاد(ع)]] نیز گویای اهمیت آن است.<ref>الصحیفة السجادیه، ص210؛ اقبال الاعمال، ج2، ص93؛ المصباح، ص675.</ref>  


12. کنار [[باب الحناطین|باب الحنّاطین]] که گویند روبه‌روی [[رکن شامی]] قرار داشته<ref>الدروس، ج1، ص469.</ref> و نیز روبه‌روی کعبه که در پاره‌ای ادعیه بدان سفارش شده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558؛ المقنع، ص291.</ref>  
۱۰. در [[وادی محسر]] میان [[مزدلفه]] و [[منا]]، بر پایه برخی روایات، توبه سنت پیامبر دانسته و بر آن تأکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص471؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص547؛ مصباح المتهجد، ص700.</ref>  


13. پس از طواف وداع و پیش از بیرون آمدن از مکه روبه‌روی [[قبله]] و به موازات [[رکن حجرالاسود]].<ref>مستدرک الوسائل، ج10، ص163.</ref>  
۱۱. پس از انجام [[طواف نساء]] و پایان [[مناسک حج]] که بر پایه برخی روایات، توبه آدم پس از آن پذیرفته شد.<ref>الکافی، ج4، ص191؛ وسائل الشیعه، ج11، ص227.</ref>  


14. [[مسجد پیامبر(ص)]] که در روایات و ادعیه زیارت رسول خدا، بر استغفار و توبه از گناهان در آن‌جا و کنار قبر ایشان تاکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص551؛ کامل الزیارات، ص50؛ المزار، ص16.</ref>  
۱۲. کنار [[باب الحناطین|باب الحنّاطین]] که گویند روبه‌روی [[رکن شامی]] قرار داشته<ref>الدروس، ج1، ص469.</ref> و نیز روبه‌روی کعبه که در پاره‌ای ادعیه بدان سفارش شده است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص558؛ المقنع، ص291.</ref>  


15. [[استوانه توبه]] از ستون‌های مسجدالنبی، سومین ستون از سوی قبله، دومین از سوی ضریح پیامبر(ص) و چهارمین از سوی منبر ایشان که رسول خدا(ص) در آن‌جا نمازهای مستحب و گاه [[اعتکاف]] به ‌جا می‌آورده‌اند.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص303؛ السنن الکبری، ج5، ص247؛ نیل الاوطار، ج4، ص356.</ref> توبه ابولبابه در کنار این ستون در پی گناه مشورت‌دادن به [[یهودیان بنی‌قریظه]] و پرهیزدادن آنان از پذیرفتن حکم رسول خدا(ص) و پذیرش توبه وی با نزول آیه {{قلم رنگ|سبز|وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللهُ اَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}} (سوره توبه، 102)<ref>تاریخ طبری، ج2، ص246-248؛ تفسیر قمی، ج1، ص303-304؛ نک: مجمع البیان، ج5، ص101.</ref> سبب گشته این ستون بدین نام شهرت یابد و به محلی برای توبه از گناهان تبدیل شود.
۱۳. پس از طواف وداع و پیش از بیرون آمدن از مکه روبه‌روی [[قبله]] و به موازات [[رکن حجرالاسود]].<ref>مستدرک الوسائل، ج10، ص163.</ref>  


16. کنار قبرهای [[امامان معصوم]]: در [[بقیع و]] پس از زیارت ایشان.<ref>کامل الزیارات، ص432.</ref>  
۱۴. [[مسجد پیامبر(ص)]] که در روایات و ادعیه زیارت رسول خدا، بر استغفار و توبه از گناهان در آن‌جا و کنار قبر ایشان تأکید شده است.<ref>الکافی، ج4، ص551؛ کامل الزیارات، ص50؛ المزار، ص16.</ref>  


افزون بر جای‌های یاد شده، برخی تلبیه‌های مستحب نیز دربردارنده مضمون توبه هستند.<ref>الکافی، ج4، ص335-336.</ref> همچنین توبه نمودن و جاری کردن الفاظ آن را در بازگشت از حج یا [[عمره]] که بر پایه روایتی<ref>صحیح البخاری، ج2، ص204؛ ج6، ص163؛ ج7، ص163؛ سنن ابی داود، ج1، ص631.</ref> سنت پیامبر(ص) بوده است، مستحب شمرده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص421؛ المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص591.</ref>  
۱۵. [[استوانه توبه]] از ستون‌های مسجدالنبی، سومین ستون از سوی قبله، دومین از سوی ضریح پیامبر (ص) و چهارمین از سوی منبر ایشان که رسول خدا (ص) در آن‌جا نمازهای مستحب و گاه [[اعتکاف]] به جا می‌آورده‌اند.<ref>تفسیر قمی، ج1، ص303؛ السنن الکبری، ج5، ص247؛ نیل الاوطار، ج4، ص356.</ref> توبه ابولبابه در کنار این ستون در پی گناه مشورت‌دادن به[[یهودیان بنی‌قریظه]] و پرهیزدادن آنان از پذیرفتن حکم رسول خدا (ص) و پذیرش توبه وی با نزول آیه {{قلم رنگ|سبز|وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَی اللهُ اَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ اِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ}} (سوره توبه، 102)<ref>تاریخ طبری، ج2، ص246-248؛ تفسیر قمی، ج1، ص303-304؛ نک: مجمع البیان، ج5، ص101.</ref> سبب گشته این ستون بدین نام شهرت یابد و به محلی برای توبه از گناهان تبدیل شود.


===توبه در احکام فقهی===
۱۶. کنار قبرهای [[امامان معصوم]]: در [[بقیع و]] پس از زیارت ایشان.<ref>کامل الزیارات، ص432.</ref>


توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای احکام فقهی نیز بوده است. به سخن فقیهان، بر مرتد واجب است که حج به‌ جای آورد؛ خواه پیش از ارتداد [[مستطیع]] شده باشد و خواه پس از آن.<ref>مستمسک العروه، ج10، ص219.</ref> اگر مرتد از گناه کفر توبه کند، چنان‌که پیش از توبه مستطیع بوده باشد، گزاردن حج بر او واجب است؛ خواه استطاعتش پس از توبه باقی مانده و خواه از میان رفته باشد.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص303؛ مستمسک العروه، ج10، ص220؛ مناسک حج، ص34.</ref> نیز هرگاه فرد در حال مسلمانی حج گزارده و سپس مرتد شده باشد، پس از توبه، اعاده حج بر او واجب نیست.<ref>فتح العزیز، ج7، ص5؛ المجموع، ج7، ص9؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص93.</ref>  
افزون بر جای‌های یاد شده، برخی تلبیه‌های مستحب نیز دربردارنده مضمون توبه هستند.<ref>الکافی، ج4، ص335-336.</ref> همچنین توبه نمودن و جاری کردن الفاظ آن را در بازگشت از حج یا [[عمره]] که بر پایه روایتی<ref>صحیح البخاری، ج2، ص204؛ ج6، ص163؛ ج7، ص163؛ سنن ابی داود، ج1، ص631.</ref> سنت پیامبر (ص) بوده است، مستحب شمرده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص421؛ المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص591.</ref>  


===توبه مسلمانان در دوره‌های گوناگون===
=== توبه در احکام فقهی ===
توبه در پیوند با حج، موضوع برداشت پاره‌ای احکام فقهی نیز بوده است. به سخن فقیهان، بر مرتد واجب است که حج به جای آورد؛ خواه پیش از ارتداد [[مستطیع]] شده باشد و خواه پس از آن.<ref>مستمسک العروه، ج10، ص219.</ref> اگر مرتد از گناه کفر توبه کند، چنان‌که پیش از توبه مستطیع بوده باشد، گزاردن حج بر او واجب است؛ خواه استطاعتش پس از توبه باقی مانده و خواه از میان رفته باشد.<ref>جواهر الکلام، ج17، ص303؛ مستمسک العروه، ج10، ص220؛ مناسک حج، ص34.</ref> نیز هرگاه فرد در حال مسلمانی حج گزارده و سپس مرتد شده باشد، پس از توبه، اعاده حج بر او واجب نیست.<ref>فتح العزیز، ج7، ص5؛ المجموع، ج7، ص9؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص93.</ref>


چندین گزارش‌ نشان می‌دهند که مسلمانان در دوره‌های گوناگون به استغفار و توبه کنار خانه خدا و [[قبر پیامبر]](ص) اهتمام ورزیده‌اند. برای نمونه، بر پایه برخی گزارش‌ها، در پی قحطی و خشکسالی در مکه، حاکمان مکه مردم را به روزه، نماز، استغفار و توبه تشویق می‌کردند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص547؛ ج4، ص29-31.</ref>  
=== توبه مسلمانان در دوره‌های گوناگون ===
چندین گزارش نشان می‌دهند که مسلمانان در دوره‌های گوناگون به استغفار و توبه کنار خانه خدا و [[قبر پیامبر]] (ص) اهتمام ورزیده‌اند. برای نمونه، بر پایه برخی گزارش‌ها، در پی قحطی و خشکسالی در مکه، حاکمان مکه مردم را به روزه، نماز، استغفار و توبه تشویق می‌کردند.<ref>اتحاف الوری، ج2، ص547؛ ج4، ص29-31.</ref>  


نیز نوشیدن از [[آب زمزم]] به نیت توبه، سیره مؤمنان خوانده شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص516.</ref> بر پایه چند گزارش، افراد با در دست گرفتن [[پرده کعبه]]، از خداوند درخواست آمرزش و توبه می‌کردند.<ref>بغیة الطلب، ج1، ص434.</ref> برخی گزارش‌ها نیز گویای آمدن شماری از مردم نزد [[حرم پیامبر]](ص) و آمرزش‌خواهی و توبه آنان است.<ref>المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص588.</ref>  
نیز نوشیدن از [[آب زمزم]] به نیت توبه، سیره مؤمنان خوانده شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص516.</ref> بر پایه چند گزارش، افراد با در دست گرفتن [[پرده کعبه]]، از خداوند درخواست آمرزش و توبه می‌کردند.<ref>بغیة الطلب، ج1، ص434.</ref> برخی گزارش‌ها نیز گویای آمدن شماری از مردم نزد [[حرم پیامبر]] (ص) و آمرزش‌خواهی و توبه آنان است.<ref>المغنی، ابن‌قدامه، ج3، ص588.</ref>  


==پیوند به بیرون==
== پیوند به بیرون ==
 
* [http://lib.eshia.ir/23019/1/3988 مؤسسه دائرة المعارف الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام، مقاله توبه]
* [http://lib.eshia.ir/23019/1/3988 موسسه دائرة المعارف الاسلامی، دانشنامه جهان اسلام، مقاله توبه]
* [http://lib.eshia.ir/23022/16/6147 مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، مقاله توبه]
* [http://lib.eshia.ir/23022/16/6147 مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، مقاله توبه]
* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/299250/توبه?q=توبه& انصاریان، حسین، مجله اصلاح و تربیت، مقاله توبه، خرداد 1386 - شماره 62 (5 صفحه - از 48 تا 52)]
* [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/299250/توبه?q=توبه& انصاریان، حسین، مجله اصلاح و تربیت، مقاله توبه، خرداد ۱۳۸۶ - شماره ۶۲ (۵ صفحه - از ۴۸ تا ۵۲)]


==پانویس==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع ==
 
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
خط ۱۰۷: خط ۹۶:
  | نویسنده = علی احمدی میرآقا
  | نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}
}}
 
* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۸ق.
* '''اتحاف الوری''': عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.
* '''احیاء علوم الدین''': الغزالی (م. ۵۰۵ق)، بیروت، دار الکتب العربی.
 
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
* '''احیاء علوم الدین''': الغزالی (م. 505ق.)، بیروت، دار الکتب العربی.
* '''ارشاد القلوب''': حسن بن محمد الدیلمی (م. ۸۴۱ق)، قم، الرضی، ۱۴۱۵ق.
 
* '''الاعتصام''': الشاطبی (م. ۷۹۰ق)، به کوشش محمد رشید رضا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
* '''الاعلاق النفیسه''': ابن‌رسته (م. قرن۳ق)، بیروت، دار صادر، ۱۸۹۲م.
 
* '''اقبال الاعمال''': ابن‌طاوس (م. ۶۶۴ق)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۸ق.
* '''ارشاد القلوب''': حسن بن محمد الدیلمی (م. 841ق.)، قم، الرضی، 1415ق.
* '''الامالی''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، قم، البعثه، ۱۴۱۷ق.
 
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
* '''الاعتصام''': الشاطبی (م. 790ق.)، به کوشش محمد رشید رضا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (م. ۷۵۴ق)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
 
* '''بغیة الطلب فی تاریخ حلب''': عمر بن احمد ابن‌العدیم (م. ۶۶۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.
* '''الاعلاق النفیسه''': ابن‌رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م.
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
 
* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
* '''اقبال الاعمال''': ابن‌طاوس (م. 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
 
* '''التبیان''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''الامالی''': الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
* '''تحریر الوسیله''': امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش)، نجف، دار الکتب العلمیه، ۱۳۹۰ق.
 
* '''التحفة السنیه''': سید عبدالله الجزائری (م. ۱۱۸۰ق).
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
 
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۴ق.
* '''البحر المحیط''': ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.)، به کوشش عادل احمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
* '''تسنیم''': جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۸ش.
 
* '''تفسیر ابن‌عربی (تفسیر القرآن الکریم)''': محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* '''بغیة الطلب فی تاریخ حلب''': عمر بن احمد ابن‌العدیم (م. 660ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر.
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. ۳۲۰ق)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
 
* '''تفسیر القمی''': القمی (م. ۳۰۷ق)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق.
 
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م. ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* '''التاریخ القویم''': محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
* '''تلخیص الحبیر''': ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، دار الفکر.
 
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۱۲ق.
 
* '''جامع السعادات''': محمد مهدی النراقی (م. ۱۲۰۹ق)، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان.
* '''التبیان''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''جامعالمقاصد''': الکرکی (م. ۹۴۰ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۱ق.
 
* '''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
* '''تحریر الوسیله''': امام خمینی1 (م. 1368ش.)، نجف، دار الکتب العلمیه، 1390ق.
* '''جواهر الکلام''': النجفی (م. ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
 
* '''چهل حدیث''': امام خمینی۱ (م. ۱۳۶۸ش)، تهران، نشر آثار امام، ۱۳۷۶ش.
* '''التحفة السنیه''': سید عبدالله الجزائری (م. 1180ق.) .
* '''الخصال''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
 
* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
* '''التحقیق''': المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش.
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م. ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
 
* '''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م. ۳۶۳ق)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق.
* '''رسائل المرتضی''': السید المرتضی (م. ۴۳۶ق)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، ۱۴۰۵ق.
 
* '''روضة المتقین''': محمد تقی المجلسی (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۶ق.
* '''تسنیم''': جوادی آملی، قم، اسراء، 1378ش.
* '''روضة الواعظین''': الفتال النیشابوری (م. ۵۰۸ق)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
 
* '''السرائر''': ابن‌ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
* '''تفسیر ابن‌عربی (تفسیر القرآن الکریم)''': محیی الدین بن عربی (م. 638ق.)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1422ق.
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م. ۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
 
* '''السنن الکبری''': البیهقی (م. ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.
* '''شرح اصول الخمسه''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. ۴۱۵ق)، به کوشش حسین بن‌هاشم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
 
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. ۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
* '''تفسیر القمی''': القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق.
* '''شعب الایمان''': البیهقی (م. ۴۵۸ق)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
 
* '''الصحاح''': الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. ۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
 
* '''صحیفه سجادیه''': علی بن الحسین (علیه‌السّلام) (م. ۹۵ق)، به کوشش ابطحی، قم، الامام المهدی، ۱۴۱۱ق.
* '''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
* '''علل الشرائع''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
 
* '''عمدة القاری''': العینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''تلخیص الحبیر''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.)، دار الفکر.
* '''العین''': خلیل (م. ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
 
* '''غنیة النزوع''': ابن‌زهرة الحلبی (م. ۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۷ق.
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.
* '''الفتاوی الکبری''': ابن‌تیمیه (م. ۷۲۸ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.
 
* '''فتح الباری''': ابن‌حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
* '''جامع البیان''': الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق.
* '''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. ۶۲۳ق)، دار الفکر.
 
* '''القواعد الفقهیه''': سید محمد حسن بجنوردی، به کوشش مهریزی و درایتی، قم، هادی، ۱۴۱۹ق.
* '''جامع السعادات''': محمد مهدی النراقی (م. 1209ق.)، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان.
* '''الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی (م. ۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، ۱۴۰۳ق.
 
* '''الکافی''': الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* '''جامعالمقاصد''': الکرکی (م. 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق.
* '''الکلیات''': ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. ۱۰۹۴ق)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، ۱۴۱۹ق.
 
* '''کامل الزیارات''': ابن‌قولویه القمی (م. ۳۶۸ق)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
* '''جوامع الجامع''': الطبرسی (م. 548ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1418ق.
* '''کتاب مقدس''': ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، ۱۳۸۰ش.
 
* '''کشف المراد''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۹ق.
* '''جواهر الکلام''': النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''کنز الدقائق''': المشهدی (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
 
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
* '''چهل حدیث''': امام خمینی1 (م. 1368ش.)، تهران، نشر آثار امام، 1376ش.
* '''مجمع البحرین''': الطریحی (م. ۱۰۸۵ق)، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق.
 
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
* '''الخصال''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. ۶۷۶ق)، دار الفکر.
 
* '''مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی''': سلمی (م. ۴۱۲ق)، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹ش.
* '''الدر المنثور''': السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق.
 
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
 
* '''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
 
* '''رسائل المرتضی''': السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق.
 
* '''روضة المتقین''': محمد تقی المجلسی (م. 1070ق.)، به کوشش موسوی و اشتهاردی، قم، بنیاد فرهنگ اسلامی، 1396ق.
 
* '''روضة الواعظین''': الفتال النیشابوری (م. 508ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی.
 
* '''السرائر''': ابن‌ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق.
 
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
 
* '''السنن الکبری''': البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر.
 
* '''شرح اصول الخمسه''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. 415ق.)، به کوشش حسین بن‌هاشم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.
 
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن‌ابی‌الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
 
* '''شعب الایمان''': البیهقی (م. 458ق.)، به کوشش محمد سعید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1410ق.
 
* '''الصحاح''': الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
 
* '''صحیح مسلم''': مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر.
 
* '''صحیفه سجادیه''': علی بن الحسین (علیه‌السّلام) (م. 95ق.)، به کوشش ابطحی، قم، الامام المهدی، 1411ق.
 
* '''علل الشرائع''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.
 
* '''عمدة القاری''': العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
 
* '''العین''': خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.
 
* '''غنیة النزوع''': ابن‌زهرة الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق (علیه‌السّلام)، 1417ق.
 
* '''الفتاوی الکبری''': ابن‌تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و مصطفی عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1408ق.
 
* '''فتح الباری''': ابن‌حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
 
* '''فتح العزیز''': عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.)، دار الفکر.
 
* '''القواعد الفقهیه''': سید محمد حسن بجنوردی، به کوشش مهریزی و درایتی، قم،‌هادی، 1419ق.
 
* '''الکافی فی الفقه''': ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، 1403ق.
 
* '''الکافی''': الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
 
* '''الکلیات''': ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. 1094ق.)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، 1419ق.
 
* '''کامل الزیارات''': ابن‌قولویه القمی (م. 368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق.
 
* '''کتاب مقدس''': ترجمه: فاضل خان همدانی، ویلیام گلن، هنری مرتن، تهران، اساطیر، 1380ش.
 
* '''کشف المراد''': العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، 1419ق.
 
* '''کنز الدقائق''': المشهدی (م. 1125ق.)، به کوشش العراقی، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
 
* '''لسان العرب''': ابن‌منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
 
* '''مجمع البحرین''': الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، 1403ق.
 
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
 
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م. 676ق.)، دار الفکر.
 
* '''مجموعه آثار ابوعبدالرحمن سلمی''': سلمی (م. 412ق.)، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران، نشر دانشگاهی، 1369ش.
 
* '''مجموعه ورام''': ورام بن ابی‌فراس، قم، مکتبة الفقیه.
* '''مجموعه ورام''': ورام بن ابی‌فراس، قم، مکتبة الفقیه.
 
* '''المحاسن''': ابن‌خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
* '''المحاسن''': ابن‌خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.
* '''المحجة البیضاء''': الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.
 
* '''المزار''': الشهید الاول (م. ۷۸۶ق)، قم، مؤسسة الامام المهدی، ۱۴۱۰ق.
* '''المحجة البیضاء''': الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی.
* '''مستدرک الوسائل''': النوری (م. ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق.
 
* '''مستمسک العروة الوثقی''': سید محسن حکیم (م. ۱۳۹۰ق)، قم، دار التفسیر، ۱۴۱۶ق.
* '''المزار''': الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی، 1410ق.
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
 
* '''مصباح الشریعه''': امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) (م. ۱۴۸ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۰ق.
* '''مستدرک الوسائل''': النوری (م. 1320ق.)، بیروت، آل البیت:، 1408ق.
* '''مصباح المتهجد''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
 
* '''المصباح''': الکفعمی (م. ۹۰۵ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
* '''مستمسک العروة الوثقی''': سید محسن حکیم (م. 1390ق.)، قم، دار التفسیر، 1416ق.
* '''المغنی فی ابواب التوحید و العدل''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. ۴۱۵ق)، به کوشش جورج قنواتی، قاهره، الدار المصریه، ۱۹۶۵م.
 
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.
* '''مفاتیح الاعجاز''': محمد لاهیجی (م. ۹۱۲ق)، تهران، خالقی، ۱۳۷۱ش.
 
* '''مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام''': زین العابدین الحسینی الکاشانی (م. قرن۱۱ق)، به کوشش عمار عبودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۸ق.
* '''مصباح الشریعه''': امام جعفر الصادق (علیه‌السّلام) (م. 148ق.)، بیروت، اعلمی، 1400ق.
* '''مفردات''': الراغب (م. ۴۲۵ق)، نشر الکتاب، ۱۴۰۴ق.
 
* '''مقالات الاسلامیین''': ابوالحسن الاشعری (م. ۳۲۴ق)، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* '''مصباح المتهجد''': الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق.
* '''المقنع''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، ۱۴۱۵ق.
 
* '''مناسک حج''': السید الگلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۴ق.
* '''المصباح''': الکفعمی (م. 905ق.)، بیروت، اعلمی، 1403ق.
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
 
* '''الموطّا''': مالک بن انس (م. ۱۷۹ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
* '''المغنی فی ابواب التوحید و العدل''': عبدالجبار الاسدآبادی (م. 415ق.)، به کوشش جورج قنواتی، قاهره، الدار المصریه، 1965م.
* '''المهذب''': القاضی ابن‌البراج (م. ۴۸۱ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
 
* '''المیزان''': الطباطبائی (م. ۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
* '''نهج البلاغه''': صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۵ق.
 
* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (م. ۱۲۵۵ق)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م.
* '''مفاتیح الاعجاز''': محمد لاهیجی (م. 912ق.)، تهران، خالقی، 1371ش.
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.
 
* '''مفرحة الانام فی تاسیس بیت الله الحرام''': زین العابدین الحسینی الکاشانی (م. قرن11ق.)، به کوشش عمار عبودی، تهران، مشعر، 1428ق.
 
* '''مفردات''': الراغب (م. 425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق.
 
* '''مقالات الاسلامیین''': ابوالحسن الاشعری (م. 324ق.)، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
 
* '''المقنع''': الصدوق (م. 381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی (علیه‌السّلام)، 1415ق.
 
* '''مناسک حج''': السید الگلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1414ق.
 
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
 
* '''الموطّا''': مالک بن انس (م. 179ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
 
* '''المهذب''': القاضی ابن‌البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق.
 
* '''المیزان''': الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.
 
* '''نهج البلاغه''': صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، 1415ق.
 
* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (م. 1255ق.)، بیروت، دار الجیل، 1973م.
 
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م. 1104ق.)، قم، آل البیت:، 1412ق.


{{پایان}}
{{پایان}}


{{اصطلاحات فقهی}}
{{اصطلاحات فقهی}}
{{اصطلاحات قرآنی}}
{{اصطلاحات قرآنی}}
{{اصطلاحات کلامی}}
{{اصطلاحات کلامی}}
 
[[Category:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[Category:اصطلاحات فقهی]]
[[Category:اصطلاحات قرآنی]]
[[Category:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[Category:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[Category:مفاهیم مرتبط با حج]]
[[Category:اصطلاحات فقهی]]
[[Category:اصطلاحات فقهی]]
برگرفته از «https://wikihaj.com/view/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/26813»