حج در ادبیات: تفاوت میان نسخه‌ها
←نثر فارسي
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
زمينه طرح مفاهيم مربوط به حج و حرمين را در شعر فارسي مي‌توان به چند دسته تقسيم کرد: | زمينه طرح مفاهيم مربوط به حج و حرمين را در شعر فارسي مي‌توان به چند دسته تقسيم کرد: | ||
==== سوگندنامه ==== | ====سوگندنامه==== | ||
از جمله مواردي که ارادت شاعران فارسي گوي به حج و حرمين را نشان مي‌دهد سوگند نامه‌هايي است که شاعران درآن به اماکن مقدس حرمين و حج سوگند خورده‌اند. | از جمله مواردي که ارادت شاعران فارسي گوي به حج و حرمين را نشان مي‌دهد سوگند نامه‌هايي است که شاعران درآن به اماکن مقدس حرمين و حج سوگند خورده‌اند.<ref>. حج در آيينه شعر فارسي، ص36-38</ref> | ||
=== حج و حرمين خود موضوع شعر شاعر === | ===حج و حرمين خود موضوع شعر شاعر=== | ||
در شعر فارسي يا حج و حرمين خود موضوع شعر شاعر بوده است | در شعر فارسي يا حج و حرمين خود موضوع شعر شاعر بوده است | ||
جز اين زمينه عمومي کاربرد مفاهيم مربوط به حج و حرمين در شعر فارسي، در بسياري از اشعار فارسي حج و حرمين، خود موضوع سخن‌سرايي شاعر است. اين موارد يا شامل | جز اين زمينه عمومي کاربرد مفاهيم مربوط به حج و حرمين در شعر فارسي، در بسياري از اشعار فارسي حج و حرمين، خود موضوع سخن‌سرايي شاعر است. اين موارد يا شامل | ||
==== بزرگداشت حج یا مکه و مدینه و کعبه ==== | ====بزرگداشت حج یا مکه و مدینه و کعبه==== | ||
اشعاري است که در مدح و بزرگداشت حج يا مکه و مدينه و کعبه سروده شده | اشعاري است که در مدح و بزرگداشت حج يا مکه و مدينه و کعبه سروده شده | ||
شعرهايي که به بزرگداشت حرمين اختصاص دارند نمونه‌هاي فراواني در شعر فارسي دارند. از جمله مهم‌ترين نمونه‌هاي آن را مي‌توان در ديوان افضل‌الدين بديل خاقاني جست که قصايد بسياري در بزرگداشت حرمين سروده است. خاقاني خود دو بار به حج رفت و گفته شده که در يکي از اين سفرها يکي از قصايدش در مدح کعبه با مطلع | شعرهايي که به بزرگداشت حرمين اختصاص دارند نمونه‌هاي فراواني در شعر فارسي دارند. از جمله مهم‌ترين نمونه‌هاي آن را مي‌توان در ديوان افضل‌الدين بديل خاقاني جست که قصايد بسياري در بزرگداشت حرمين سروده است.<ref>. ديوان خاقاني، ص88، 95-215، 368</ref> خاقاني خود دو بار به حج رفت و گفته شده که در يکي از اين سفرها يکي از قصايدش در مدح کعبه با مطلع | ||
صبح حمايل فلکت آهيخت خنجرش | صبح حمايل فلکت آهيخت خنجرش | ||
| خط ۲۴: | خط ۲۴: | ||
کآميخت کوه اديم شد از خنجر زرش | کآميخت کوه اديم شد از خنجر زرش | ||
را با زر نگاشتند و بر ديوار کعبه آويختند. | را با زر نگاشتند و بر ديوار کعبه آويختند..<ref>. تاريخ ادبيات ايران از دوران باستان، ص287؛ ديوان خاقاني، ص17، «مقدمه»</ref> | ||
<br /> | <br /> | ||
==== حج‌نامه‌های منظوم که شرح سفر شاعر به حج است ==== | ====حج‌نامه‌های منظوم که شرح سفر شاعر به حج است==== | ||
و يا حج‌نامه‌هاي منظومي است که هسته اصلي آنها معمولا شرح سفر شاعر به حج است. | و يا حج‌نامه‌هاي منظومي است که هسته اصلي آنها معمولا شرح سفر شاعر به حج است. | ||
| خط ۳۷: | خط ۳۷: | ||
سفرنامه منظوم ديگري از يکي از زنان بلند مرتبه صفوي از ديگر حج‌نامه‌هايي است که به شرح سفر و وقايع آن پرداخته است. ( سفرنامه نويسي) | سفرنامه منظوم ديگري از يکي از زنان بلند مرتبه صفوي از ديگر حج‌نامه‌هايي است که به شرح سفر و وقايع آن پرداخته است. ( سفرنامه نويسي) | ||
=== درون‌مایه سروده‌ها === | ===درون‌مایه سروده‌ها=== | ||
==== طلب و آرزوی حج ==== | ====طلب و آرزوی حج==== | ||
بخشي از مضمون‌هاي مکرر شعر فارسي را طلب و آرزوي حج و اشعاري که در شرح احوال و اشتياق دروني شاعر براي زيارت حج سروده شده است تشکيل مي‌دهد. از نمونه‌هاي بازر شعر ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي(473-545ق.) است با مطلع | بخشي از مضمون‌هاي مکرر شعر فارسي را طلب و آرزوي حج و اشعاري که در شرح احوال و اشتياق دروني شاعر براي زيارت حج سروده شده است تشکيل مي‌دهد. از نمونه‌هاي بازر شعر ابوالمجد مجدود بن آدم سنايي(473-545ق.) است با مطلع | ||
گاه آن آمد که با مردان سوي ميدان شويم | گاه آن آمد که با مردان سوي ميدان شويم | ||
يک ره از ايوان برون آييم و بر کيوان شويم | يک ره از ايوان برون آييم و بر کيوان شويم<ref>. ديوان سنايي، ص 222</ref> | ||
اوحدي مراغه اي (وفات 738 ه.ق) نيز در ترکيب بندي، با مطلع هوس کعبه و آن منزل و آنجاست مرا/ آرزوي حرم مکه و بطحاست مرا اشتياق فراوان خود به زيارت کعبه و مرقد حضرت رسول را بيان کرده است. | اوحدي مراغه اي (وفات 738 ه.ق) نيز در ترکيب بندي، با مطلع هوس کعبه و آن منزل و آنجاست مرا/ آرزوي حرم مکه و بطحاست مرا اشتياق فراوان خود به زيارت کعبه و مرقد حضرت رسول را بيان کرده است.<ref>. ديوان اوحدي مراغه اي، ص78-79</ref> | ||
==== دشواری راه حج ==== | ====دشواری راه حج==== | ||
دشواري راه حج از مواردي است که بازتاب وسيعي در شعر فارسي يافته است. سنايي در همان شعري که از شوق و سفر حج مي‌گويد، دشواري راه باديه و خطرات آن چنين بيان کرده است: | دشواري راه حج از مواردي است که بازتاب وسيعي در شعر فارسي يافته است. سنايي در همان شعري که از شوق و سفر حج مي‌گويد، دشواري راه باديه و خطرات آن چنين بيان کرده است: | ||
| خط ۹۳: | خط ۹۳: | ||
سعدي اگر طالبي راه رو رنج بر | سعدي اگر طالبي راه رو رنج بر | ||
کعبه ديدار دوست صبر بيابان اوست | کعبه ديدار دوست صبر بيابان اوست<ref>. کليات سعدي، 468</ref> | ||
مغيلان چيست تا حاجي عنان از کعبه برپيچد | مغيلان چيست تا حاجي عنان از کعبه برپيچد | ||
خسک در راه مشتاقان بساط پرنيان باشد | خسک در راه مشتاقان بساط پرنيان باشد<ref>. کليات سعدي، 510</ref> | ||
گاه نيز بيابان‌هاي خشک جزيره العرب که راه حاجيان از آن مي‌گذشته و راهي بسيار دشوار و خطرناک بوده، در نظر شاعر که شوق ديدار کعبه را دارد، همچون راهي خرم و سرسبز جلوه مي‌کند، چنان که خاقاني در منظومه تحفه العراقين چنين مي‌سرايد. | گاه نيز بيابان‌هاي خشک جزيره العرب که راه حاجيان از آن مي‌گذشته و راهي بسيار دشوار و خطرناک بوده، در نظر شاعر که شوق ديدار کعبه را دارد، همچون راهي خرم و سرسبز جلوه مي‌کند، چنان که خاقاني در منظومه تحفه العراقين چنين مي‌سرايد.<ref>. تحفه العراقين، ص119-120</ref> | ||
در عرصه باديه نهي روي | در عرصه باديه نهي روي | ||
| خط ۱۰۵: | خط ۱۰۵: | ||
نه باديه بل رياض خود روي... | نه باديه بل رياض خود روي... | ||
افزون بر اين دشواري راه حج از مواردي است که عارفان همچون آزموني از ميزان توکل سالک از آن ياد کرده‌اند و در اغلب موارد تنها توشه راه حج را توکل دانسته‌اند. | افزون بر اين دشواري راه حج از مواردي است که عارفان همچون آزموني از ميزان توکل سالک از آن ياد کرده‌اند و در اغلب موارد تنها توشه راه حج را توکل دانسته‌اند.<ref>. حج در آينه شعر فارسي، ص 237</ref> | ||
==== اخلاق، اسرار و معارف حج ==== | ====اخلاق، اسرار و معارف حج==== | ||
بخشي از شعرهاي فارسي نيز تعاليمي در مسائل مربوط به اخلاق و اسرار و معارف حج طرح کرده‌اند. در اين دسته از شعرها لزوم خودسازي و توجه عارفانه به امر حج رايج است. | بخشي از شعرهاي فارسي نيز تعاليمي در مسائل مربوط به اخلاق و اسرار و معارف حج طرح کرده‌اند. در اين دسته از شعرها لزوم خودسازي و توجه عارفانه به امر حج رايج است. | ||
| خط ۱۱۵: | خط ۱۱۵: | ||
شاکر از رحمت خداي رحيم | شاکر از رحمت خداي رحيم | ||
بدين موضوع پرداخته است. | بدين موضوع پرداخته است.<ref>. ديوان ناصر خسرو، ص 301</ref> | ||
عبدالرحمن جامي(817-898ق.) نيز در اين باره چنين سروده است: | عبدالرحمن جامي(817-898ق.) نيز در اين باره چنين سروده است: | ||
به جان شو ساکن کعبه بيابان چند پيمايي چو نبود قرب روحاني چه سود از قطع منزل ها | به جان شو ساکن کعبه بيابان چند پيمايي چو نبود قرب روحاني چه سود از قطع منزل ها<ref>. کليات ديوان جامي، ص9</ref> | ||
و يا محتشم کاشاني (م 996ق.) چنين مي‌سرايد: | و يا محتشم کاشاني (م 996ق.) چنين مي‌سرايد: | ||
خانه پرست از ريا رفت و به کعبه کرد جا کعبه ي ماست هر کجاست باده پرست ميرود | خانه پرست از ريا رفت و به کعبه کرد جا کعبه ي ماست هر کجاست باده پرست ميرود<ref>. ديوان محتشم کاشاني، ص90</ref> | ||
در نگاه عرفاني و تعليمي آنچه بيش از ظاهر برگزاري مناسک حج اهميت دارد آمادگي حاجي با پاک کردن دل از گناه و توجه به معبود است: | در نگاه عرفاني و تعليمي آنچه بيش از ظاهر برگزاري مناسک حج اهميت دارد آمادگي حاجي با پاک کردن دل از گناه و توجه به معبود است: | ||
آهنگ حجاز مي‌نمودم من زار کامد سحري به گوش دل اين گفتار | آهنگ حجاز مي‌نمودم من زار کامد سحري به گوش دل اين گفتار | ||
يارب به چه روي جانب کعبه رود گبري که کليسا از او دارد عار | يارب به چه روي جانب کعبه رود گبري که کليسا از او دارد عار<ref>. کليات اشعار شيخ بهايي، ص263</ref> | ||
در اشعار عرفاني توصيه به حج روحاني شده و حج روحاني که در واقع سفر دروني سالک به سوي خداوند است برتر از سفر جسماني حج تلقي شده است. عارفان تنها راه رسيدن به کعبه دل را توکل مي دانستند و هنگامي که قصد خانه خدا مي‌کردند قبل از آن شرايط و ضوابطي را در نظر گرفته آن را درمقدمه سفر خود قرار مي‌دادند و تنها هدف آنها رسيدن به کعبه به هر قيمت و به هر روشي نبود. اين دسته از شعرها معمولا حج اصلي را گذشتن از هواهاي نفساني مي‌دانند و از حج سفري دروني در شناخت معبود را مراد مي‌کنند: | در اشعار عرفاني توصيه به حج روحاني شده و حج روحاني که در واقع سفر دروني سالک به سوي خداوند است برتر از سفر جسماني حج تلقي شده است. عارفان تنها راه رسيدن به کعبه دل را توکل مي دانستند و هنگامي که قصد خانه خدا مي‌کردند قبل از آن شرايط و ضوابطي را در نظر گرفته آن را درمقدمه سفر خود قرار مي‌دادند و تنها هدف آنها رسيدن به کعبه به هر قيمت و به هر روشي نبود. اين دسته از شعرها معمولا حج اصلي را گذشتن از هواهاي نفساني مي‌دانند و از حج سفري دروني در شناخت معبود را مراد مي‌کنند: | ||
| خط ۱۳۲: | خط ۱۳۲: | ||
طواف کعبه دل کن اگر دلي داري دلست کعبه معني تو گل چه پنداري | طواف کعبه دل کن اگر دلي داري دلست کعبه معني تو گل چه پنداري | ||
طواف کعبه صورت حقت از آن فرمود که به واسطه آن دلي بدست آري ... | طواف کعبه صورت حقت از آن فرمود که به واسطه آن دلي بدست آري ...<ref>. غزليات شمس، ج6، ص 298</ref> | ||
و در شعري ديگر چنين مي سرايد: | و در شعري ديگر چنين مي سرايد: | ||
| خط ۱۶۶: | خط ۱۶۶: | ||
<br /> | <br /> | ||
=== حج و حرمین کاربردهاي شاعرانه در شعرهايي با موضوعات ديگر === | ===حج و حرمین کاربردهاي شاعرانه در شعرهايي با موضوعات ديگر=== | ||
و يا استفاده از واژگان و مفاهيم مربوط به حج و حرمين در کاربردهاي شاعرانه در شعرهايي با موضوعات ديگر استفاده شده است؛ در اين موارد شاعران با استفاده از مفاهيمي همچون کعبه، زمزم، حجرالاسود و ساير اماکن مقدس که در ادبيات پارسي نمادي از منزلت و قداست هستند به کمک صور خيال به آفرينش تصاوير شاعرانه اي از معشوق خود دست زده اند و زيبايي و تقدّس کعبه را به او نسبت داده اند و يا ممدوح خود را در عظمت و بزرگي به کعبه مانند کرده‌اند. اين نمونه‌ها در قديم‌ترين ادوار شعر فارسي يافت مي‌شود چنان که در شعر رودکي از قديم‌ترين شاعران پارسي گوي، چشمان معشوق به کعبه مانند شده است و انوري در شعري در مدح رکن الدين فيروز شاه چنين سروده است: | و يا استفاده از واژگان و مفاهيم مربوط به حج و حرمين در کاربردهاي شاعرانه در شعرهايي با موضوعات ديگر استفاده شده است؛ در اين موارد شاعران با استفاده از مفاهيمي همچون کعبه، زمزم، حجرالاسود و ساير اماکن مقدس که در ادبيات پارسي نمادي از منزلت و قداست هستند به کمک صور خيال به آفرينش تصاوير شاعرانه اي از معشوق خود دست زده اند و زيبايي و تقدّس کعبه را به او نسبت داده اند و يا ممدوح خود را در عظمت و بزرگي به کعبه مانند کرده‌اند..<ref>. نک:حج در آينه شعر فارسي، ص 21-38</ref> اين نمونه‌ها در قديم‌ترين ادوار شعر فارسي يافت مي‌شود چنان که در شعر رودکي از قديم‌ترين شاعران پارسي گوي، چشمان معشوق به کعبه مانند شده است<ref>. محيط زندگي و احوال رودکي، ص585</ref> و انوري در شعري در مدح رکن الدين فيروز شاه چنين سروده است: | ||
فيروز شاه کعبه اقبال رکن دين | فيروز شاه کعبه اقبال رکن دين | ||
کز خاک پاي او اثر آب زمزم است | کز خاک پاي او اثر آب زمزم است<ref>. ديوان انوري،ج1، ص 65</ref> | ||
و همو قاضي حميد الدين بلخي را اينگونه مدح مي‌کند: | و همو قاضي حميد الدين بلخي را اينگونه مدح مي‌کند: | ||
| خط ۱۷۷: | خط ۱۷۷: | ||
تو کعبه آمالي و در قافله شکر | تو کعبه آمالي و در قافله شکر | ||
هر جا که رود ذکر تو گويي عرفات است | هر جا که رود ذکر تو گويي عرفات است<ref>. ديوان انوري، ج1، ص 52</ref> | ||
==نثر فارسي== | ==نثر فارسي== | ||