اقتصاد حج: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۴۰: | خط ۴۰: | ||
اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۰.</ref> یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، [[برائت از مشرکان]] دانسته شده است.<ref name=":2" /> [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار انقلاب اسلامی [[ايران|ایران]]، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به غارت اموال و سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref> | اقتصاد اسلامی، علاوه بر پاسخگویی به نیازهای اقتصادی، پاسخگویی به نیازهای سیاسی را نیز در نظر داشته و بر نگرش اجتماعی ـ اقتصادی تأکید دارد.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۰.</ref> یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج در امت اسلامی با رویکرد سیاسی، [[برائت از مشرکان]] دانسته شده است.<ref name=":2" /> [[سید روح‌الله خمینی]]، بنیانگذار انقلاب اسلامی [[ايران|ایران]]، برائت از مشرکان را اعلام بیزاری از ابرقدرتها و هشدار به غارت اموال و سرمایه‌های کشورهای اسلامی به دست آنان دانسته است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد، ص 31 ـ 29 «بررسی ظرفیت‌های اقتصادی حج ابراهیمی ـ محمدی با رویکرد نظام‌وار (سیستمی) در پرتو بیانات امام خمینی و مقام معظم رهبری»؛ صحیفه حج، ج 1، صص256 و 257.</ref> | ||
به باور برخی، امروزه{{یادداشت| | به باور برخی، امروزه{{یادداشت|سال ۱۳۹۵ش.}} بسیاری از مشکلات اقتصادی جوامع اسلامی از رابطه حاکمان سرسپرده آن جوامع با ابرقدرتها سرچشمه می‌گیرد، که در صورت برائت و دوری مسلمانان از دشمنان اسلام، زمینه سوء استفاده آنها از منابع مسلمانان از میان می‌رود.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۱.</ref> | ||
==اقتصاد حج و اخلاق== | ==اقتصاد حج و اخلاق== | ||
| خط ۵۱: | خط ۵۱: | ||
راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد،{{یادداشت|رزق.}} سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.<ref>فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»</ref> بر این اساس، اقتصاد اسلامی با توجه کردن به اخلاق در راستای تقویت امت اسلامی گام برمی‌دارد. | راه حل نظام اقتصاد اسلامی برای این مشکل، اخلاق است که با ایجاد کنترل درونی و اصلاح و ارتقاء مبانی معرفت‌شناختی انسان، تعاریف جدیدی از مفاهیمی مانند فقر، غنا، رفاه، زهد، سود، درآمد،{{یادداشت|رزق.}} سعادت و ثروت ارائه می‌دهد. به این ترتیب، دایره نفع شخصی را گسترش می‌دهد تا منافع اجتماعی نیز از یاد نرود.<ref>فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 26، صص 146 ـ 130. «اخلاق اقتصادی (مبانی بینشی، آموزه‌ها و آثار)»</ref> بر این اساس، اقتصاد اسلامی با توجه کردن به اخلاق در راستای تقویت امت اسلامی گام برمی‌دارد. | ||
حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.<ref>برای نمونه ر.ک. صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوی و ابعاد روحانی وجود انسان خود را نشان می‌دهد. | حج یکی از مناسک دینی است که در عین برخورداری از ابعاد اقتصادی، جهات اخلاقی پررنگ و گسترده‌ای دارد.<ref>برای نمونه ر.ک. صهبای حج؛ اسرار عرفانی حج؛ نمادها و رمزواره‌های حج؛ حج برنامه تکامل.</ref> در حج، برخلاف اقتصاد لیبرالیستی که اقتصاد را از اخلاق جدا می‌داند، نگاه تک‌ساحتی به انسان، وجود ندارد و لذت در لذت مادی منحصر نمی‌شود؛ بلکه در ذیل ارتباط انسان با خدا، باور به آخرت، لذت معنوی و ابعاد روحانی وجود انسان خود را نشان می‌دهد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص</ref> | ||
=== ابعاد اخلاقی حج با رویکرد اقتصادی === | |||
ابعاد اخلاقی حج، با رویکرد اقتصادی، در راستای امت اسلامی عبارتند از: | |||
در | ====ارتقای عقلانیت اقتصادی==== | ||
عقلانیتی که هژمونی سرمایه معرفی می‌کند، عقلانیت حسابگرانه و ابزاری است، که رشد جامعه را تنها در ابعاد مادی انسان قرار می‌دهد.<ref>تجزیه و تحلیل اقتصادی و فلسفله اخلاق، ص84</ref> در حالی که اسلام، با مبانی انسان‌شناختی خود، انسان را به عقلانیتی فراتر فرا می‌خواند، که آثار آن در پهنه‌های اقتصادی و اجتماعی، از جمله توسعه پایدار آشکار می‌کند. حج که جلوه‌ای از شکوه تمدن اسلامی و تبلور جهان‌بینی توحیدی است، با توجه به ابعاد تربیتی، اخلاقی و عرفانی‌اش، نقش بسیاری در گذر از عقلانیت ابزاری به عقلانیت ابراری دارد. بروز و شیوع این نوع عقلانیت، در سالم‌سازی رفتار و فضای اقتصادی و در نتیجه توسعه پایدار مؤثر است.<ref>ر. ک. مجموعه مقالات همایش حج و اقتصاد، ص 538 ـ 517، «تأثیر حج ابراهیمی بر رفتار عاملان اقتصادی برای تأمین توسعه پایدار؛ تحلیلی براساس رشد فراگیری با انجام کار با نرخ پس‌انداز درون‌زا»،</ref> | |||
====تقویت اعتماد اجتماعی==== | |||
«اعتماد» یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های سرمایه اجتماعی است که بستر مناسبی برای توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. اسلام با سفارش به راستگویی، امانت‌داری و دستورهایی درباره آداب معامله‌ها، مانند نهی از کم‌فروشی، نظامی را ترسیم می‌کند که در آن کنش‌های جمعی با آسانی بیشتری صورت گرفته و اعتماد افراد جامعه را تقویت می‌کند. این اعتماد می‌تواند با اثرگذاری بر کارایی بازار، دولت، کاهش فقر، توسعه مالی و سرانجام رشد اقتصادی، بسترهای مناسب توسعه اقتصادی را در جامعه فراهم کند.<ref>ر. ک. فصلنامه اقتصاد اسلامی، سال هفتم، شماره 31، پاییز 1387، صص 68 ـ 37 «فرهنگ اعتمادساز در اندیشه دینی و نقش آن در توسعه اقتصادی»</ref> | |||
حج با ایجاد یکسانی در مناسک، رفتار و پوشش سعی می‌کند تشابهات بین افراد را افزایش دهد و زمینه‌های ارتباطی را افزایش دهد. با افزایش زمینه‌های ارتباطی، زمینه‌های سوءتفاهم کاهش می‌یابد و در مقابل همدلی و احساس همدردی افزایش می‌یابد. در این فضای تعاملی ارتباطی، نگاه مثبت افراد و در نتیجه اعتماد بین آنها افزایش می‌یابد. در مناسک حج زمینه‌های سلب اعتماد از بین می‌رود، برای نمونه یکی از محرمات احرام جدال و ناسزا گفتن است که سبب تیرگی روابط اجتماعی و از بین رفتن اعتماد می‌شود؛ بنابراین از یک طرف به‌طور کلی کارکردهای اخلاقی حج، تقید و دینداری مردم را بیشتر می‌کند و به‌طور عمومی سبب ارتقاء فضائل اخلاقی‌ای مانند راستگویی و احترام به دیگران می‌شود که در ارتقای اعتماد عمومی بسیار مؤثر است. از طرف دیگر همدلی و همراهی حاصل از ابعاد اجتماعی حج سبب ارتقاء همبستگی اجتماعی است که یکی از آثار آن تقویت اعتماد بین اعضای جامعه است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۴۱۴.</ref> | |||
=== | ====توجه به منافع عمومی==== | ||
یکی از چالش‌های مهم اقتصاد فردگرای لیبرالیستی که بر بازار آزاد مبتنی است، از بین رفتن منافع عمومی در سایه منافع شخصی است. اسلام ضمن احترام به مالکیت شخصی به منافع جمعی بسیار توجه و نظام ارتباطات اجتماعی را مبتنی بر اصول اخلاقی طراحی می‌کند، تا افراد جامعه نگاه و اهدافشان به سود شخصی معطوف نباشد. به عبارت دیگر حب ذات به صورت امر طبیعی حقیقی در تمام ابعاد زندگی بشر وجود دارد؛<ref>فلسفتنا، ص36.</ref> ولی تمرکز بر سود و منافع شخصی، مانع از تحقق اهداف اجتماعی می‌شود. در این بین بهترین راه برای ایجاد رقابت و ارتباط صحیح بین نیروهای بازار، ضوابط اخلاقی است.<ref>ر. ک. اسلام و چالش اقتصادی، ص340.</ref> | |||
حج | شیوه برگزاری حج بر طبق زندگی طبقات پایین جامعه است تا زائران ضمن خارج شدن از امتیازطلبی و روح تبعیض، مشکلات طبقه پایین جامعه را تجربه و با آن زندگی کنند.<ref>ر. ک. ص 88 ـ 87، 1391. «ارزیابی عوامل سیاسی انسجام‌بخش میان مسلمین در موسم حج»</ref> زائران خانه خدا در فضای معنوی حج نوعی از روابط اجتماعی را تجربه می‌کنند که ناقض ساختار معمول زندگی دنیوی است و با خصایص برابرگرایانه‌ای که دارد تجربه‌ای وحدت‌بخش را به زائران ارائه می‌دهد.<ref>ر. ک. حج، تجلی معنویت و کانون دیپلماسی فرهنگی جهان اسلام، ص134، «حج ایرانی: وحدت و تنش گفتمان‌های رقیب»، مهرداد عربستانی، ص134</ref> تحقق عدالت اجتماعی را در حج می‌توان در ذبح‌هایی دانست که هر کدام از حج‌گزاران، طبق دستور شرع به‌عنوان قربانی یا کفاره ذبح می‌کنند و در راهی که معین شده است به مصرف می‌رسانند.{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|﴿فَكُلُواْ مِنۡهَا وَأَطۡعِمُواْ ٱلۡبَآئِسَ ٱلۡفَقِيرَ﴾}} | ||
[چون قربانى كرديد] از آن بخوريد و تهيدست را نيز اطعام كنيد!}}<ref>سوره حج، آیه ۲۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> | |||
==اقتصاد حج و توسعه== | ==اقتصاد حج و توسعه== | ||
| خط ۹۴: | خط ۹۴: | ||
==آسیب‌شناسی== | ==آسیب‌شناسی== | ||
بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد [[حج]]، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد | بر پایه روایات، برجسته‌ترین ابعاد [[حج]]، ابعاد عبادی و معنوی آن است و ابعاد اقتصادی نیز در همین مسیر و رویکرد قرار می‌گیرند؛ از این رو، غلبه ابعاد مادی و اقتصادی نکوهش شده است. برای نمونه، [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]] حج‌گزاران را به سه دسته تقسیم می‌کند؛ گروهی که از آتش جهنم رهایی می‌یابند، گروهی که گناهانشان بخشوده می‌شود و گروهی که اهل و اموال آنها حفظ می‌شود. وی در مقام ارزش‌گذاری این گروه‌ها، کم بهره‌ترین افراد از حج را گروه سوم می‌داند.<ref>کلینی 1407 ق، ج4، ص253</ref> [[حضرت محمد(ص)]]، در [[حجة الوداع]] از روزگاری که ثروتمندان برای تفریح و تفرج، افراد متوسط برای خرید و فروش و تهی‌دستان برای ریا و کسب شهرت به [[مکه]] بروند ابراز نگرانی کرده است.<ref>تفسیر نور الثقلین، ج5، ص36</ref> | ||
==در نگاه دیگران== | ==در نگاه دیگران== | ||
درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که | درباره بررسی ابعاد اقتصادی حج، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت نگرفته است. تنها برخی از آثار به‌صورت اجمالی به بحث از جنبه‌های اقتصادی حج پرداخته‌اند که عبارتند از: | ||
محمد امامی، به برخی از منافع اقتصادی حج، از جمله ایجاد گشایش در زندگی مستمندان [[حجاز]]، افزایش پرداخت خمس و زکات و رونق کسب و کار در شهرهای حجاز اشاره می‌کند.<ref>فلسفه و آثار حج، ص116-119.</ref> | |||
حسینی ادیانی، از تأثیر حج بر تقویت پایه اقتصادی کشورهای اسلامی یاد می‌کند و ظرفیت شکل‌گیری بازار مشترک اسلامی را مورد تأکید قرار می‌دهد.<ref>حج مقبول، ص55.</ref> | |||
محمد اکبر محقق، بر پایه آیات و روایات، در مورد ابعاد و آثار اقتصادی حج و عمره سخن گفته است.<ref>حج گنجینه اسرار، ص123-129.</ref> | |||
محمدتقی رهبر، بر پایه آیات و روایات، ابعاد اقتصادی حج را بیان کرده وسپس تعامل ابعاد اقتصادی و اخلاقی حج را برشمرده و در ادامه، آثار اقتصادی را بیان کرده است.<ref>ابعاد سیاسی و اجتماعی حج، ص208-232.</ref> او در جای دیگر با نیم نگاهی به مباحث جهانی شدن، ابعاد اقتصادی حج را بررسی کرده است.<ref>میقات حج، پاییز 1380, شماره 37، «مروری بر بعد اقتصادی حج»</ref> | |||
در سال ۱۳۹۱ش. | پژوهشکده حج و زیارت، در سال ۱۳۹۱ش. اقدام به برگزاری همایش بین‌المللی «حج و اقتصاد» کرد و مجموعه مقالات این همایش به چاپ رسید که شامل مقالات متعددی در پنج محور اصلی همایش از جمله، کلیات، مباحث فقهی حج، مباحث اقتصاد خرد حج و مباحث اقتصاد کلان حج است.<ref>نک: مجموعه مقالات اولین همایش حج و اقتصاد</ref> | ||
ترنر،<ref>Turner</ref> ضمن تمایز گذاردن بین سفر حج و سفرهای توریستی که به قصد لذت برگزار می‌شود، به بررسی تأثیر حج بر رشد اقتصادی عربستان پرداخته است و تأثیر حج بر رونق اقتصاد عربستان را نشان داده است.<ref>History of Religions, No. 3, p.12, "The Centre Out There: The Pilgrim's Goal"</ref> «کوهن»<ref>Cohen</ref> نیز در مطالعه خود، حج را علاوه بر انجام مناسک واجب، به‌عنوان شکلی از گردشگری در نظر گرفته و به بررسی نقش حج بر رشد اقتصادی کشور عربستان پرداخته است. این مطالعه براساس مطالعه «رابینسون»<ref>Geographical Review, vol.62, No. 4,"The Recreation Geography of South Asia"</ref> است که در آن گردشگران در کشورهایی مانند: «هند» و «آسیای جنوبی» منابع درآمدی برای رشد این کشورها بوده‌اند. کوهن نیز همچون «نونز»<ref>Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism Nunez. "Touristic Studies in Anthropological Perspectives"</ref> مکه را به‌عنوان مقصد گردشگری بی‌همتایی در طول عصرهای گوناگون معرفی کرده است. از دید کوهن حج مانند سفری توریستی است که در آن زائران همانند گردشگران، سفری ارادی و موقتی انجام می‌دهند و هدف‌شان کسب مطلوبیت است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که حج مانند توریسم، سبب تسهیل فعالیت‌های اقتصادی می‌شود.<ref>Cohen, Erik. (1979). "A Phenomenology of Tourist Experiences". Sociology NO.13، P.179 ـ 201</ref> | |||
«سردار»<ref>Sardar</ref> در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش اماکن مقدس می‌داند. درواقع از نظر سردار، هدف گردشگران و حاجیان از سفر، کسب مطلوبیت است. اما لذت سفر حج از نوع غیرمادی و معنوی است.<ref>Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref> | «سردار»<ref>Sardar</ref> در مطالعه خود با عنوان «ابعاد روحانی و جسمانی حج» اظهار می‌دارد که تجربه غیرمادی و روحانی سفر حج، عاملی برای کم‌رنگ شدن سختی مناسک حج است. او لذت واقعی این سفر را، حضور در فضای معنوی و آرامش بخش اماکن مقدس می‌داند. درواقع از نظر سردار، هدف گردشگران و حاجیان از سفر، کسب مطلوبیت است. اما لذت سفر حج از نوع غیرمادی و معنوی است.<ref>Hajj Studies, Vol. 1, pp. 27 ـ 37"The Spiritual and Physical Dimensions of the Hajj: A Systems Overview"</ref> | ||