اقتصاد حج: تفاوت میان نسخه‌ها

ابعاد وکارکردهای اقتصادی حج

درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که مباحثی کلی در زمینه منافع اقتصادی حج را طرح کرده و به مباحث سیاست‌گذاری اقتصاد حج وآسیب‌شناسی اقتصاد حج و جنبه‌های اخلاقی آن توجهی نداشته‌اند. محمد امامی به برخی از منافع اقتصادی این فریضه اجتماعی اسلام از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان حجاز، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند<ref>فلسفه و آثار حج، ص116-119.</ref>حسینی ادیانی از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref> محمد اکبر محقق نیز بر اساس آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجینه اسرار، ص123-129.</ref> محمدتقی رهبر بر اساس آیات و روایات ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه آثار اقتصادی را بیان کرده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.</ref> وی در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.<ref>میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»</ref> سید محمد ضیاءآبای نیز در بیان ابعاد اقتصادی حج به ذکر روایتی در اثر حج در رفع فقر بسنده کرده است.<ref>حج برنامه تکامل، ص54.</ref>

در سال ۱۳۹۱ش. «پژوهشکده حج و زیارت» اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.<ref>نک: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد</ref>

بررسی ابعاد اقتصادی حج در بین اندیشمدان غیرمسلمان نیز به چشم می‌خورد=== «ترنر»<ref>Turner.</ref> ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.<ref>History of Religions, No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal".</ref> «کوهن»<ref>Cohen.</ref> نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه براساس مطالعه¬ «رابینسون»<ref>Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia".</ref> است که در آن گردشگران در کشورهایی مانند === «هند» و «آسیای جنوبی» منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز»<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives".</ref> مکه را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت-های اقتصادی می‌شود.<ref>Cohen, Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201.</ref>

«سردار»<ref>Sardar.</ref> در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش اماکن مقدس می‌داند. درواقع از نظر سردار، هدف گردشگران و حاجیان از سفر، کسب مطلوبیت است. اما لذت سفر حج از نوع غیرمادی و معنوی است.<ref>Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref>

دسته¬ دیگری از مطالعات انجام شده به بررسی تأثیرحج بر اقتصاد فردی اختصاص دارد. این دسته از مطالعات، سه رویکرد گوناگون دارند. دو رویکرد آن مبتنی بر دیدگاه‌های کاملاً جدّی و افراطی در مورد بعد فردی اقتصادی حج است. اما رویکرد سوم در واقع، رویکرد ترکیبی و تعدیل شده است. رویکرد اول، شامل مطالعاتی همچون=== «سوئیفت»،<ref>Capital, Savings and Credit in Peasant Societies, "Capital, Saving and Credit in a Malay Peasant Economy”</ref> «گوسلینگ»،<ref>Annals, Association of American Geographers 50، p.322 "Moslem Law, Custom and Usage as Reflected in the Agricultural Economy of Malaya"</ref> «نش»،<ref>Far Eastern Economic Review, pp. 32 ـ 36, "Pilgrims Progress, Asian Style".</ref> «برکس»،<ref>Geography.NO. 62 ,P. 215 ـ 17. , (1977)."Overland Pilgrimage from West Africa to Mecca: Anachronism or Fashion?".</ref> «لانگ»<ref>The Hajj Today: A Survey of the Contemporary Makkah Pilgrimage</ref> و «اسماعیل»<ref>"Hajj Movements from the Islamic Countries".</ref> است. براساس این رویکرد، بیشتر حجاج افرادی فقیر و ساکن مناطق روستایی هستند که بدون توجه به شرط استطاعت، برای پرداخت مخارج حج مجبوراند تا بخش بیشتری از درآمد خود را پس‌انداز یا هزینه این سفر را با قرض‌های سنگین پرداخت کنند. برخلاف این رویکرد، بر اساس رویکرد دوم که شامل مطالعاتی مانند === «لکارد»<ref>Sarawak Research and Theory, Studies in Third World Societies, "Malay Social Structure in a Sarawak Town During the Late Nineteenth Century".</ref> و «بیلرجی‌آر»<ref>"Social and Economic Organisation in Rural Malay Society". Ph.D. Thesis, Cornell University, University Microfilms Int.</ref> است، بیشتر حاجیان، از قشر ثروتمند جامعه هستند که برای تأمین هزینه حج مشکلی ندارند و به عبارت دیگر، پرداخت هزینه این سفر، تأثیر چندانی بر زندگی فردی این اشخاص ندارد. در رویکرد سوم، محققانی همچون=== «گرابون»،<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, pp. 17 ـ 31، "Tourism: The Sacred Journey".</ref> و «اوان هاد»<ref>Hajj Studies,, Vol. 1، pp. 73 ـ 83"Modern Concept of Hajj Management: The Experience of Malaysia"</ref> بر این باوراند که حجاج از هر دو قشر فقیر و غنی جامعه هستند؛ اما هیچ نسبت آماری برای این ترکیب ارائه نمی‌دهند. این دیدگاه با توجه به نزدیکی آن به واقعیت، کمتر مورد نقد قرار گرفته است.

در زمینه¬ تأثیر حج بر اقتصاد کشورهای مبدأ نیز بررسی‌هایی صورت گرفته؛ از جمله=== «خدیر»<ref>Kadir</ref> به بررسی بعد اقتصادی حج بر زندگی کشاورزان کشور «مالزی» پرداخته است. براساس این مطالعه، بسیاری از حجاج مالزی کشاورز هستند. بررسی سیر تاریخی سفر حج در کشور مالزی، نشان داد که هزینه‌های سفرحج با توجه به شرایط تورمی و تغییر وسایل حمل و نقل از کشتی به هواپیما، سبب افزایش میزان سرمایه خارج شده از بخش کشاورزی مالزی شده و این عامل به نوبه خود، تأثیر منفی بر بخش کشاورزی این کشور داشته است؛ اما این فرضیه که سفر حج سبب فقر کشاورزان شده باشد، تأیید نشده است.<ref>Contemporary Southeast Asia, Vol. 4، No. 1 (June 1982)، pp. 58 ـ 75."Economic Implications of Moslem Pilgrimage from Malaysia".</ref>

«تانگبان»<ref>Tangban.</ref> نیز در پژوهشی، به بررسی تأثیر حج بر اقتصاد «نیجریه» پرداخته و ابعاد اقتصادی گوناگون مثبت و منفی حج بر اقتصاد نیجریه را بررسی کرده است. براین اساس، وجه پرداختی به دولت عربستان سعودی برای صدور ویزا، کمک هزینه سفر اهدایی به زائران و بودجه سالیانه پرداختی به هیئت حج به عنوان تأثیر اقتصادی منفی حج بر اقتصاد نیجریه تلقی شده ¬است. اما

از سویی حج آثار مثبتی بر اقتصاد نیجریه داشته است؛ زیرا حج به‌عنوان یک محرک، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی معینی در مدت مشخصی از سال می‌شود؛ و بخش‌های حمل و نقل زمینی و دریایی، صنایع غذایی، صنایع نساجی و صنایع داروسازی نیجریه در زمان حج رونق می‌گیرند. اما براساس یافته‌های این تحقیق، تأثیرهای منفی حج بیشتر از تأثیرهای مثبت آن بر اقتصاد نیجریه است.<ref>Journal of Religion in Africa, Vol. 21، Fasc. 3 (Aug. ، 1991)، pp. 241 ـ 255."The Hajj and the Nigerian Economy 1960 ـ 1981".</ref>

== ابعاد اقتصادی حج در قرآن ==

کنگره جهانی حج در برگیرنده منافع مهمّی برای مسلمین است و خداوند در آیات قرآن این ابعاد حج را بیان کرده است=== «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَ عَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتِینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ * لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یذْکرُوا اسْمَ اللهِ فِی أَیامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیر» (حج === ۲۷ و ۲۸)براساس تفسیر معصومین از این آیه که در آن خداوند از منافع حج سخن به میان آورده است، منافع حج شامل منافع مادی و معنوی می‌شود.<ref>اصول کافی، ج 4، ص422</ref> ابن ابی الحدید در تفسیر (لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ) به این نکته اشاره می‌کند که هنگامی که مشرکین انبوه حجاج مسلمان را مشاهده می‌کردند در می‌یافتند که آنان از قدرت نظامی بالایی برخوردارند، زیرا اگر آن‌ها قدرتمند نبودند نمی‌توانستند از مکان‌های دور به حج مشرف شوند<ref>ابن ابی الحدید ج 19، ص88</ref>

ابن عباس نیز در تفسیر این آیه کریمه منفعت اخروی حج را، خشنودی خداوند و منافع دنیوی آن را، چیزی دانسته که مردم از گوشت قربانی و تجارت به‌دست می‌آورند. علامه طباطبایی نیز در تفسیر خود و جود منافع مادی و معنوی برای حج را پذیرفته است و مهم‌ترین نتیجه دنیوی حج را تقویت روح همگرایی و اتحاد و تعاون در بین مسلمانان می‌داند.<ref>المیزان، ج‏14، ص 522</ref>

آیه دیگر قرآن «لَیسَ عَلَیکمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکمْ» (بقره=== ۱۹۸) نیز بر این نکته دلالت دارد که در حج ضمن انجام عبادت و ذکر خدا و کسب تقوی مانعی نیست که از منافع اقتصادی و معیشتی نیز بهره گیرید. مفسران از این آیه اجازه کست و تجار در سفر حج را برداشت کرده‌اند.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج1، ص421.</ref>

البته مسئله معیشت و اقتصاد در حج از بدو تأسیس ام القری بوسیله حضرت ابراهیم(ع) طرح شد که فرمود=== (وَ ارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ یشْکرُونَ)<ref>ابراهیم: 27.</ref> چنان‌که خداوند در آیه (أَ وَ لَمْ نُمَکنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً یجْی إِلَیهِ ثَمَراتُ کلِّ شَیءٍ رِزْقاً مِنْ لَدُنَّا) (قصص ۵۷) از لطف و مهربانی الهی در وجود نعمت‌های مادی در مکه سخن می‌گوید و می‌فرماید آیا حرم امنی در اختیار آنان ننهادیم که همه نوع ثمرات و کالاها بدان سوی برده می‌شود.

قرآن در آیه یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکونَ نَجَسٌ فَلا یقْرَبُوا الْمسجدالحرام بَعْدَ عامِهِمْ هذا وَ إِنْ خِفْتُمْ عَیلَةً فَسَوْفَ یغْنِیکمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شاءَ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ حَکیمٌ (توبه=== ۲۸) حج را ضمانتی قوی برای استقلال اقتصادی مسلمین و عدم وابستگی آنها به مشرکان قرار داده است. از عبارت (لا تَقْرَبُوا) چنین فهمیده می‌شود که مشرکان نه تنها از نظر فیزیکی نباید در مکه حضور داشته باشند، بلکه از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نباید در آنجا جولان بدهند، این عدم حضور زمانی می‌تواند جدیت پیدا کند که نقش اقتصادی و اجتماعی آنها به‌طور مستقیم و غیرمستقیم حذف گردد. مسلمانان صدر اسلام نگران بوده‌اند که در صورت عدم حضور مشرکان رونق بازار از بین رفته و موجب خسران اقتصادی گردد، خداوند در جواب این نگرانی می‌فرماید از راه‌های دیگر آنها را از فضل خویش بهره‌مند می‌کند.

آیه فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ * فَکلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ (حج===۳۶ و ۳۷) نیز به بخشی از کارکردهای اجتماعی و اقتصادی حج اشاره دارد. شارع مقدس حج و آئین‌های آن را بگونه‌ای تنظیم نموده است که مسئله تعاون و همکاری و احسان و نیکوکاری را بین مردم تقویت کند. قربانی و صدقه و بخشش گوشت قربانی در میان مردم به‌ویژه تهیدستان از بزرگترین نوع تعاون و همکاری است. وقتی مسلمانی مکلّف می‌گردد در عمل حج، حیوانی سالم و کامل را ذبح کند یا کفّاره و نذر دهد و قبل از پوشیدن لباس احرام حقوق مردم و رسول خدا(ص) و امام خود، یعنی خمس و زکات را بدهد، در حقیقت می‌خواهد به‌نوعی حسب همدردی و تکافل و به‌عهده گرفتن مسئولیت اجتماعی فقرا و نیازمندان را در خود تقویت نماید.<ref>همکاری‌های اجتماعی در اسلام، ص129،</ref> هدف قربانی در بهره‌مندی مستمندان در احادیث اسلامی نیز مورد تأیید قرار گرفته است.<ref>من لایحضره الفقیه ج2، ص200.</ref>

== ابعاد اقتصادی حج در روایات ==

روایاتی که در مورد ابعاد اقتصادی حج است به چند بخش قابل تقسیم است===

=== اباحه تحصیل منافع اقتصادی در حج === برخی روایات در رد این تفکر که حج عبادتی عارفانه است که با ابعاد اقتصادی دنیوی تناسب ندارد، بر مجاز بودن فعالیت اقتصادی در حج تأکید دارند.<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40</ref>دین اسلام آمیزه‌ای از تلفیق معاش با معاد می‌باشد. در مناسک حج و عمره که یکی از عالیترین تکالیف شرعی بین همه فرق اسلامی در سراسر دنیاست، پیوستگی و ارتباط مقاصد دنیوی و اخروی بیشتر به چشم می‌خورد.<ref>بررسی مسائل اجتماعی ایران، ص28.</ref> بر این اساس یکی از ابعاد مهم حج، بعد اقتصادی آن است که استفاده از آن برای تقویت پایه‌های اقتصادی کشورهای اسلامی نه تنها با روح حج منافات ندارد، بلکه بهره-برداری اقتصادی از آن یکی از فلسفه‌های اصلی آن است.<ref>تفسیر نمونه، ج 14، ص94</ref>

=== بیان ابعاد و آثار اقتصادی حج === در روایاتی که از پیامبر(ص) و ائمه علیهم‌السلام نقل شده است نیز به منافع مادی حج اشاره شده است. برای نمونه در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده است که کسی که خواهان دنیا و آخرت است باید آهنگ این خانه نماید<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص40.</ref> و در جای دیگر فرموده است=== حجّ به‌جای آورید تا بی‌نیاز گردید.<ref>همان ص9.</ref> از ائمه علیهم‌السلام نیز روایاتی نقل شده که در آن به تأثیر حج در افزایش روزی،<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص41.</ref> و جلوگیری از فقیر شدن<ref>وسائل الشیعه، ج8، ص90.</ref> اشاره کرده و ترک حج با وجود استطاعت مالی، علت تنگدستی و فقر دانسته شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) تجارت و بهره‌گیری از منافع مادی آن از اهداف حج دانسته شده است.<ref>وسائل ¬الشیعه، ج8، ص9</ref> تأکید روایات بر خرید سوغاتی نیز از جمله مواردی است که بر ابعاد اقتصادی حج دلالت دارد.<ref>الکافی، ج‏4، 280</ref>

== آسیب‌شناسی اقتصادی حج ==

با توجه به روایات مهم‌ترین بعد حج مربوط به ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد باید باشد؛ لذا غلبه ابعاد مادی و اقتصادی مذمت شده است. به‌طور نمونه، امام صادق(ع) حاجیان را به سه دسته تقسیم می‌کنند=== گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آن‌ها حفظ می‌شود. حضرت در مقام ارزش گذاری این گروه‌ها عنوان می‌کنند که کم بهره‌ترین افراد از حج، گروه سومند<ref>کلینی 1407 ق، ج‏4، ص253</ref>پیامبر اکرم(ص) در حجة الوداع از زمانی که ثروتمندان برای تفریح و تفرج و افراد متوسط برای خرید و فروش و فقرا برای ریا و کسب شهرت به مکه بروند ابراز نگرانی کردند.<ref>تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص36</ref>

== ظرفیت‌های اقتصادی حج و امت اسلامی ==

=== اقتصاد و سیاست ===

اقتصاد اسلامی علاوه بر دغدغه پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، دغدغه پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز دارد و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد. بر این اساس به ظهور استعمار اروپایی و روش‌های غربی در نظام‌های مالی این منطقه توجه می‌شود و در روند استعمارزدایی و جنبش‌های استقلال‌طلبانه، حرکت احیاگرانه اسلامی نیز جان می‌گیرد و دکترین‌های کلاسیک اسلامی احیاء می‌شوند.<ref>ر.ک.: «شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی»، ص 101 ـ 100</ref> امروزه در مباحث سیاسی و اجتماعی بر این نکته تأکید می‌شود که چنان‌که تحولات سیاسی را نمی‌توان از عملکرد و روابط نیروهای اقتصادی دور دانست،<ref>برای نمونه ر.ک.: کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)، «درآمدی بر زمینه‌ها و پیامدهای اقتصادی بیداری اسلامی در خاورمیانه»، ص 57 ـ 21،</ref> روندهای اقتصادی را نیز نمی‌توان از زمینه‌های سیاسی و اجتماعی آن جدا کرد.<ref>برای نمونه ر.ک.: کتاب بیداری اسلامی، صص 81 ـ 59 «بررسی ابعاد اقتصادی جنبش بیداری اسلامی»،</ref>

این نوع نگاه به مسائل اقتصادی بر اساس نگرش سیستمی<ref>نک: کاربرد اندیشه سیستمی، ص20،</ref> و در نظر گرفتن کلیت پدیده و توجه به ابعاد گوناگون آن و ارتباط بین اجزای تشکیل‌دهنده آن است. یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی در بحث برائت از مشرکان* خود را نشان می‌دهد که در سخنان و پیام‌های امام خمینی به زیبایی، ظرافت ابعاد سیاسی و اقتصادی حج را در برائت از مشرکان تبیین شده و برائت از مشرکان اعلام بیزاری از ابرقدرتهای شرق و غرب و هشدار به غارت اموال و سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته شده است.<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref>

برای درک بهتر ارتباط کارکردهای سیاسی- اقتصادی برائت از مشرکان در راستای تقویت امت اسلامی توجه به این نکته مفید است که امروزه بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده جوامع اسلامی با ابرقدرت‌ها و اجانب سرچشمه می‌گیرد که در صورت برائت و دوری مسلمانان از این دشمنان اسلام زمینه هرگونه سوء استفاده آنها از سرمایه‌ها و منابع مسلمانان از بین می‌رود. به این ترتیب تحلیلی سیاسی-اقتصادی از برائت از مشرکان در حج به مسلمانان جهان این نکته کلیدی را یادآوری می‌کند که رابطه استعمارگونه و غفلت‌انگیز با دشمنان اسلام اثری جز تداوم مشکلات اقتصادی و به یغما رفتن سرمایه‌های مسلمانان ندارد؛ بنابراین مسلمانان برای دست‌یابی به عزت از دست رفته خود و اقتدار اقتصادی در قدم اول باید روابطی عزت‌مندانه و مستقلانه با مستکبرین ایجاد نمایند و از روابط سازش‌کارانه بپرهیزند.

=== اقتصاد و اخلاق ===

در ابتدا اخلاق و اقتصاد رابطه‌ای نزدیک داشتند ولی پس از آدام اسمیت، به تدریج با ریاضی‌تر شدن علم اقتصاد و ترویج باور «جدایی ارزش از دانش (واقعیت)»، اقتصاد از اخلاق فاصله گرفت.<ref>ر.ک.: فصلنامه تخصصی اقتصاد اسلامی، شماره 19، «تاریخچه‌ای از علم اقتصاد در جایگاه علمی اخلاقی»؛ تاریخ عقاید اقتصادی، ص70،</ref> ولی نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که ارزش‌ها بر رفتار انسان‌ها اثر می‌گذارند.<ref>مبانی اقتصاد اسلامی، ص1</ref> بنابراین اساساً تفکیک اقتصاد از اخلاق امکان‌پذیر نیست چنان‌که اقتصاددانان نیز به این موضوع اعتراف دارند.<ref>ر.ک.: تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص 84 و 108</ref>با گذشت زمان مشخص شد که سازوکار بازار (اقتصاد آزاد جدای از اخلاق) در کنار محاسنی که دارد، نارسایی‌هایی مانند مالکیت خصوصی،<ref>بازار یا نابازار، ص135، اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)، ص124</ref> سودگرایی و توزیع درآمد نامطلوب (شکست بازار) نیز دارد. اقتصاد سرمایه‌داری برای مقابله با این شکست، دخالت دولت را پیشنهاد می‌دهد<ref>اسلام و چالش اقتصادی، ص86.</ref>

اما راه حل نظام اقتصاد اسلامی، اخلاق است که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد (رزق)، سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.<ref>فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»</ref> بر این اساس اقتصاد اسلامی با توجه کردن به اخلاق در راستای تقویت امت اسلامی گام برمی‌دارد.

== ابعاد اخلاقی حج را با رویکرد اقتصادی ==

حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اجتماعی و سیاسی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.<ref>برای نمونه ر.ک.: صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوی و ابعاد روحانی وجود انسان به صورت جدی خود را نشان می‌دهد. در ادامه ابعاد اخلاقی حج را با رویکرد اقتصادی در راستای امت اسلامی بررسی می‌کنیم.

=== ارتقای عقلانیت اقتصادی ===

یکی از مهم‌ترین این مسائل که در مبانی هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی ریشه دارد و رفتار اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد، عقلانیت اقتصادی است که سطوح متفاوتی دارد. عقلانیتی که هژمونی سرمایه با آن در تناظر است، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است که رشد جامعه را حداکثر فقط در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد. «در رویکرد مسلط از اقتصاد معاصر، انسان اقتصادی همان انسان عقلایی است».<ref>تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص84</ref> در حالی که اسلام با مبانی انسان‌شناختی ویژه خود، ما را به عقلانیتی فراتر و متمایز فرا می‌خواند که آثار آن در همه عرصه‌های اقتصادی و اجتماعی از جمله رشد و توسعه پایدار پدیدار می‌گردد. حج به عنوان عالی‌ترین جلوه شکوه تمدن اسلامی و تبلور ناب جهان‌بینی توحیدی، با توجه به ابعاد و جهات عمیق تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش چشم‌گیری در دگردیسی عقلانیت و عبور از حد آستانه‌ای عقلانیت حساب‌گرانه ابزاری به عقلانیت قدسی ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت در ارتقاء و سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار بسیار مؤثر است.<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»،</ref>

=== تقویت اعتماد اجتماعی ===

«اعتماد» یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مؤلفه‌ها و شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. دین اسلام با سفارش به راست‌گویی و امانت‌داری و دستورهای روشن درباره آداب معامله‌ها مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن ارتباط‌ها و کنش‌های جمعی با سهولت بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.<ref>ر.ک.: فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 31، پاییز 1387، صص 68 ـ 37 «فرهنگ اعتمادساز در اندیشه دینی و نقش آن در توسعه اقتصادی»</ref>

حج با ایجاد یکسانی در مناسک، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزایش دهد و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود مثلاً یکی از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین از یک طرف به‌طور کلی کارکردهای اخلاقی حج، تقید و دینداری مردم را بیشتر می‌کند و به‌طور عمومی سبب ارتقاء فضائل اخلاقی‌ای مانند راستگویی و احترام به دیگران می‌شود که در ارتقای اعتماد عمومی بسیار مؤثر است. از طرف دیگر همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.

=== توجه به منافع عمومی ===

یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام ضمن احترام به مالکیت شخصی به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه هم نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد<ref>فلسفتنا، ص36.</ref> ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.<ref>ر.ک.: اسلام و چالش اقتصادی، ص340.</ref>

شیوه برگزاری حج بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه و با آن زندگی کنند.<ref>ر.ک. ص 88 ـ 87، 1391. «ارزیابی عوامل سیاسی انسجام‌بخش میان مسلمین در موسم حج»</ref> زائران خانه خدا در فضای معنوی حج نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد.<ref>ر.ک.:: حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، ص134، «حج ایرانی: وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب»، مهرداد عربستانی، ص134</ref> تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حجاج، طبق دستور شرع به‌عنوان قربانی یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند. قرآن می‌فرماید=== «خودتان از قربانی‌ها بخورید و بینوای بی‌چیز را از آن بخورانید». (حج === ۲۸)

== اقتصاد و توسعه ==

ظرفیت‌ها و ابعاد اقتصادی حج فقط به ابعاد سیاسی و اخلاقی ختم نمی‌شود بلکه زمینه‌های عملیاتی زیادی در این زمینه وجود دارد که حج وارد عرصه توسعه و رونق اقتصادی نیز شود. در اینجا برخی از این موارد را بررسی می‌کنیم

لغت گردشگری(tourism)، از کلمه (tour) به معنای گشتن اخذ شده است که ریشه در لغت لاتین (turns) به معنای دور زدن، رفت و برگشت میان مبدأ و مقصد دارد. در حال حاضر گردشگری، فعالیتی پراهمیت و حرفه‌ای بزرگ در سطح جهان است. به نحوی که پس از صنایع نفت و خودروسازی سومین صنعت مهم جهان محسوب می‌شود.<ref>مجله تحقیقات اقتصادی 91 صفحات 219 «تأثیر مخارج توریسم بر رشد اقتصادی کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی (OIC)"</ref> در این میان جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس، هر ساله تعداد فراوانی از گردشگران را به سوی خود جذب می‌کنند. این نوع از گردشگری را گردشگری مذهبی می‌نامند. نکته مهم در این زمینه این است که فقط گردشگری مذهبی است که بر موانع آب و هوایی غلبه می‌کند. تعداد توریسم و بازدید از شهرها و مراکز مذهبی تغییر نمی‌کند. برای گردشگران مذهبی فقط، مقصد مهم نیست. تجربه او از ابتدای ترک مبدأ آغاز می‌شود و تمام وقایعی را در برمی‌گیرد که در امتداد مسیر با آن روبه‌رو می‌شود.<ref>Meyer, cauenter، “New Research Network far Islamic Tourism”،</ref>

جنبه اقتصادی حج از نظر مبانی تئوریک را می‌توان به ادبیات گردشگری نزدیک دانست. حج، از لحاظ پتانسیل کلی جهانگردی، دارای این ظرفیت است که اقتصاد محدود خود را به اقتصادی متنوع، با بهره‌گیری از اشتغالات موجود در بخش گردشگری و صنایع وابسته به آن تبدیل کند.<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص587 «نقش حج در تحقق توسعه اقتصادی مطلوب اسلام»</ref> اگر به حج فراتر از بعد دینی آن، به عنوان راهبردی برای ایجاد تحول اقتصادی در جهان اسلام نگریسته شود و بر زمینه‌های مستعد و قابل پیشرفت آن به سمت تولید و توسعه اشتغال، به‌قدر کافی تحقیق و مطالعه شود، در صورت بهره‌برداری مقتضی از آن، با صنعت نفت جهان اسلام برابری خواهد کرد.

یکی از شرایط و زمینه‌های توسعه و ترویج گردشگری هم‌گرا کردن فرهنگ‌ها و ایجاد یکپارچگی است. کشورهای اروپایی با ایجاد اتحادیه اروپا شاهد مناسبی برای این موضوع هستند که امروزه ۷۹ درصد جریان‌های گردشگری میان این کشورها صورت می‌گیرد.<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص599، «رابطه حج و گردشگری»،</ref>کارکردهای فرهنگی حج در هم‌گرایی فرهنگ‌های مختلف در بستر انجام مناسک حج، در جهت تحقق این بعد از گردشگری نیز بسیار مهم است.

شکل‌گیری بازارهای مشترک در بین کشورهای اسلامی، مسئله‌ای است که در بین متفکران اسلامی اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>ر.ک.:، بازار مشترک اسلامی؛ مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی</ref> از بعد اقتصادی، جمعیت مسلمانان جهان که بیش از ۲۵ درصد جمعیت جهانی را تشکیل می‌دهد، این ایده را به همراه دارد که آیا امکان دارد بازارهایی در بین مسلمانان شکل گیرد که صرفاً کالاهای تولیدی کشورهای سالامی در آن خرید و فروش شود و به واسطه آن کشورهای اسلامی بی‌نیاز از هر کشور دیگری اقدام به توزیع کالاهای خود نمایند و از این طریق به تقویت بخش تولیدی و مصرفی خود بپردازند. بدیهی است برای نیل به این هدف، وحدت و پایمردی کشورهای اسلامی برای مبارزه با توطئه و کارشکنی دشمنان اسلام ضروری و لازم است.<ref>مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص245، «حج و اقتصاد»</ref>

وقتی به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های کنگره جهانی حج می‌نگریم که هر ساله در ایام حج و همچنین در طول ایام سال برای عمره مفرده، میلیون‌ها مسلمان را در مکه جمع می‌کند، ایده بازار مشترک اسلامی بیشتر جلوه می‌کند و امکان تحقق آن بسیار نزدیک می‌نماید. مناسک حج، میلیون‌ها مسلمان را در یک مکان جمع می‌کند که هر یک از آن‌ها حداقل برای سوغات و تبرک این سفر معنوی اجناسی را خریداری می‌کنند و این به معنای جامعه مصرف و مشتریان آماده‌ای است که بدون هیچ‌گونه هزینه و تبلیغات فراهم شده است ولی در حال حاضر، متأسفانه، این ظرفیت عظیم در اختیار کالاهایی قرار گرفته که عمدتاً بی‌کیفیتند و محصولات کشورهای غیرمسلمان هستند.

در حال حاضر میزان صادرات و واردات درون‌گروهی کشورهای اسلامی کم است<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص481-487 «پتانسیل و ظرفیت حج و توزیع درآمد در کشورهای منتخب اسلامی»؛ جهان شمولی اسلام، تهران، ج2, ص31، «جهانی شدن، چه باید کرد»</ref> و به دلیل مشکلات سیاسی، نهادی، جغرافیایی و اقتصادی بسیاری از کشورهای مسلمان، عملاً ایجاد بازار مشترک اسلامی ممکن نیست. کارکردهای فرهنگی و اجتماعی حج زمینه مناسبی برای رفع این موانع است.

هرچند ممکن است ایجاد بازارهای فیزیکی عملاً با مشکلاتی مواجه باشد، اما با استفاده از ابزارهای نرم‌افزاری مانند استفاده از «برند» می‌توان با ایجاد بازار مشترک در بین کشورهای مسلمان اقدام نمود، بدون اینکه حتی بازاری فیزیکی و مشترکی وجود داشته باشد.<ref>ر.ک.: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، پژوهشکده حج و زیارت، ص 630 ـ 628، «سازوکار ایجاد بازار مشترک اسلامی با بهره‌گیری از نشان تجاری (برند) و آثار اقتصادی آن بر حج»</ref> «نشان تجاری حلال» نمونه بسیار مناسبی برای این ایده است که توانسته است موانع جغرافیایی و اقتصادی ایجاد بازار مشترک اسلامی را پشت سر بگذارد.<ref>متن کامل گزارش ریاست دبیرخانه نشان حلال، ص1</ref>

=== تشکیل اتحادیه‌های همکاری اقتصادی ===

اتحادیه‌های اقتصادی در سطوح مختلف و آزادسازی و آسان‌سازی مبادلات و نقل و انتقال عوامل تولید، به لحاظ آثار مثبت در کاهش هزینه‌ها و سالم‌سازی اقتصادی و هموار کردن مسیر رشد و توسعه اقتصادی، امروزه به عنوان یک ضرورت اقتصادی پیگیری می‌شود. منطقه اسلامی و کشورهای اسلامی ابزارهای مناسب متعددی از جمله اجتماع بزرگ حج را برای رسیدن به هدف فوق در اختیار دارند. فلسفه حج بیانگر آن است که بخش عمده‌ای از منافع قابل حصول از این فریضه منافع مادی آن است که به منظور دستیابی به توانمندی اقتصادی و رسیدن به وحدت کلی امت اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. ازاین‌رو می‌توان گفت حج مناسب‌ترین فرصت و موقعیت برای شکل‌گیری اتحادیه‌های همکاری‌های اقتصادی در امت اسلامی است تا در پرتو ارتباطات منطقی و مداوم و پیگیری فعالیت‌های اقتصادی و تجاری بتوان از مشکلات و کمبودهای کشورهای اسلامی آگاه شد و برای حل آنها چاره‌اندیشی کرد.

== زمینه‌های فرهنگی ـ اجتماعی همگرایی اقتصادی در امت اسلامی و حج ==

ناهمگونی اقتصادی، وجود اختلافات سیاسی و فرقه‌ای و ضعف سیستم‌های حمل و نقل سبب شده است، اتحادیه‌های اقتصادی در کشورهای در حال توسعه با چالش مواجه شود<ref>ر.ک.: اقتصاد بین‌الملل، علی رضا رحیمی بروجردی، صص 286 ـ 283، تهران، سمت، 1390.</ref> ولی به نظر می‌رسد امت اسلامی از زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی خوبی جهت پشت سر گذاشتن این موانع بهره‌مند است. امت اسلامی به دلیل وجود نظام‌های سیاسی گسترده و یکپارچه در قرون گذشته، از پیشینه تاریخی و فرهنگی مشترکی برخوردار است. افزون بر این دین مشترک، قدرت فوق‌العاده‌ای در ایجاد اتحاد و همگرایی بین کشورهای اسلامی ایجاد کرده است. از نظر اقتصادی نیز وجوه مشترک زیاد است. غالب کشورهای اسلامی نفت‌خیز، تولیدکننده نفت و دارای نیروی کار فراوان هستند و از نظر جغرافیایی بیشتر این کشورها در آسیا و به خصوص منطقه خاورمیانه قرار دارند که به صورت نسبی از مزیت قرب مسافت برخوردارند که هزینه داد و ستدهای اقتصادی را کاهش می‌دهد.

 

== پانویس ==

== منابع ==

* '''ابعاد اقتصادی حج'''، محمدتقی رهبر، مشعر، تهران، ۱۳۸۱ش.

* '''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی(-۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۰۳ق.

* '''اسرار عرفانی حج'''، محمد تقی فعالی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.

* '''اسلام و چالش اقتصادی'''، محمد عمر چپرا، ترجمه سید حسین میرمعزی و همکاران، پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، تهران، ۱۳۸۴ش.

* '''اسواق العرب فی الجاهلیه و الاسلام'''، سعید الافغانی، الطبعه الثالثه، دارالفکر، بیروت، ۱۳۹۴.

* '''اقتصاد بخش عمومی (مالیات‌ها)'''، جمشید پژویان، ص۱۲۴، دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشکده اقتصاد، تهران، ۱۳۷۳ش.

* '''اقتصاد بین‌الملل'''، علی رضا رحیمی بروجردی، صص ۲۸۶–۲۸۳، تهران، سمت، ۱۳۹۰ش.

* '''بازار مشترک اسلامی'''، غلام حسین خورشیدی، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۷ش.

* '''بازار یا نابازار؟'''، محسن رنانی، ص۱۳۵، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۶ش.

* '''بررسی مسائل اجتماعی ایران'''، صدیق اورعی، غلام رضا، انتشارات کتاب امروز، ۱۳۷۵ش.

* '''تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا'''، ناصر الهی.

* '''تاریخ عقاید اقتصادی'''، فریدون تفضلی، نشر نی، تهران، ۱۳۷۲.

* '''تاریخچه بازار مشترک'''، ژان فرانسوا دونیو، ژرار دروئسن، ترجمه محمد اسفندیاری، صص ۲۰–۱۹، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

* '''تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق'''، دی. ام هازمن و ام. اس مک فرسن، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۶.

* '''تحقیقات اقتصادی (فصلنامه)'''، سید منصور خلیلی عراقی، دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران.

* '''تفسیر نمونه'''، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دارالکتب الاسلامیه، ویرایش جدید، چ ۴۰، تهران، ۱۳۸۶.

* '''جهان شمولی اسلام'''، تهران، الیاس نادران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ج۲، ۱۳۸۲.

* '''حج ایرانی'''، وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب، مهرداد عربستانی، همان.

* '''حج برنامه تکامل'''، سید محمد ضیاءآبادی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.

* '''حج گنجینه اسرار'''، محمداکبر محقق، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.

* '''حج مقبول'''، سید ابوالحسن حسینی ادیانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.

* '''حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام'''، به کوشش ابراهیم حاجیانی، پژوهشکده تحقیقات راهبردی مجمع تشخیص مصلحت نظام، تهران، ۱۳۹۱.

* '''ربا'''، بخش فرهنگی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، مؤسسه بوستان کتاب قم، ۱۳۸۱ ش.

* '''شکل‌دادن مجدد به اقتصاد مالیه و بانکداری اسلامی در سیاست جهانی'''، بیل مائورر، ترجمه رضا سیمبر، دانشگاه امام صادق(ع)، تهران، ۱۳۸۹.

* '''صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.

* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الأمین'''، تقی الدین محمد بن احمد الحسنی الفاسی المکی، تحقیق محمد حامد القیفی، بی جا، ۱۴۰۶ق.

* '''فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی'''، علی اکبر رشاد، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

* '''فلسفتنا'''، سید محمدباقر صدر، دارالکتاب الاسلامی، تهران، ۱۴۰۱ ق.

* '''فلسفه و آثار حج'''، محمد امامی، تهران، صدر، ۱۳۹۳ق.

* '''کاربرد اندیشه سیستمی'''، درک هیچنز، ترجمه رشید اصلانی، مرکز آموزش مدیریت دولتی، تهران، ۱۳۷۶.

* '''کتاب بیداری اسلامی (ویژه مطالعات موردی)'''، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران، تهران، ۱۳۹۱.

* '''المغازی'''، محمد بن عمر الواقدی (-۲۰۷ق)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۹ق.

* '''مبانی اقتصاد اسلامی'''، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، سمت، تهران، ۱۳۷۱.

* '''متن کامل گزارش ریاست دبیرخانه نشان حلال'''، عبدالحسین فخاری، دبیرخانه نشان حلال، تهران، ۱۳۸۶.

* '''مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد'''، پژوهشکده حج و زیارت، ۱۳۹۱.

* '''مراه العقول فی شرح اخبار آل الرسول'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.

* '''مطالعه اقتصادی برای تشکیل بازار مشترک اسلامی'''، احمد شایق، سازمان برنامه و بودجه، تهران، ۱۳۷۱.

* '''معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه'''، عاتق بن غیث (- ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق.

* '''میقات حج (فصلنامه)'''

* '''نمادها و رمزواره‌های حج'''، مجتبی شریفی، رویش نو، تهران، ۱۳۸۸.

* '''همکاری‌های اجتماعی در اسلام'''، عبدالله ناصح علوان، ترجمه محمدصالح سعیدی، انتشارات پیام، ۱۳۷۳.