حج تمتع: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه «تمتّع»، به معنای برخوردار شدن و بهره بردن بوده<ref>. الصحاح، ج3، ص1282؛ النهایه، ج4، ص392 «متع».</ref> و اصطلاح فقهی «حج تمتّع»، به معنای [[حج|حجی]] است که در آن حج‌گزار ابتدا برای [[مناسک]] عمره تمتّع [[احرام|مُحرم]] می‌شود و پس از خروج از احرام، دوباره برای حج احرام می‌بندد.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص267؛ کشف الرموز، ج1، ص336؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref>  

به این نوع از حج، تمتّع گفته می‌شود؛ زیرا ادا کننده آن در فاصله زمانی میان حج و عمره می‌تواند کارهایی را که در حال احرام حرام بوده، انجام داده و بهره‌مند شود.<ref>. مستند الشیعه، ج11، ص208؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> از آنجا که ارتباط میان این عمره و حج تمتّع، به گونه‌ای است که مانند یک عمل شمرده می‌شوند، گویا این تمتّع و بهره‌مندی، در میانه حج روی داده است.<ref>. الروضة البهیه، ج2، ص204؛ ریاض المسائل، ج6، ص101؛ شرح نبراس الهدی، ص263.</ref> برخی فقیهان، وجه نامگذاری این نوع حج به تمتّع را، انجام یافتن حج و عمره در یک سفر و بی‌نیازی از سفرهای متعدد دانسته‌اند.<ref>. الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص29؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> با این تحلیل، [[حج قران|حج قِران]] از دیدگاه [[اهل سنت]] به معنای حجی که در آن احرام به حج و عمره در یک زمان صورت می‌گیرد، از مصداق‌های حج تمتّع به شمار می‌رود.<ref>. التمهید، ج8، ص354؛ بحر المحیط، ج2، ص86؛ مجموع الفتاوی، ج26، ص271.</ref> شماری دیگر، وجه نامیده شدن آن به حج تمتّع را، بهره بردن احرام‌گزار از ثواب عمره در ماه‌های حج، که در عصر [[جاهلیت|جاهلی]] امری ناپسند شمرده می‌شد دانسته‌اند.<ref>. البنایه، ج4، ص300، 314.</ref>{{یادداشت|برای آگاهی بیشتر روی [[حج جاهلی]] تلیک کنید!}}

}}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است و گاهی این نوع حج در احادیث<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ صحیح البخاری، ج2، ص153؛ الکافی، ج3، ص32 و ج5، ص364.</ref> و به دنبال آن در منابع فقهی، «متعة الحج» نامیده شده<ref>بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ اصباح الشیعه، ص131؛ جواهر الکلام، ج2، ص237.</ref> و انجام‌دهنده آن مُتمتّع خوانده شده است.<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص49؛ المعتبر، ج2، ص791.</ref>  

پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> که نشانه‌ای بر اهمیت ویژه این گونه حج دانسته‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص234.</ref> بر پایه روایتی، [[امام باقر(ع)]] تمتّع را برترین نوع حج شمرده<ref>الکافی، ج4، ص291.</ref> و در روایتی از [[امام صادق (ع)|امام صادق(ع)]] و امام باقر(ع)، یک حج تمتع برابر با هزار حج دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> شماری از [[اهل سنت]]، با توجه به تعریف گسترده‌ای که از حج تمتّع دارند،{{یادداشت|که شامل حج‌گزارانی که قربانی به همراه می‌برند نیز می‌شود.}} حج [[حضرت محمد(ص)]] در [[حجة الوداع]] را، حج تمتّع دانسته‌اند؛<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص43؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج2، ص235.</ref> هر چند به نظر فقیهان [[شیعه]]، این حج به سبب همراه داشتن [[قربانی]]، [[حج قران|حج قِران]] بوده است.<ref>الکافی، ج4، ص249؛ الخلاف، ج2، ص268.</ref>

به باور فقیهان شیعه، به استناد روایات<ref>. الکافی، ج4، ص291ـ292؛ تهذیب، ج5، ص29.</ref> در مواردی که مکلّف میان انواع سه‌گانه حج{{یادداشت|[[حج افراد|افراد]]، [[حج قران|قِران]] و [[حج تمتع|تمتّع]].}} دارای اختیار است،{{یادداشت|مانند حج مستحب.}} حج تمتّع بر دیگر انواع حج برتری دارد.<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص556؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص481؛ جواهر الکلام، ج18، ص48.</ref> میان فقهای مذاهب اهل سنت، [[حنبلی|حنبلیان]]<ref>. الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص232.</ref> و برخی [[امام شافعی|شافعیان]]<ref>. المجموع، ج7، ص150؛ مغنی المحتاج، ج1، ص514.</ref> حج تمتّع را با فضیلت‌ترین نوع حج دانسته‌اند. البته برخی از آنان این برتری را وابسته به آن شمرده‌اند که حج‌گزار همراه خود قربانی نیاورده باشد.<ref>. اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص271؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص35؛ فقه السنه، ج1، ص657.</ref>

اعراب در [[جاهلیت]]، [[حج]] و [[عمره]] را جدا از هم و با فاصله‌ زمانی انجام می‌دادند و جمع کردن حج و عمره را ممنوع می‌پنداشتند؛<ref>. نک: صحیح البخاری، ج2، ص152؛ المغنی، ج3، ص237.</ref> تا اینکه در سال دهم هجری، حج تمتع توسط [[حضرت محمد(ص)]] تشریع شد.<ref>. سنن ابی داود، ج1، ص425ـ426.</ref> بر پایه روایات، حکمت تشریع آن، تخفیفی از طرف خداوند برای حاجیان و جلوگیری از طولانی شدن [[احرام]] و در نتیجه فساد آن بوده است.<ref>. علل الشرائع، ج1، ص274.</ref> پذیرش حج تمتع از طرف اعراب دشوار بود؛ تا جایی که با ایستادگی در برابر حضرت محمد(ص)، او را به خشم آوردند.<ref>. نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج4، ص286؛ صحیح مسلم، ج4، ص33ـ34؛ علل الشرائع، ج2، ص414.</ref> برخی منابع از مخالفت [[عمر بن خطاب]] با حج تمتّع در زمان پیامبر(ص) گزارش داده‌اند.<ref>. الارشاد، ج1، ص174؛ اثبات الهداه، ج1، ص250؛ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص202.</ref>

[[عمر بن خطاب]] در دوران خلافت خود، ضمن اعتراف به جائز بودن حج تمتّع در زمان حضرت محمد(ص)، آن را ممنوع شمرد و در این باره سختگیری کرد<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص52؛ السنن الکبری، ج7، ص206؛ بحار الانوار، ج30، ص629.</ref> و مخالفان را کیفر می‌داد؛<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ فتح الباری، ج3، ص332.</ref> تا آنجا که برخی از [[صحابه|صحابیان]] درباره این موضوع سکوت کرده و به دیگران سفارش می‌کردند در زمان حیاتشان، سخنی مبنی بر جواز حج تمتّع از آنها نقل نشود.<ref>. نک: صحیح مسلم، ج4، ص48؛ البدایة و النهایه، ج5، ص159.</ref> برخی، این منع را از بدعت‌های عُمر شمرده‌اند.<ref name=":0">. نهج الحق، ص284.</ref>

#رواج یافتن زیارت [[کعبه]] و ادای عمره در طول سال با سفرهای جداگانه و در نتیجه رشد اقتصادی مکیان.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص50؛ صحیح مسلم، ج4، ص46؛ السنن الکبری، ج5، ص21؛ کنز العمال، ج5، ص164.</ref>

برخی فقیهان، فرمان عمر درباره ترک حج تمتّع و انجام جداگانه عمره را مصداق اتمام عمره در آیه {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾}}{{یادداشت|حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02">سوره آل عمران، آیه ۹۷؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۶۲.</ref> به شمار آورده‌اند.<ref>. المجموع، ج7، ص158.</ref> در پاسخ گفته شده، مراد از اتمام حج به تصریح شماری از مفسران،<ref>. التبیان، ج2، ص154؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص296-297.</ref> انجام کامل عمل است، بویژه آنکه در مقابل فرض [[احصار و صد|احصار]] ذکر شده است. گذشته از این که، استناد به آیه در کلام عمر مطرح نشده است.<ref>. الاضواء علی عقائد الشیعه، ص486.</ref>  

شماری از اهل سنت، گفته‌اند که با توجه به برتر بودن [[حج افراد|حج اِفراد]] از تمتّع، نهی عمر تنزیهی بوده و هدف وی ترغیب مردم به حج اِفراد بوده است.<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169.</ref> برخی دیگر گفته‌اند که مراد عمر، ممنوعیت عدول از حج افراد به عمره تمتّع بوده است.<ref>. صحیح مسلم، النووی، ج8، ص169؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص392.</ref> بر پایه نظری دیگر، به استناد برخی روایات<ref>. الجمع بین الصحیحین، ج1، ص271.</ref> حج تمتّع ویژه [[صحابه]] است.<ref>. نک: عمده القاری، ج9، ص189.</ref> برخی نیز این گفته‌ها را توجیهات خوانده و با سخن صریح عمر و نیز رویه عملی او در این باره ناسازگار شمرده و نقد کرده‌اند.<ref>. نک: عمده القاری، ج9، ص189؛ زاد المعاد، ج1، ص178؛ بحار الانوار، ج30، ص632ـ633.</ref>  

در منابع شیعه<ref>. الکافی، ج4، ص292؛ تهذیب، ج5، ص26ـ29.</ref> و اهل سنت، تحریم حج تمتّع خلاف نص قرآن و سنت حضرت محمد(ص)<ref>. صحیح مسلم، ج4، ص47؛ صحیح البخاری، ج2، ص151-153؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref> و عمل صحابه<ref>. صحیح مسلم، ج4، ص49؛ سنن النسائی، ج5، ص151؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> خوانده شده و حتی برخی از اهل سنت، نهی عمر را نامعتبر دانسته‌اند.<ref>. الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref> به رغم سکوت یا انعطاف برخی از صحابیان پیامبر(ص) در برابر تحریم حج تمتّع، شماری از آنان به صراحت با آن مخالفت کردند و حتی در مقام عمل این ممنوعیت را مراعات نکردند، برخی از آن افراد عبارتند از:

#'''[[امام علی(ع)]]''':<ref>. الموطا، ج1، ص336؛ صحیح البخاری، ج2، ص151؛ سنن النسائی، ج5، ص152.</ref> وی در برابر اعتراض [[عثمان بن عفان]] به سبب ادای حج تمتّع، تصریح کرد که نمی‌توان سخن فرستاده خدا را به خاطر دیگران رها کرد.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص95؛ السنن الکبری، ج5، ص21.</ref>

#'''[[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]]''': فرزند عمر بن خطاب، در موارد متعدد بر جواز حج تمتّع تأکید کرده و با تصریح به مستند قرآنی آن و سیره نبوی، نهی پدرش را نادرست و بدون مستند شمرده است.<ref>. السنن الکبری، ج5، ص21؛ تفسیر قرطبی، ج2، ص388.</ref>

#'''[[عایشه]]''': او در پاسخ به نهی [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] از ادای حج تمتّع، به غلامان و نزدیکان خود دستور داد که حج تمتّع به جا آورند. وی خطاب به معاویه تأکید کرد که رفتار او مطابق واقعیت است.<ref>. نک: الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص238.</ref>

#'''[[عبدالله بن عباس]]''': ابن عباس نیز همواره بر اینکه این نوع حج را همراه با حضرت محمد(ص) و [[مهاجرین|مهاجران]] و [[انصار]] انجام داده، تأکید داشت<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج1، ص337.</ref> و در پاسخ به پرسش شخصی از او در این باره آن را جایز شمرد.<ref>. مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص348؛ صحیح مسلم، ج4، ص55.</ref>

#'''[[ابی بن کعب]]''': وی در مخالفت با ممانعت عمر از حج تمتع به او گفت که با توجه به نزول آیه درباره آن و نیز سیره حضرت محمد(ص) وی حق این کار را ندارد.<ref>. الدر المنثور، ج1، ص216؛ مجمع الزوائد، ج5، ص128.</ref>

#'''عمران بن حصین''': او با تصریح به اینکه حضرت محمد(ص) میان حج و عمره جمع کرد{{یادداشت|در قالب حج تمتّع.}} و پس از آن آیه‌ای در نسخ آن نازل نشده، تحریم حج تمتّع را تنها دیدگاه شخصی عمر می‌دانست.<ref>. صحیح البخاری، ج2، ص153؛ صحیح مسلم، ج4، ص48.</ref>

همچنین بر پایه احادیث شیعه، [[امامان(ع)]] به صراحت اعلام کرده‌اند که در ادای حج تمتّع [[تقیه]] را روا نمی‌دارند و آن را انجام می‌دهند.<ref>. الکافی، ج3، ص32؛ من لایحضره الفقیه، ج1، ص48؛ الاستبصار، ج2، ص151.</ref>

به تدریج، بویژه در دوره [[بنی‌عباس|عباسیان]]، ظاهراً به استناد نظر [[عبدالله بن عباس|ابن عباس]]، این منع برچیده شد و حج تمتّع آزاد گردید.<ref name=":4">. معالم المدرستین، ج2، ص222ـ223.</ref>

به نظر بسیاری از فقیهان [[شیعه]]<ref>. الحدائق، ج14، ص320؛ مستند الشیعه، ج11، ص215؛ بحار الانوار، ج30، ص603.</ref> و [[اهل سنت]]،<ref>. المجموع، ج7، ص153؛ البحر الرائق، ج2، ص626.</ref> آیه {{آیه|فَمن تمتّع بِالعُمرة إلی الحجّ...}}{{یادداشت|پس هر كه با پايان بردن عمرi تمتّع به سوى حج تمتّع رود، آنچه از قربانى ميسر است [قربانى كند] و...}}<ref name=":2" /> بر مشروعیت حج تمتّع دلالت دارد و بر این مشروعیت ادعای اجماع مسلمانان نیز شده است؛<ref>المغنی، ج3، ص237؛ عمده القاری، ج9، ص198.</ref> ولی درباره اینکه در حق چه کسانی واجب یا جائز است اختلاف نظر است.

به اجماع فقیهان [[شیعة العراق و بناء الوطن (کتاب)|شیعه]]، آنچه به عنوان [[حجة الاسلام]] بر [[آفاقی|آفاقیان]] واجب است، حج تمتّع است.<ref>. المعتبر، ج2، ص783؛ ذخیرة المعاد، ج2، ص550؛ ریاض المسائل، ج6، ص101.</ref> مستند آنان در این باره، آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ}} {{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۶؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۰.</ref> است که حج تمتّع را ویژه غیر حاضران در محدوده [[مکه]] دانسته است. مستند دیگر آنان روایات پرشمار<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص239ـ245.</ref> است.<ref>فقه الرضا، ص215؛ المقنع، ص215؛ جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> پاره‌ای از منابع، وجوب تمتّع را بر آفاقی از ضروریات فقه شیعه شمرده‌اند.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص5.</ref> مستند برخی فقها بر این حکم، بخشی دیگر از آیه پیش‌گفته {{یادداشت|{{آیه|وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ}}

حج وعمره را برای خدا به پایان برید.}}<ref name=":02" /> است.<ref>. الانتصار، ص239ـ240؛ منتهی المطلب، ج10، ص121.</ref>  

در فقه شیعه، درباره جواز حج تمتّع برای [[اهل حرم]] اختلاف نظر است و شمار اندکی از شیعیان به کفایت آن از حجة الاسلام قائل شده‌اند.<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص306؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> احادیثی نیز، بر این نظر دلالت دارد؛<ref>. علل الشرائع، ج2، ص411.</ref> ولی به نظر بیشتر فقیهان شیعه، وظیفه این افراد تنها با ادای [[حج قران|حج قِران]] یا [[حج افراد|حج اِفراد]] ساقط می‌شود.<ref>. السرائر، ج1، ص520؛ ریاض المسائل، ج6، ص121؛ مستند الشیعه، ج13، ص101.</ref>  

فقیهان اهل سنت، درباره اینکه اهل حرم هم می‌توانند حجة الاسلام خود را به گونه حج تمتّع به جا آورند یا نه، اختلاف دارند.<ref name=":5">. تفسیر قرطبی، ج2، ص391؛ بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> حنفیان به استناد آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ

}}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> حج تمتّع را برای [[اهل حرم|اهل مکه]] و ساکنان میان شهر مکه و [[میقات|میقات‌ها]] مُجزی نمی‌دانند<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص169ـ172؛ البحر الرائق، ج2، ص640.</ref> و به احادیثی هم استناد جسته‌اند.<ref>. صحیح البخاری، ج2، ص153ـ154؛ السنن الکبری، ج5، ص23.</ref> [[مالک بن انس]] مؤسس مذهب [[مذهب مالکی|مالکی]] نیز، حج تمتّع را برای مکیان مکروه دانسته است.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص267.</ref> در مقابل، دیگر فقهای اهل سنت، حج‌گزاران اعم از مکی و غیر مکی را در انتخاب هر یک از انواع سه‌گانه حج مخیّر شمرده‌اند.<ref>. المغنی، ج3، ص503؛ اختلاف الائمه العلماء، ج1، ص270.</ref> آنان ضمیر «ذلک» را در آیه پیش‌گفته، اشاره به حکم وجوب [[قربانی]] دانسته‌اند نه انجام دادن حج تمتّع؛ و بر این پایه گفته‌اند که وجوب قربانی بر مُتمتّع وابسته به آن است که او اهل مکه و اطراف آن نباشد.<ref>. فتح الباری، ج3، ص346.</ref> نقدها بر این نظر چنین است:  

#برای بیان وجوب، غالباً کلمه «علی» به کار می‌رود نه حرف جر «لام» که در این آیه به کار رفته است و از آن تنها جواز ادای تمتّع برای [[آفاقی|غیر مکیان]] استنباط می‌شود نه وجوب چیزی بر آنان.<ref>. البحر الرائق، ج2، ص640.</ref>

#احادیثی از [[امامان(ع)|امامان]] شیعه مراد از آیه را عدم تشریع حج تمتّع برای اهل مکه ذکر کرده‌اند.<ref>. تهذیب، ج5، ص32ـ33.</ref>

پس از تقصیر، به نظر فقیهان [[شیعه]]<ref>المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ کشف اللثام، ج6، ص30؛ المعتمد، ج5، ص119.</ref> و برخی فقیهان [[اهل سنت]]<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص64؛ المجموع، ج7، ص171.</ref> انجام دادن محرمات احرام بر احرام‌گزار حلال می‌شود. البته برخی از اهل سنت، [[تحلل]] از احرام عمره را تنها برای آنان که [[قربانی]] همراه ندارند قائلند و در غیر این صورت بر آنند که مُحرم با تقصیر از احرام خارج نمی‌شود.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ مجموعة الفتاوی، ج26، ص56؛ المغنی، ج3، ص512.</ref>

به نظر مشهور فقیهان شیعه، تراشیدن سر در عمره تمتّع و نیز در فاصله زمانی میان حج تمتّع و عمره، حرام و گاه موجب ثبوت کفاره است.<ref>. هدایة الامه، ج5، ص354؛ جواهر الکلام، ج20، ص450ـ455.</ref> به تصریح برخی از آنان، انجام عمره مفرده نیز،‌ در این فاصله زمانی جایز نیست.<ref>. المعتمد، ج3، ص205؛ التهذیب فی المناسک، ج3، ص126؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص216، 245.</ref> از دیدگاه آنان، مستحب است متمتّع در این فاصله، شبیه احرام‌گزاران شده و از پوشیدن لباس دوخته دوری کند.<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص363؛ اشارة السبق، ص133؛ الحدائق، ج16، ص304.</ref>

#[[رمی جمرات]] سه‌گانه در روزهای یازدهم و دوازدهم و در پاره‌ای موارد روز سیزدهم ذی‌حجه.<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص211ـ 212؛ تحریر الاحکام، ج1، ص557؛ جواهر الکلام، ج18، ص3ـ4.</ref>

در فقه اهل سنت نیز، مناسک حج تمتّع همین گونه است؛<ref>. تحفه الفقها، ج1، ص381؛ المجموع، ج7، ص266.</ref> با این تفاوت که آنان طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.<ref>. التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.</ref>

به نظر مشهور فقیهان شیعه، حج‌گزار در حج تمتّع چه [[آفاقی]] باشد چه نباشد، لازم است قربانی کند؛<ref>. تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.</ref> ولی شمار اندکی از شیعیان<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.</ref> و فقیهان اهل سنت<ref>. الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.</ref> قربانی کردن را بر مُتمتّعی که [[اهل حرم|اهل مکه]] باشد، واجب نمی‌دانند. از جمله اسباب این اختلاف نظر، اختلاف درباره مشار الیه «ذلک» در  آیه {{آیه|فَمَن تَمَتَّعَ بِٱلۡعُمۡرَةِ إِلَى ٱلۡحَجِّ فَمَا ٱسۡتَيۡسَرَ مِنَ ٱلۡهَدۡي... ذَٰلِكَ لِمَن لَّمۡ يَكُنۡ أَهۡلُهُۥ حَاضِرِي ٱلۡمَسۡجِدِ ٱلۡحَرَامِ

}}{{یادداشت|هركه از عمرۀ تمتع به حجّ درآيد پس آنچه از قربانى ميسّر است... اين حكم براى كسى است كه خاندانش نزديك مسجد الحرام نباشند.}}<ref name=":22" /> است، که به رای گروه دوم به وجوب قربانی اشاره دارد.<ref>. التنقیح الرائع، ج1، ص435؛ الحاوی الکبیر، ج4، ص50.</ref> به باور برخی از فقیهان شیعه<ref>. الموتلف، ج1، ص361 و نک: الحدائق، ج14، ص361.</ref> و شماری از اهل سنت<ref>. الاقناع، ص242؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص221.</ref> در حج تمتّع، بر احرام‌گزاری که از میقات احرام بسته باشد، قربانی واجب نیست.

بسیاری از فقیهان شیعه، نیت را از شرائط صحت حج تمتّع شمرده‌اند؛ هرچند در تفسیر آن اختلاف نظر دارند.<ref>ذخیرة المعاد، ج2، ص571ـ572؛ الحدائق، ج14، ص351.</ref> برخی فقیهان، مراد از آن را چنین دانسته‌اند که حج‌گزار از آغاز عمره تمتّع، نیت انجام این نوع از مناسک را داشته باشد و دودل نباشد.<ref>. العروة الوثقی، ج4، ص610؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> این شرط برای این است که حج، انواع مختلفی دارد و جز با نیت تعیین نمی‌شود.<ref>. معتمد العروه، ج2، ص230؛ الحج فی الشریعه، ج2، ص361.</ref> افزون بر این، در روایات نیز لزوم نیت تمتّع مطرح شده است.<ref>. تهذیب، ج5، ص80، 86؛ مستند الشیعه، ج11، ص242.</ref> برخی از فقیهان اهل سنت نیز، نیت تمتّع را در ابتدا یا اثنای عمره تمتّع، شرط دانسته‌اند.<ref>. الانصاف، ج3، ص442؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>

به نظر فقیهان شیعه، چنانچه عمره یا بخشی از آن در غیر ماه‌های حج{{یادداشت|شوال، ذی قعده، [[ذی حجه]].}} انجام شود، حج تمتّع صحیح نخواهد بود.<ref>مستند الشیعه، ج11، ص244؛ العروة الوثقی، ج4، ص612.</ref> در این باره افزون بر اجماع، به احادیث<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص448؛ الکافی، ج4، ص487؛ تهذیب، ج5، ص436.</ref> هم استناد شده است.<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ معتمد العروه، ج2، ص242؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص334.</ref> فقهای مذاهب اهل سنت نیز، این شرط را ذکر کرده‌اند.<ref>. الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> البته به نظر [[حنفی|حنفیان]]، آغاز شدن عمره در ماه‌های حج شرط نیست و ادای چهار شوط از [[طواف]] در ماه‌های حج کافی است.<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص168؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> برخی از [[مالکی|مالکیان]] هم، معیار تحقق این شرط را پایان یافتن عمره در ماه‌های حج دانسته‌اند نه آغاز آن.<ref>. الکافی فی فقه اهل المدینه، ص149.</ref> برخی از اهل سنت، انجام شدن حج و عمره را در یک ماه، از شروط تمتّع شمرده‌اند.<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref>

بر اساس این شرط، چنانچه عمره تمتّع در ماه‌های حج ادا شود ولی حج در سال بعد انجام شود، حج تمتّع صحیح نیست.<ref>. ارشاد الاذهان، ج1، ص314.</ref> به تصریح برخی فقیهان معاصر شیعه، حتی در احرام ماندن عمره‌گزار تا سال بعد، یا اقامت او در مکه در این فاصله زمانی، موجب صحت حج تمتّع او نیست.<ref>. المعتمد، ج3، ص245؛ تحریر الوسیله، ج1، ص406.</ref> فقیهان شیعه، مستند این شرط را اجماع دانسته‌اند؛ مستند دیگر آنان، تعابیر احادیث است<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ مستند الشیعه، ج11، ص246.</ref> که عمره و حج تمتّع را یک عبادت به شمار آورده‌اند.<ref>. ذخیرة المعاد، ج2، ص572؛ الحدائق، ج14، ص356؛ تفصیل الشریعه، ج2، ص338.</ref> شماری از فقهای مذاهب چهارگانه اهل سنت هم، این شرط را ذکر کرده‌اند.<ref>. الانصاف، ج3، ص441؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص590؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref> البته حنفیان در این شرط نیز، معیار را ادای عمره و حج در یک سال دانسته‌اند، نه از زمان آغاز عمره تا پایان حج.<ref>. الفتاوی الهندیه، ج1، ص238.</ref>

به باور همه فقیهان شیعه،<ref>مستند الشیعه، ج11، ص247ـ250.</ref> [[احرام]]ِ حج تمتّع در حال اختیار باید از داخل [[مکه]] و بهتر اینکه از [[مسجدالحرام]] صورت گیرد.<ref>. ارشاد الاذهان، ج1، ص314؛ الحدائق، ج14، ص359؛ العروة الوثقی، ج4، ص615.</ref> مستند آنان در این باره افزون بر اجماع، روایات<ref>. الکافی، ج4، ص454؛ تهذیب، ج5، ص168.</ref> است.<ref>. الحدائق، ج14، ص359؛ مستند الشیعه، ج11، ص247.</ref> البته درباره اینکه مراد از مکه، شهر قدیم مکه است یا شامل مناطق جدید مکه هم می‌شود، اختلاف نظر است.<ref>. کشف الغطاء، ج4، ص472.</ref> برخی از فقهای اهل سنت نیز، مُحرم شدن از مکه یا نزدیک آن را از شرط‌های حج تمتّع دانسته‌اند.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص127؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص239.</ref>

بر پایه این شرط، اگر برای ادای عمرهٔ تمتّعِ میّتی، یک فرد اجیر شود و برای ادای حج تمتع آن میت، نفری دیگر اجیر شود، کار انجام شده مُجزی نخواهد بود. همچنین است هنگامی که یک شخص، عمره تمتّع را از جانب فردی و حج تمتّعش را از جانب دیگری به جا آورد.<ref>. العروة الوثقی، ج4، ص616؛ تحریر الوسیله، ج1، ص407.</ref> مستند این حکم، ارتباط نزدیک میان حج تمتّع و عمره تمتّع است تا آنجا که این دو عمل به منزله یک عمل‌اند.<ref>. مستمسک العروه، ج11، ص207؛ التهذیب فی المناسک، ج2، ص46؛ کتاب الحج، ج2، ص146.</ref> به تصریح شماری از اهل سنت نیز، انجام شدن حج و عمره از جانب یک فرد، شرط صحت حج تمتّع است.<ref>. بحر المحیط، ج2، ص86؛ فتح العزیز، ج7، ص127.</ref>

به تصریح شماری از فقیهان اهل سنت، باید انجام‌دهنده حج تمتع در فاصله زمانی میان حج و عمره از سفری که موجب شکسته شدن نماز است دوری کند.<ref>. المغنی، ج3، ص498؛ الانصاف، ج3، ص441.</ref> برخی، از این شرط با عنوان «لزوم اقامت در مکه» و شماری هم با «لزوم پرهیز از المام» یاد کرده‌اند.<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص169؛ المحیط البرهانی، ج2، ص467.</ref> مشهور شیعیان نیز، با استناد به احادیث<ref>ـ الکافی، ج4، ص535؛ تهذیب، ج5، ص31.</ref> بیرون رفتن از مکه را پیش از احرامِ حج برای مُتمتّع جایز ندانسته‌اند.<ref>. شرائع الاسلام، ج1، ص213؛ ریاض المسائل، ج7، ص216؛ جواهر الکلام، ج18، ص77، 24ـ29.</ref> برخی از آنان خروج را به شرط اطمینان به بازگشت برای احرام به حج جایز دانسته‌اند.<ref>العروة الوثقی، ج4، ص617؛ آراء المراجع فی الحج، ج1، ص159.</ref>

به باور برخی فقیهان شیعه<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306؛ کشف الغطاء، ج4، ص473.</ref> و اهل سنت<ref>. بدایة المجتهد، ج1، ص268؛ فتح الباری، ج3، ص346؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص589.</ref> به استناد احادیث و اجماع<ref>. مفاتیح الشرائع، ج1، ص306.</ref> یکی از شرائط صحت تمتّع، مقدم داشتن عمره بر حج است.

به تصریح شیعیان<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص252.</ref> و فقهای اهل سنت<ref>. الانصاف، ج3، ص442؛ بدایة المجتهد، ج1، ص268.</ref> یکی از شرائط تحقق حج تمتّع، [[تحلل|بیرون رفتن]] از احرامِ عمره، پیش از احرام بستن به حج است.

افزون بر این شرط‌ها، شرائط دیگری نیز، مانند عدم افساد حج،<ref>. حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> عدم افساد عمره،<ref>. حاشیة رد المحتار، ج2، ص590.</ref> احرام بستن برای عمره از [[میقات]] ذکر شده است.<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص307؛ الانصاف، ج3، ص442.</ref>

در تمتّع، ارتباط عمره و حج به گونه‌ای است که انجام دادن یکی از آن دو به تنهایی نه موضوع حکم وجوب است نه حکم جواز و اگر [[استطاعت]] به یکی از آن دو حاصل شد، حج واجب نمی‌شود؛ بر خلاف [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] که با تحقق استطاعت به هر یک از حج یا عمره در یک سال، انجام دادن همان مناسک واجب است؛ به تعبیر دیگر در قِران و اِفراد بر خلاف تمتّع، حج و عمره قابل جداسازی از یکدیگرند.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص213.</ref>

به نظر مشهور و حتی اجماع فقیهان شیعه، در تمتّع باید عمره پیش از حج انجام شود؛ ولی در حج قِران و اِفراد باید حج را بر عمره مقدم داشت.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75؛ المعتمد، ج3، ص276.</ref> بنابراین بر حج‌گزار، در حج تمتّع، ورود به [[مکه]] پیش از [[احرام]]ِ حج، واجب است؛ بر خلاف حج‌گزار در حج قران و افراد، که لازم نیست پیش از [[طواف]] و [[سعی]]، که از آخرین [[مناسک حج]] به شمار می‌رود، وارد مکه شوند.<ref>. تذکرة الفقهاء، ج8، ص81.</ref>

از شرائط تحقق حج تمتّع آن است که عمره آن در ماه‌های حج‌ گزارده شود؛ برخلاف عمره در قِران و اِفراد. هرچند به نظر برخی فقیهان، به جا آوردن عمره قران و عمره افراد پس از اتمام مناسک حج، واجب فوری است.<ref>. مستند الشیعه، ج11، ص243؛ جواهر الکلام، ج18، ص75.</ref>

حج تمتّع و عمره تمتّع باید در یک سال انجام شوند، اما در حج قِران و اِفراد بر پایه قول مشهور، ادای حج و عمره در یک سال شرط نیست.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص75ـ76؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

[[میقات]] حج تمتّع، مکه است؛ ولی میقات در حج قِران و اِفراد، یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا خانه حج‌گزار است. میقات عمره تمتّع برای همه، یکی از میقات‌های پنجگانه یا مکانی است که در حکم میقات است؛ ولی در عمره قران و افراد، میقات [[اهل حرم]] [[ادنی‌الحل|ادنی الحلّ]] و میقات دیگران{{یادداشت|[[اهل حل]].}} یکی از میقات‌های پنج‌گانه یا خانه عمره‌گزار است.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص77ـ78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

بر پایه فقه شیعه، در حج تمتّع برای مجموع حج و عمره بیش از یک [[طواف نساء]] واجب نیست؛ بر خلاف حج قِران و حج اِفراد که برای هر یک از حج و عمره طواف نساء به صورت جداگانه لازم است.<ref>. هدایة الامه، ج5، ص342؛ جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

به باور فقیهان شیعه، زمان قطع [[تلبیه]] در عمره تمتّع، هنگام مشاهده خانه‌های مکه است؛ ولی در عمره مفرده، اگر احرام‌گزار برای [[احرام]] از مکه بیرون رفته باشد، مستحب است هنگام مشاهده [[کعبه]] و در غیر این صورت هنگام ورود به حرم تلبیه را قطع کند.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

مقدم داشتن [[طواف زیارت]] و [[سعی]] بر [[وقوف در عرفات]] و [[وقوف در مشعر|مشعر]]، در حال اختیار برای مُتمتّع جایز نیست؛ برخلاف حج‌گزار در حج قران و افراد، که بر پایه نظر مشهور فقهای شیعه، جایز است طواف زیارت و سعی را پیش از وقوف انجام دهد.<ref>جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346ـ347.</ref> همچنین در حج افراد و قران، تأخیرانداختن طواف زیارت، سعی و [[طواف نساء]] از [[ایام تشریق]] و انجام دادن آنها در طول [[ذی حجه|ذی‌حجه]] جایز است؛ برخلاف حج تمتّع که به تأخیرانداختن این مناسک در آن، بر حسب اقوال مختلف حرام یا مکروه است. ‏<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref>

به اتفاق فقیهان، از ویژگی‌های حج تمتّع، وجوب [[قربانی]] است؛<ref>. بدائع الصنائع، ج2، ص172؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در حج اِفراد و نیز حج قِران، جز در صورت [[اشعار و تقلید|اشعار]] یا تقلید، قربانی واجب نیست. البته حج قران بر پایه تعریف بیشتر فقهای اهل سنت، خودْ مصداق حج تمتّع به شمار می‌رود و در نتیجه وجوب قربانی در آن نیز مقرر شده است.<ref>. فتح العزیز، ج7، ص126؛ المجموع، ج7، ص190.</ref>

بنا بر فقه شیعه، در تمتّع، [[احرام]] بستن تنها با [[تلبیه]] صورت می‌گیرد؛{{یادداشت|یعنی ادا کردن ذکر مخصوص.}} ولی در حج قران، بنابر قول مشهور، علاوه بر تلبیه با [[اشعار و تقلید]] نیز می‌توان مُحرم شد.<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.</ref>

بر پایه فقه شیعه، عدول از حج تمتّع به حج اِفراد در غیر حالت اضطرار جایز نیست؛<ref>. جواهر الکلام، ج18، ص79؛ مهذب الاحکام، ج12، ص347.</ref> ولی در برخی موارد، عدول از حج افراد به تمتّع جایز بلکه مستحب به شمار رفته است.<ref>. نک: جواهر الکلام، ج18، ص71.</ref>

نحوه [[تحلل]] در حج تمتّع با [[حج قران|حج قِران]] و [[حج افراد|حج اِفراد]] تفاوت‌هایی دارد. برای نمونه، به نظر مشهور شیعیان، در حج تمتّع حلال شدنِ بوی خوش، پس از ادای [[طواف زیارت]] و [[سعی]] است؛ ولی در حج افراد و قران با [[حلق]] یا تقصیر، کاربرد بوی خوش حلال می‌شود.<ref>. جواهر الکلام، ج19، ص257ـ258؛ مهذب الاحکام، ج14، ص345ـ346.</ref>