حجابت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:کلید کعبه (سده هشتم قمری).jpg|بندانگشتی|یکی از کهن‌ترین کلیدهای موجود کعبه، که در سال ۷۶۵ق. ساخته شده و در متحف الفن الاسلامی در قاهره نگهداری می‌شود. یکی از وظایف منصب حجابتِ کعبه، کلیدداری خانه خدا است.]] | [[پرونده:کلید کعبه (سده هشتم قمری).jpg|بندانگشتی|یکی از کهن‌ترین کلیدهای موجود کعبه، که در سال ۷۶۵ق. ساخته شده و امروزه در متحف الفن الاسلامی در قاهره نگهداری می‌شود. یکی از وظایف منصب حجابتِ کعبه، کلیدداری خانه خدا است.]] | ||
'''حجابت'''، پرده‌داری و کلیدداری [[کعبه]] است، که به عنوان یک منصب به فردی واگزار می‌شد و در طول تاریخ وظایفی مانند خدمت‌گزاری، دربانی و گاه خبررسانی داشته است. | '''حجابت'''، پرده‌داری و کلیدداری [[کعبه]] است، که به عنوان یک منصب به فردی واگزار می‌شد و در طول تاریخ وظایفی مانند خدمت‌گزاری، دربانی و گاه خبررسانی داشته است. | ||
==واژه== | ==واژه== | ||
واژه «حجابت»، از ریشه «ح، ج، ب» به معنای منع<ref>معجم مقاییس اللغه، ج2، ص143؛ المصباح، ج2، ص121، «حجب».</ref> یا ستر<ref>الصحاح، ج1، ص107؛ المحکم و المحیط، ج3، ص92، «حجب».</ref> و واژه «حاجب» به معنای شخص پرده‌دار است<ref>العین، ج3، ص86، «حجب».</ref>؛ از این جهت به او حاجب می‌گویند که با پوشاندن شخص یا شیئ خاصی، دیدگان را از تماشای آن منع می‌کند و این وظیفه را بیشتر از راه دربانی انجام می‌دهد.<ref>المحکم و المحیط، ج8، ص453، «سدن».</ref> | واژه «حجابت»، از ریشه «ح، ج، ب» به معنای منع<ref>معجم مقاییس اللغه، ج2، ص143؛ المصباح، ج2، ص121، «حجب».</ref> یا ستر<ref>الصحاح، ج1، ص107؛ المحکم و المحیط، ج3، ص92، «حجب».</ref> و واژه «حاجب» به معنای شخص پرده‌دار است<ref>العین، ج3، ص86، «حجب».</ref>؛ از این جهت به او حاجب می‌گویند که با پوشاندن شخص یا شیئ خاصی، دیدگان را از تماشای آن منع می‌کند و این وظیفه را بیشتر از راه دربانی انجام می‌دهد.<ref>المحکم و المحیط، ج8، ص453، «سدن».</ref> به شخص حاجب، «حَجَبیّ» گفته می‌شود.<ref>صحیح مسلم، ج2، ص966.</ref> | ||
البته «پرده‌داری» در کاربرد دیگر خود، تنها به منصب ساخت و تعویض [[پرده کعبه]] اختصاص دارد.<ref name=":0" /> که در برهه‌ای در اختیار [[مصر]] و امروزه با اشراف پادشاه [[عربستان]] انجام می‌شود.<ref name=":0">آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96-103.</ref> | |||
اصطلاح «ولایة البیت» نیز، در اشعار [[جاهلیت]] به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>الاصابه، ج4، ص444.</ref> این اصطلاح، در ادبیات قرآنی<ref group="یادداشت">{{آیه|وَمَا لَهُمْ أَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ}} و چه چيزى مانع آنان است كه خدا عذابشان نكند، در حالى كه [مردم مؤمن را] از ورود به مسجدالحرام [و عبادت در آن] با آنكه متولّيان آن نيستند، بازمى دارند؛ متولّيانِ [شايسته و واقعىِ ] اين [مكان مقدس] فقط پرهيزكارانند، ولى بيشتر مشركان نمى دانند [كه تولّيت آنجا شايستۀ آنان نيست.]</ref><ref>سوره انفال(۸)، آیه ۳۴.</ref> به معنای حق اجازه یا جلوگیری از ورود زائران به [[مسجدالحرام]] است که از مشرکان | [[سدانت|سِدانت]] به معنای سرپرستی، کلیدداری و خدمت‌گزاری [[کعبه]]<ref>تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ کتاب الافعال، ج2، ص144؛ النهایه، ج1، ص340، «سدن».</ref> از ریشه «س، د، ن»<ref group="یادداشت">به معنای پوشاندن.</ref><ref>العین، ج7، ص228؛ تهذیب اللغه، ج12، ص253؛ معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> نیز، به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>المصنّف، ج9، ص281-282؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص36؛ ج3، ص410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref> گاه نیز با تردید در همانندی آن دو،<ref>نک: معجم مقاییس اللغه، ج3، ص150، «سدن».</ref> تفاوت‌هایی میان این دو واژه گذاشته شده است؛<ref>انساب الاشراف، ج1، ص55؛ المنتظم، ج2، ص216؛ البدایة و النهایه، ج2، ص210.</ref> چنانچه سدانت را به معنای پرده‌داری بدون نیاز به کسب اجازه از دیگران و حجابت را نیازمند به کسب اجازه شمرده‌اند.<ref>لسان العرب، ج13، ص207، «سدن»؛ المفصل، ج13، ص207.</ref> | ||
اصطلاح «ولایة البیت» نیز، در اشعار [[جاهلیت]] به معنای حجابت به کار رفته است.<ref>الاصابه، ج4، ص444.</ref> این اصطلاح، در ادبیات قرآنی<ref group="یادداشت">{{آیه|وَمَا لَهُمْ أَلَّا يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَهُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا كَانُوا أَوْلِيَاءَهُ إِنْ أَوْلِيَاؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ}} و چه چيزى مانع آنان است كه خدا عذابشان نكند، در حالى كه [مردم مؤمن را] از ورود به مسجدالحرام [و عبادت در آن] با آنكه متولّيان آن نيستند، بازمى دارند؛ متولّيانِ [شايسته و واقعىِ ] اين [مكان مقدس] فقط پرهيزكارانند، ولى بيشتر مشركان نمى دانند [كه تولّيت آنجا شايستۀ آنان نيست.]</ref><ref>سوره انفال(۸)، آیه ۳۴.</ref> به معنای حق اجازه یا جلوگیری از ورود زائران به [[مسجدالحرام]] است که از مشرکان گرفته شد و تنها در اختیار پرهیزکاران نهاده شد.<ref>المیزان، ج9، ص72.</ref> | |||
==حجابت کعبه== | ==حجابت کعبه== | ||
حجابت، یکی از سمت‌های مهم خادمان [[کعبه]] به شمار می‌رود.<ref>نک: انساب الاشراف، ج1، ص59؛ تاریخ الطبری، ج2، ص258-260.</ref> | |||
===در قرآن و حدیث=== | ===در قرآن و حدیث=== | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۸: | ||
}}<ref group="یادداشت">و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه: خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان و اعتكاف‌كنندگان و ركوع‌كنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد!</ref><ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹.</ref> به حجابت حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) اشاره دارد. | }}<ref group="یادداشت">و به ابراهيم و اسماعيل سفارش كرديم كه: خانه‌ام را براى طواف‌كنندگان و اعتكاف‌كنندگان و ركوع‌كنندگان و سجده‌گزاران [از هر آلودگى ظاهرى و باطنى] پاكيزه كنيد!</ref><ref name=":2">سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۹.</ref> به حجابت حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) اشاره دارد. | ||
در آیاتی دیگر،<ref group="یادداشت">سوره توبه(۹)، آیات ۱۷-۱۹.</ref> صلاحیت آباد کردن [[مسجدالحرام]] را از مشرکان گرفته و این کار را تنها حق مؤمنان دانسته است. این آیات، درباره فخرفروشی برخی از تازه‌مسلمانان بر سر منصب حجابت نازل شد و ارزش ایمان و جهاد را از این منصب‌ها بالاتر دانست. مراد از تازه‌مسلمان‌ها [[عباس بن عبدالمطلب]] به عنوان صاحب [[سقایت]]، شیبة بن عثمان به عنوان صاحب حجابت و به روایتی همچنین [[حمزه]] به عنوان صاحب عمارت مسجد، یا عثمان بن طلحه بودند و مراد از مؤمن و مجاهد [[امام علی(ع)]] بود.<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص163؛ قس: تفسیر قمی، ج1، ص284؛ جامع البیان، ج10، ص68؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص83.</ref> | در آیاتی دیگر،<ref group="یادداشت">سوره توبه(۹)، آیات ۱۷-۱۹.</ref> صلاحیت آباد کردن [[مسجدالحرام]] را از مشرکان گرفته و این کار را تنها حق مؤمنان دانسته است. این آیات، درباره فخرفروشی برخی از تازه‌مسلمانان بر سر منصب حجابت نازل شد و ارزش ایمان و جهاد را از این منصب‌ها بالاتر دانست. مراد از تازه‌مسلمان‌ها [[عباس بن عبدالمطلب]] به عنوان صاحب [[سقایت]]، شیبة بن عثمان به عنوان صاحب حجابت بودند<ref>و به روایتی همچنین [[حمزه]] به عنوان صاحب عمارت مسجد، یا عثمان بن طلحه بودند.</ref> و مراد از مؤمن و مجاهد [[امام علی(ع)]] بود.<ref>تفسیر مقاتل، ج2، ص163؛ قس: تفسیر قمی، ج1، ص284؛ جامع البیان، ج10، ص68؛ تفسیر عیاشی، ج2، ص83.</ref> | ||
برخی، آیه {{آیه|إِن اللهَ یأْمُرُکمْ أَن تُؤدواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا | برخی، آیه {{آیه|إِن اللهَ یأْمُرُکمْ أَن تُؤدواْ الأَمَانَاتِ إِلَی أَهْلِهَا | ||
}}<ref group="یادداشت">خدا قاطعانه به شما فرمان مى‌دهد كه: امانت ها را به صاحبانش بازگردانيد!</ref><ref>سوره نساء(۴)، آیه ۵۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۸۷.</ref> را ناظر به لزوم بازگرداندن کلیدهای کعبه به دست حاجبان پیشین آن می‌دانند.<ref>المنمق، ص287؛ انساب الاشراف، ج1، ص59؛ ج4، ص23؛ ج9، ص403؛ احکام القرآن، ج2، ص259.</ref> | }}<ref group="یادداشت">خدا قاطعانه به شما فرمان مى‌دهد كه: امانت ها را به صاحبانش بازگردانيد!</ref><ref>سوره نساء(۴)، آیه ۵۸؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۸۷.</ref> را ناظر به لزوم بازگرداندن کلیدهای کعبه به دست حاجبان پیشین آن می‌دانند.<ref>المنمق، ص287؛ انساب الاشراف، ج1، ص59؛ ج4، ص23؛ ج9، ص403؛ احکام القرآن، ج2، ص259.</ref> | ||
در احادیث نیز، به منصب حجابت اشاره شده است. برای نمونه [[حضرت محمد(ص)]]، در خطبه‌ای هنگام فتح [[مکه]] در کنار [[کعبه]]، بر بطلان همه امتیازهای [[جاهلیت]] جز [[سقایت]] و حجابت تأکید کرد.<ref>المصنّف، ج9، ص281؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص11، 36، 410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref> | در احادیث نیز، به منصب حجابت اشاره شده است. برای نمونه [[حضرت محمد(ص)]]، در خطبه‌ای هنگام فتح [[مکه]] در کنار [[کعبه]]، بر بطلان همه امتیازهای [[جاهلیت]] جز [[سقایت]] و حجابت تأکید کرد.<ref>المصنّف، ج9، ص281؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج2، ص11، 36، 410؛ سنن ابن ماجه، ج2، ص878.</ref> | ||
===اختیارات و وظایف=== | |||
حاجب کعبه، بر باز و بسته کردن در کعبه و اجازه وارد شدن به کعبه ولایت دارد. وی گاه از ورود خواص حکومت نیز جلوگیری می‌کرد. در ماجرای اعتراض [[عایشه]] به حضرت محمد(ص) مبنی بر جلوگیری شیبه از ورود وی به درون کعبه، پس از توضیح قانع کننده شیبه، حضرت محمد(ص) به همسرش پیشنهاد داد که به داخل [[حجر اسماعیل]] برود که حجر نیز از کعبه است.<ref>مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص67.</ref> | |||
< | برخی از امور کعبه نیز بر عهده حاجب است. برای نمونه، شیبة بن عثمان پرده‌های کعبه را که میراث [[جاهلیت]] به حساب می‌آمد برگرفت<ref>المفصل، ج12، ص20.</ref> و پول آن را صدقه داد.<ref>مجموعة الحدیث، ج4، ص66.</ref> البته برگرفتن پرده از کعبه در زمان مهدی [[بنی‌عباس|عباسی]]، منوط به اجازه خلیفه بوده است.<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص133؛ تاریخ الاسلام، ج9، ص371.</ref> سادن، امروزه نیز مسؤولیت تعویض و شستشوی پرده کعبه و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref name=":4" /> | ||
حاجبان گاه به سلیقه خود در معماری کعبه دست می‌بردند و به آراستگی ظاهری کعبه می‌پرداختند. برای نمونه، در سال ۴۳۰ق. حاجبان کعبه با الهام از بازسازی [[عبدالله بن زبیر]] بر پایه روایت عایشه، [[حجر الاسود|حجرالاسود]] را داخل دیوار کعبه جای دادند و پوششی از نقره بر گرد آن ساختند.<ref>تاریخ الاسلام، ج25، ص47.</ref> | |||
حاجبان در سده‌های نخستین، جایگاه ویژه‌ای داشته و از طبقه اشراف جامعه به شمار می‌آمدند.<ref>معجم قبائل العرب، ج1، ص30.</ref> پست حجابت گاه دارای کارکرد سیاسی نیز بوده و حاجبان در منازعات سیاسی دخالت داده می‌شدند<ref>تاریخ الطبری، ج8، ص377؛ المنتظم، ج10، ص27.</ref> و گاه خانه آنان به عنوان مأمنی برای مردم در جنگ‌ها به شمار می‌رفت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص126.</ref> | |||
===پیشینه=== | ===پیشینه=== | ||
کاربست حجابت در پرده‌داریِ عبادتخانه‌ها از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است و نمونه آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر نیز به کار رفته است.<ref name=":1">البدایة و النهایه، ج2، ص58؛ البلدان، ص617؛ البدء و التاریخ، ج6، ص104.</ref> به گزارشی پس از مرگ حضرت اسماعیل(ع) فرزندان او به خدمت‌گزاری آن گمارده شدند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص80-82؛ امتاع الاسماع، ج3، ص392-293.</ref> | کاربست حجابت در پرده‌داریِ عبادتخانه‌ها از پیشینه‌ای طولانی برخوردار است و نمونه آن در ادیان و فرهنگ‌های دیگر نیز به کار رفته است.<ref name=":1">البدایة و النهایه، ج2، ص58؛ البلدان، ص617؛ البدء و التاریخ، ج6، ص104.</ref> به گزارشی پس از مرگ حضرت اسماعیل(ع) فرزندان او به خدمت‌گزاری آن گمارده شدند.<ref>اخبار مکه، ج1، ص80-82؛ امتاع الاسماع، ج3، ص392-293.</ref> | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۵: | ||
*صالح زين العابدين الشيبی، تا امروزه.<ref>[https://www.almowaten.net/2014/10/%D9%85%D9%83%D8%A9-%D8%AA%D9%88%D8%AF%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%A8%D9%8A-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%B4%D8%AD-%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%85%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84/ مكة تودع الشيبي والمرشح لتسلم مفتاح الكعبة صالح زين العابدين]، المواطن؛ [https://www.almowaten.net/2019/08/%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%A8%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%83-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B5%D9%84-%D9%8A%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B9%D8%A8%D8%A9/ نيابة عن الملك.. الفيصل يسلم كسوة الكعبة لكبير السدنة]، المواطن؛ گرفته شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش.</ref> | *صالح زين العابدين الشيبی، تا امروزه.<ref>[https://www.almowaten.net/2014/10/%D9%85%D9%83%D8%A9-%D8%AA%D9%88%D8%AF%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%A8%D9%8A-%D9%88%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B1%D8%B4%D8%AD-%D9%84%D8%AA%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%85%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%AD-%D8%A7%D9%84/ مكة تودع الشيبي والمرشح لتسلم مفتاح الكعبة صالح زين العابدين]، المواطن؛ [https://www.almowaten.net/2019/08/%D9%86%D9%8A%D8%A7%D8%A8%D8%A9-%D8%B9%D9%86-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%84%D9%83-%D8%A7%D9%84%D9%81%D9%8A%D8%B5%D9%84-%D9%8A%D8%B3%D9%84%D9%85-%D9%83%D8%B3%D9%88%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B9%D8%A8%D8%A9/ نيابة عن الملك.. الفيصل يسلم كسوة الكعبة لكبير السدنة]، المواطن؛ گرفته شده در ۲۵ اسفند ۱۳۹۸ش.</ref> | ||
===امروزه=== | ===امروزه=== | ||
البته پرده‌داری در کاربرد دیگر خود، تنها به منصب ساخت و تعویض [[پرده کعبه]] اختصاص دارد. که در برهه‌ای در اختیار [[مصر]] و امروزه با اشراف پادشاه [[عربستان]] انجام می‌شود.<ref name=":0" /> سادن، امروزه نیز مسؤولیت تعویض و شستشوی پرده کعبه و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref name=":4">نک: الجامع اللطیف، ص107؛ تحصیل المرام، ج1، ص255.</ref> | البته پرده‌داری در کاربرد دیگر خود، تنها به منصب ساخت و تعویض [[پرده کعبه]] اختصاص دارد. که در برهه‌ای در اختیار [[مصر]] و امروزه با اشراف پادشاه [[عربستان]] انجام می‌شود.<ref name=":0" /> سادن، امروزه نیز مسؤولیت تعویض و شستشوی پرده کعبه و تعطیر آن را عهده‌دار است.<ref name=":4">نک: الجامع اللطیف، ص107؛ تحصیل المرام، ج1، ص255.</ref> | ||
===کتاب‌شناسی=== | ===کتاب‌شناسی=== | ||
فارغ از اطلاعات موجود در کتاب‌های مفصل تاریخی، تک نگاره‌هایی در زمینه حجابت کعبه وجود دارد؛ برای نمونه، رساله الحجابة جاحظ در باب آداب حجابت نگاشته شده است.<ref name=":1" /> | فارغ از اطلاعات موجود در کتاب‌های مفصل تاریخی، تک نگاره‌هایی در زمینه حجابت کعبه وجود دارد؛ برای نمونه، رساله الحجابة جاحظ در باب آداب حجابت نگاشته شده است.<ref name=":1" /> | ||
تفاخرها، نزاع‌ها، و گاه جنگ‌هایی که بر سر تصاحب حجابت صورت می‌گرفت، از خود میراث ادبی هنگفتی بر جا گذاشته است. تاریخ‌نویسان با تفصیل زیاد جزئیات این حوادث را نوشته‌اند و حماسه سازان نیز به حماسه سرایی دلاوری‌هایشان پرداختند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص128؛ المنمق، ص284، 290؛ انساب الاشراف، ج1، ص56.</ref> | |||
==حجابتِ دربار بزرگان== | ==حجابتِ دربار بزرگان== | ||
حجابت، یکی از منصب‌های با اهمیتِ دربار پادشاهان و اشراف بوده است.<ref>تاریخ خلیفه، ص141؛ المحبر، ص259؛ صبح الاعشی، ج5، ص296.</ref> نمونه‌هایی از استفاده از حاجب به معنای کارگزار دربار اشراف و بزرگان در دوره نخست ظهور اسلام در مدینه و سپس پایتخت‌های دیگر خلافت اسلامی<ref>صبح الاعشی، ج5، ص423.</ref> و در زمان خلفای پس از حضرت محمد(ص)<ref>الطبقات، ج3، ص237؛ تاریخ الطبری، ج4، ص187، 189؛ الاصابه، ج6، ص546.</ref> توسط بردگان<ref>المحبر، ص258ـ259؛ صبح الاعشی، ج5، ص422-423.</ref> به چشم می‌خورد. | حجابت، یکی از منصب‌های با اهمیتِ دربار پادشاهان و اشراف بوده است.<ref>تاریخ خلیفه، ص141؛ المحبر، ص259؛ صبح الاعشی، ج5، ص296.</ref> نمونه‌هایی از استفاده از حاجب به معنای کارگزار دربار اشراف و بزرگان در دوره نخست ظهور اسلام در مدینه و سپس پایتخت‌های دیگر خلافت اسلامی<ref>صبح الاعشی، ج5، ص423.</ref> و در زمان خلفای پس از حضرت محمد(ص)<ref>الطبقات، ج3، ص237؛ تاریخ الطبری، ج4، ص187، 189؛ الاصابه، ج6، ص546.</ref> توسط بردگان<ref>المحبر، ص258ـ259؛ صبح الاعشی، ج5، ص422-423.</ref> به چشم می‌خورد. | ||