تاریخ نگاری محلی مکه: تفاوت میان نسخه‌ها

با توجه به تقدس و اهمیت شهر مکه، در سده‌های نخست هجری تواریخ محلی متعددی برای مکه، عمدتاً تحت عنوان کلی «اخبار مکه»، پدید آمد. در منابع کهن، نگاشته‌هایی با این عنوان برای شماری از محدّثان مشهور چند سده نخست اسلامی همچون واقدی (د. 207ق.)، مدائنی (د. 215ق.)، ابن شبّه (د. 262ق.) و ابوسعید بن اعرابی (د. 340ق.) گزارش شده است که امروزه به دست ما نرسیده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج2، صص94 ـ64</ref>

کهن‌ترین تاریخ محلی مکه که امروزه در دسترس است، کتاب اخبار مکه اثر ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی (د. حدود250ق.) است؛ هرچند برخی بر این باورند که اصل این اثر، کتابی از جدّ وی، احمد بن محمد ازرقی (د. 222ق.) بوده و نوه‌اش، ابوالولید، اخباری را به آن افزوده است.  اخبار مکه ازرقی از نظر گزارش‌ها و آگاهی‌های فراوان و منحصر به ‌فرد تاریخی و جغرافیایی  درباره مکه و مسجدالحرام، اهمیت ویژه‌ای دارد.<ref>بهرامیان، 1385، ج8، ص36ـ38</ref>  

تاریخ محلی مهم دیگر مکه در این دوره، اخبار مکه اثر محمد بن اسحاق فاکهی، محدّث ساکن مکه در سده سوم هجری، است.  برخی بر این باورند که او بسیاری از گزارش‌های خود را از اخبار مکه ازرقی، اما بدون اشاره به آن، اقتباس کرده است.<ref>احمدیان، 1392، ج2، ص82ـ89</ref>

در حد فاصل سده‌های چهارم تا ششم، به تواریخ محلی دیگری برای مکه اشاره نشده است. در نیمه اول دوره مملوکی، آثار درباره شهر مکه همچون کتاب ''القِری لقاصد اُمّ القُری'' اثر محبّ‌الدین طبری (د. 694ق.) و ''زبدة الاعمال وخلاصة الافعال'' اثر سعدالله اسفراینی (د. 786ق.) پدید آمد که رویکرد اصلی این دست آثار، فضائل‌نگاری مکه و اماکن مقدس آن بوده و محتوای آنها نیز تا حدود زیادی از منابع قدیمی‌تر، به ویژه ''اخبار مکه'' ازرقی، گردآوری و اقتباس شده است.

پس از دوره رکود طولانی‌مدت نگارش تواریخ محلی مکه، تألیفات تاریخی تقی‌الدین فاسی (د. 832ق.) را می‌توان نقطه عطفی در نگارش این تواریخ داشت که پس از چند صد سال وقفه، در نیمه دوم دوره مملوکی از سر گرفته شد. فاسی با نگارش آثار متعددی در این باره، به ویژه دو کتاب ''العِقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'' و ''شِفاء الغَرام بأخبار البلد الحرام''، تأثیر شگرفی در ایجاد موج جدیدی از نگارش تواریخ محلی مکه پس از خود به جای گذاشت.

 

تاریخ‌نگاری محلی مکه در سده پایانی دوره مملوکی، با نگارش دو اثر بسیار مهم نجم‌الدین عمر بن محمد هاشمی، معروف به ابن فهد مکی (د. 885ق.)، شامل ''اِتحاف الوَری بأخبار امّ القُری'' و ''الدُّرّ الکمین بذیل العقد الثمین،'' ادامه یافت. ابن فهد کتاب ''الدُرّ الکمین'' را به عنوان ذیلی بر ''العقد الثمین'' فاسی با رویکرد تراجم‌نگاری اعلام مکه، و کتاب ''اتحاف الوَری'' را با رویکرد رویدادنگاری سال‌نگارانه نوشت که از صدر اسلام تا سال وفات وی، یعنی 885قمری، را شامل می‌شود.