حجازیه (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
←نسخه خطی و چاپ
(←محتوا) |
|||
| خط ۵۵: | خط ۵۵: | ||
نویسنده، سفر خود را در سال ۷۵۷ق. از یزد آغاز کرده،<ref name=":1">مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۰–۳۱.</ref> از مسیر کهگیولیه و شوشتر به [[بغداد]] رفته{{یادداشت|ایرانیان در آن دوران برای رفتن به حج، در آغاز به عراق می‌رفتند و همراه کاروان عراق راهی حجاز می‌شدند. به گزارش ابوالاشرف، راه سفر ایرانیان به بغداد، از کهگیلویه و شوشتر می‌گذشته است. وی با گذر از این شهر به بغداد رفته و از آنجا همراه با کاروان حج عراقی به حج رفته است.}} و از آنجا به حجاز رسیده{{یادداشت|در آن سال کاروان حج عراق با حمایت سلطان اویس (حک:۷۵۷–۷۷۶ق) و همراه با جمعی از بزرگان دینی و حکومتی از عراق عازم حجاز شد.}}<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۳–۳۴.</ref> و پس از مناسک حج در [[مکه]]، برای [[زیارت]] به [[مدینه]] رفته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۱–۳۳.</ref> | نویسنده، سفر خود را در سال ۷۵۷ق. از یزد آغاز کرده،<ref name=":1">مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۰–۳۱.</ref> از مسیر کهگیولیه و شوشتر به [[بغداد]] رفته{{یادداشت|ایرانیان در آن دوران برای رفتن به حج، در آغاز به عراق می‌رفتند و همراه کاروان عراق راهی حجاز می‌شدند. به گزارش ابوالاشرف، راه سفر ایرانیان به بغداد، از کهگیلویه و شوشتر می‌گذشته است. وی با گذر از این شهر به بغداد رفته و از آنجا همراه با کاروان حج عراقی به حج رفته است.}} و از آنجا به حجاز رسیده{{یادداشت|در آن سال کاروان حج عراق با حمایت سلطان اویس (حک:۷۵۷–۷۷۶ق) و همراه با جمعی از بزرگان دینی و حکومتی از عراق عازم حجاز شد.}}<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۳–۳۴.</ref> و پس از مناسک حج در [[مکه]]، برای [[زیارت]] به [[مدینه]] رفته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۱–۳۳.</ref> | ||
=== منابع آب راه حج === | ===منابع آب راه حج=== | ||
منابع آب در طول راه، مورد توجه نویسنده بوده و نخستین مشکلی است که ذهن او را درگیر کرده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۵.</ref> به گفته او، در بسیاری از [[رباط|منازل]] سفر حج، چاه‌ها و کاریزها{{یادداشت|قنات‌ها.}} به دلیل عدم رسیدگی خشک شده بودند و کاروانیان برای رسیدن به آب به مشکل افتاده و دوباره به حفر چاه پرداخته‌اند. به باور نویسنده، برخلاف آنچه به نظر می‌رسد، حجاز و راه حج منابع آب زیر زمینی خوبی داشته است و در بیشتر منازل با حفر چند گز می‌شد به آب شیرین فراوان رسید. ابوالاشرف، راه بهره بردن از منابع آب منطقه را حفر کاریزها و انتقال آب دانسته است. او وجود برخی از آبادی‌های راه حجاز، مانند نخله محمود و وادی صفرا را که سرسبز بوده، دلیلی بر استعداد طبیعی منطقه حجاز دانسته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۶–۳۷.</ref> | منابع آب در طول راه، مورد توجه نویسنده بوده و نخستین مشکلی است که ذهن او را درگیر کرده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۵.</ref> به گفته او، در بسیاری از [[رباط|منازل]] سفر حج، چاه‌ها و کاریزها{{یادداشت|قنات‌ها.}} به دلیل عدم رسیدگی خشک شده بودند و کاروانیان برای رسیدن به آب به مشکل افتاده و دوباره به حفر چاه پرداخته‌اند. به باور نویسنده، برخلاف آنچه به نظر می‌رسد، حجاز و راه حج منابع آب زیر زمینی خوبی داشته است و در بیشتر منازل با حفر چند گز می‌شد به آب شیرین فراوان رسید. ابوالاشرف، راه بهره بردن از منابع آب منطقه را حفر کاریزها و انتقال آب دانسته است. او وجود برخی از آبادی‌های راه حجاز، مانند نخله محمود و وادی صفرا را که سرسبز بوده، دلیلی بر استعداد طبیعی منطقه حجاز دانسته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۶–۳۷.</ref> | ||
=== راهزنی در راه حج === | ===راهزنی در راه حج=== | ||
راهزنی قبیله‌های عرب بدوی و چپاول کاروان‌های حاجیان، دومین مشکلی است که نویسنده به آن پرداخته است. او در این باره، با رئیسان قبایل عرب و اشراف مکه مذاکره کرده است. اعراب گفته‌اند در صورتی که شاهان در آبادانی راه حج اقدام کنند و چاه‌ها حفر کنند و آب جاری کنند، ما نیز به کشاورزی و اقامت در آن خواهیم پرداخت و به آبادانی راه‌ها کمک خواهیم کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۸–۳۹.</ref> | راهزنی قبیله‌های عرب بدوی و چپاول کاروان‌های حاجیان، دومین مشکلی است که نویسنده به آن پرداخته است. او در این باره، با رئیسان قبایل عرب و اشراف مکه مذاکره کرده است. اعراب گفته‌اند در صورتی که شاهان در آبادانی راه حج اقدام کنند و چاه‌ها حفر کنند و آب جاری کنند، ما نیز به کشاورزی و اقامت در آن خواهیم پرداخت و به آبادانی راه‌ها کمک خواهیم کرد.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۸–۳۹.</ref> | ||
=== آلودگی مکه و مدینه === | ===آلودگی مکه و مدینه=== | ||
به گفته نویسنده، نظافت توسط حاجیان و عرب‌ها در مکان‌های مقدس مکه و مدینه رعایت نمی‌شده است. برخی از نگرانی‌های او در این باره عبارت است از: خوابیدن حاجیان در [[مسجدالحرام]]؛ آوردن احشام به اطراف حرم و تبدیل آن به جایی شبیه اصطبل‌ها؛ آمدن همه افراد بر سر [[مزار حضرت محمد(ص)|قبر حضرت محمد(ص)]] بدون رعایت ادب برای بوسیدن قبر و اکتفا نکردن به [[عتبه بوسی|عتبه‌بوسی]]. | به گفته نویسنده، نظافت توسط حاجیان و عرب‌ها در مکان‌های مقدس مکه و مدینه رعایت نمی‌شده است. برخی از نگرانی‌های او در این باره عبارت است از: خوابیدن حاجیان در [[مسجدالحرام]]؛ آوردن احشام به اطراف حرم و تبدیل آن به جایی شبیه اصطبل‌ها؛ آمدن همه افراد بر سر [[مزار حضرت محمد(ص)|قبر حضرت محمد(ص)]] بدون رعایت ادب برای بوسیدن قبر و اکتفا نکردن به [[عتبه بوسی|عتبه‌بوسی]]. | ||
نویسنده در مذاکرات خود با رؤسای حجاز، پاکیزه کردن حرمین و رفع نجاسات از اطراف مسجدالحرام، [[مسجدالنبی(ص)]] و منابع آب شهر را لازم دانسته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۶–۳۷.</ref> | نویسنده در مذاکرات خود با رؤسای حجاز، پاکیزه کردن حرمین و رفع نجاسات از اطراف مسجدالحرام، [[مسجدالنبی(ص)]] و منابع آب شهر را لازم دانسته است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۶–۳۷.</ref> | ||
=== سفارش‌ها به سلطان === | ===سفارش‌ها به سلطان اویس=== | ||
ابوالاشرف، در بند پایانی رساله از سلطان اویس، خواسته است جهت آبادانی راه حج اقدام کند. او به شاه پیشنهاد کرده تا خود شخصاً بازسازی چند منزل از منازل را نذر کرده و با این کار نام خود را نیز نیک گرداند. او همچنین پیشنهاد کرده برای این کار، سفیرانی نزد پادشاهان [[مصر|مصر{{یادداشت|که در آن زمان ممالیک (حک:۶۴۸–۹۲۲ق) بودند.}}]] فرستاده شود و لزوم آبادانی راه حج به آنان تذکر داده شود که یا خود آنان که حاکمان حجاز هستند به این کار اقدام کنند یا اجازه آن را به پادشاهان جلایری بدهند.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۹–۴۰.</ref> | ابوالاشرف، در بند پایانی رساله از سلطان اویس، خواسته است جهت آبادانی راه حج اقدام کند. او به شاه پیشنهاد کرده تا خود شخصاً بازسازی چند منزل از منازل را نذر کرده و با این کار نام خود را نیز نیک گرداند. او همچنین پیشنهاد کرده برای این کار، سفیرانی نزد پادشاهان [[مصر|مصر{{یادداشت|که در آن زمان ممالیک (حک:۶۴۸–۹۲۲ق) بودند.}}]][[حجازیه (کتاب)#cite%20note-15|<span class="mw-reflink-text">[یادداشت 4]</span>]] فرستاده شود و لزوم آبادانی راه حج به آنان تذکر داده شود که یا خود آنان که حاکمان حجاز هستند به این کار اقدام کنند یا اجازه آن را به پادشاهان جلایری بدهند.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۹–۴۰.</ref> | ||
=== یادداشت‌های دیگران === | ===یادداشت‌های دیگران=== | ||
در پایان رساله، یادداشت‌های کوتاهی از برخی عالمان و سرشناسان که به گمان همسفر نویسنده بوده‌اند آمده است. درونمایه این یادداشت‌ها، تأیید مطالب رساله و لزوم رسیدگی به مشکلات راه حج است. برخی از یادداشت‌نویسان عبارتند از: اسحاق بن عبداللطیف بن اسماعیل قصری؛ میمون شاه بن ابراهیم بن رشید و فضل الله بن عبدالمؤمن بن ابراهیم بن رشید که نوادگان خواجه رشید الدین فضل الله بودند؛ محمد بن یوسف معروف به شمس الائمه کرمانی؛ خواجه مرجان آغا که مدتی حاکم بغداد و از بزرگان دولت جلایری بود<ref>تاریخ حبیب السیر، ج3، ص240.</ref> و محمد بن جنید سکندرانی. یکی از این دست‌خط‌ها، از خود شاه اویس جلایری است که در آن وعده رفع کاستی‌ها را داده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۴۱–۴۴.</ref> | |||
در پایان | در پایان نسخه چاپی، مطلب ناتمامی با عنوان «ذکر منازل مبارک از مشهد امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)» آمده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۴۵.</ref> نویسنده در میانه رساله، وقتی شمار منزل‌های راه از ابتدای [[آستان مقدس امام علی(ع)|مشهد امیرالمؤمنین علی(ع)]] تا مکه را می‌آورد، می‌گوید: «مفصل و مشروح [آن]، بر ظهر نوشته»؛<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی دفتر اول (رساله حجازیه)، ص۳۵.</ref> از این رو، به گمانِ برخی<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۵۱۱.</ref> این مطلب ناتمام، همان تفصیل منازل حج و بیان منابع آب هر منزل بوده، که تنها چند خط آن باقی مانده است. | ||
==ویژگی‌ها== | ==ویژگی‌ها== | ||
*رساله حجازیه، که در سده هشتم قمری نگاشته شده، یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های حج به نثر پارسی شمرده شده است. | *رساله حجازیه، که در سده هشتم قمری نگاشته شده، یکی از کهن‌ترین سفرنامه‌های حج به نثر پارسی شمرده شده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۵۰۷.</ref> | ||
*نثر رساله متکلف و در جاهایی مسجع است | *نثر رساله متکلف و در جاهایی مسجع است. از دیگر ویژگی‌های آن، اشاره‌های پرشمار به آیات و روایات، بیان اشعار و کاربرد فراوان واژگان عربی است. برای نمونه: | ||
{{گفتاورد | |||
| متن = ارکان و مناسک حج و عمره که موجب نجاتِ روز قیامت است -کَما یَنْبَغی- اقامت یافت و و قوفِ عرفه که رافع درجات عرصه عرصات تواند بود، دو نوبیت [یوم] الجمعه و یوم السَّبت به حصول موصول گشت -وذلِکَ فَضلُ اللهِ علینا و علی الناس- و [همچن]ین تقبیل تربت حضرت رسالت -علیه الصّلوة و السّلام- و زیارتِ «ما بین بَیْتی و مِنْبَری رَوضَةٌ [مِن رِ]یاضِ الجنَّة...» در شأن آن است به فیروزی روزی شد. چنانچه فحوای این ابیات اثبات معنی آن می‌کند. | |||
}} | |||
==نسخه خطی و | ==نسخه خطی و چاپی== | ||
[[پرونده:مجموعه رسائل خطی فارسی (دفتر اول).jpg|بندانگشتی|213x213پیکسل|دفتر اول از مجموعه رسائل خطی فارسی، که رساله حجازیه در برگه ۳۰ آن چاپ شده است.]] | [[پرونده:مجموعه رسائل خطی فارسی (دفتر اول).jpg|بندانگشتی|213x213پیکسل|دفتر اول از مجموعه رسائل خطی فارسی، که رساله حجازیه در برگه ۳۰ آن چاپ شده است.]] | ||
از رساله حجازیه تنها یک نسخه باقی مانده که همراه با نسخه خطی کتاب «نهایة المسوول فی درایة الرسول» صحافی شده و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بخشی از این رساله، در انتهای «نهایة المسوول» و بخش دیگر آن در میانه این کتاب صحافی شده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، ج1، ص28.</ref> | از رساله حجازیه تنها یک نسخه باقی مانده که همراه با نسخه خطی کتاب «نهایة المسوول فی درایة الرسول» صحافی شده و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. بخشی از این رساله، در انتهای «نهایة المسوول» و بخش دیگر آن در میانه این کتاب صحافی شده است.<ref>مجموعه رسائل خطی فارسی، ج1، ص28.</ref> | ||