Automoderated users، دیوان‌سالاران، checkuser، ناظمان (CommentStreams)، developer، Moderators، مدیران
۹٬۸۹۰
ویرایش
التعریف بما أنست الهجرة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
==معرفی نویسنده== | ==معرفی نویسنده== | ||
[[محمد بن احمد بن خلف مطری]]، ملقب به جمال‌الدین و جمال مطری، به سال 676ق. و به گزارش دیگر 671 یا 673ق. در مدینه زاده شد. پدرش از شهر مطریه [[مصر]] به مدینه مهاجرت کرد و در مدینه به مطری مشهور بود. جمال‌الدین از دانشمندان [[شافعی]] مدینه به شمار می‌رفت و نیابت منصب قضا و امامت نماز جماعت را بر عهده داشت. محمد مطری آموختن دانش را در مدینه آغاز نمود و چند بار نیز به مصر سفر کرد و از برخی دانشمندان آن سرزمین حدیث شنید.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، | [[محمد بن احمد بن خلف مطری]]، ملقب به جمال‌الدین و جمال مطری، به سال 676ق. و به گزارش دیگر 671 یا 673ق. در مدینه زاده شد. پدرش از شهر مطریه [[مصر]] به مدینه مهاجرت کرد و در مدینه به مطری مشهور بود. جمال‌الدین از دانشمندان [[شافعی]] مدینه به شمار می‌رفت و نیابت منصب قضا و امامت نماز جماعت را بر عهده داشت. محمد مطری آموختن دانش را در مدینه آغاز نمود و چند بار نیز به مصر سفر کرد و از برخی دانشمندان آن سرزمین حدیث شنید.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=15 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص15-18]</ref> | ||
مطری از [[مؤذنان مسجد نبوی]] بود و به صدای خوش شهرت داشت و پس از پدرش ریاست مؤذنان [[مسجد نبوی]] را بر عهده گرفت. هنگامی که به سال 726ق.<ref>سفرنامه ابن بطوطة، ص17، «مقدمه» </ref><ref>مدینه‌شناسی، ص183</ref> [[ابن بطوطة]] به مدینه سفر کرد، ریاست مؤذنان حرم با او بود.<ref>رحلة ابن بطوطة، ج1، ص357</ref> [[عبدالله بن فرحون]]، دانشور معاصر محمد مطری، در کتاب خود به نیکی از او یاد کرده است.<ref>نصیحة المشاور، ص28</ref> مطری به سال 741ق. در مدینه درگذشت و در [[قبرستان بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>التحفة اللطیفة، ج5، ص538-542</ref> | مطری از [[مؤذنان مسجد نبوی]] بود و به صدای خوش شهرت داشت و پس از پدرش ریاست مؤذنان [[مسجد نبوی]] را بر عهده گرفت. هنگامی که به سال 726ق.<ref>سفرنامه ابن بطوطة، ص17، «مقدمه» </ref><ref>مدینه‌شناسی، ص183</ref> [[ابن بطوطة]] به مدینه سفر کرد، ریاست مؤذنان حرم با او بود.<ref>رحلة ابن بطوطة، ج1، ص357</ref> [[عبدالله بن فرحون]]، دانشور معاصر محمد مطری، در کتاب خود به نیکی از او یاد کرده است.<ref>نصیحة المشاور، ص28</ref> مطری به سال 741ق. در مدینه درگذشت و در [[قبرستان بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>التحفة اللطیفة، ج5، ص538-542</ref> | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
==نام کتاب== | ==نام کتاب== | ||
نام کتاب که به سال 740ق. نگاشته شده است، <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص207</ref> در برخی نسخه‌های خطی و چاپی کهن «التعریف بما آنست الهجرة» ضبط شده است؛ اما به گفته مصحح کتاب و با توجه به ضبط نام کتاب در مقدمه آن، عنوان درست «التعریف بما اَنسَت الهجرة» است که بر انگیزه نویسنده از تالیف کتاب یعنی معرفی و وصف معالم و مکان‌های فراموش شده شهر مدینه، دلالت دارد. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص19</ref> | نام کتاب که به سال 740ق. نگاشته شده است، <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=207 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص207]</ref> در برخی نسخه‌های خطی و چاپی کهن «التعریف بما آنست الهجرة» ضبط شده است؛ اما به گفته مصحح کتاب و با توجه به ضبط نام کتاب در مقدمه آن، عنوان درست «التعریف بما اَنسَت الهجرة» است که بر انگیزه نویسنده از تالیف کتاب یعنی معرفی و وصف معالم و مکان‌های فراموش شده شهر مدینه، دلالت دارد. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=19 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص19]</ref> | ||
==منابع کتاب== | ==منابع کتاب== | ||
ساختار کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخ مدینه، از الگوی کتاب [[اخبار مدینه ابن زبالة]] پیروی می‌کند.<ref>اخبار المدینة، ص267</ref> این کتاب در روزگار مطری، در دسترس و از منابع اصلی وی در نگارش التعریف بوده است. منبع دیگری که مطری فراوان از آن گزارش کرده، کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن نجار]] (م. 641ق.) است تا جایی که شماری از محققان کتاب التعریف را ذیلی بر آن به شمار آورده‌اند.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص21</ref> | ساختار کتاب مانند دیگر کتاب‌های تاریخ مدینه، از الگوی کتاب [[اخبار مدینه ابن زبالة]] پیروی می‌کند.<ref>اخبار المدینة، ص267</ref> این کتاب در روزگار مطری، در دسترس و از منابع اصلی وی در نگارش التعریف بوده است. منبع دیگری که مطری فراوان از آن گزارش کرده، کتاب [[الدرة الثمینة فی تاریخ المدینة]] نوشته [[ابن نجار]] (م. 641ق.) است تا جایی که شماری از محققان کتاب التعریف را ذیلی بر آن به شمار آورده‌اند.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=21 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص21]</ref> | ||
==جایگاه کتاب== | ==جایگاه کتاب== | ||
| خط ۵۴: | خط ۵۴: | ||
==ویژگی کتاب== | ==ویژگی کتاب== | ||
هر فصل از کتاب که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه پرداخته، بیشتر با یادکرد احادیثی در فضیلت آن‌ها یا روایاتی درباره رخدادهای تاریخی در آن جای‌ها آغاز شده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43، 61، 99، 115</ref>مطری در نقل روایات مربوط به تاریخ و فضیلت‌های مدینه، سند روایات را به طور کامل از شیخ بی‌واسطه خود تا گوینده سخن یاد کرده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43-71</ref> | هر فصل از کتاب که به دسته‌ای از مکان‌ها و بناهای مدینه پرداخته، بیشتر با یادکرد احادیثی در فضیلت آن‌ها یا روایاتی درباره رخدادهای تاریخی در آن جای‌ها آغاز شده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=43 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43، 61، 99، 115]</ref>مطری در نقل روایات مربوط به تاریخ و فضیلت‌های مدینه، سند روایات را به طور کامل از شیخ بی‌واسطه خود تا گوینده سخن یاد کرده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص43-71</ref> | ||
مطری سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به ویژه [[اخبار المدینه (ابن زباله)|کتاب ابن زبالة]] و ابن نجار، آورده و تحلیل خود از مطالب آن منابع و نیز دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت» افزوده است. این مطالب بیشتر به تغییرات بناها در فاصله نگارش [[الدرة الثمینة]] تا زمان زندگی نویسنده اشاره دارند و بر دیده‌های مطری که به دلیل سکونت دائمش در مدینه بسیار گسترده بوده، استوارند. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص82، 113، 119، 135-136</ref> | مطری سپس آگاهی‌های جغرافیایی را از منابع پیشین، به ویژه [[اخبار المدینه (ابن زباله)|کتاب ابن زبالة]] و ابن نجار، آورده و تحلیل خود از مطالب آن منابع و نیز دیده‌های خویش را ذیل تعبیر «قلت» افزوده است. این مطالب بیشتر به تغییرات بناها در فاصله نگارش [[الدرة الثمینة]] تا زمان زندگی نویسنده اشاره دارند و بر دیده‌های مطری که به دلیل سکونت دائمش در مدینه بسیار گسترده بوده، استوارند. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=82 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص82، 113، 119، 135-136]</ref> | ||
==محتوای کتاب== | ==محتوای کتاب== | ||
کتاب التعریف با یادکرد روایات [[پیامبر(ص)]] در فضیلت‌های [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] و پاداش و شیوه [[زیارت پیامبر(ص)]] آغاز شده است. او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله(ص)» اذکار و آداب [[زیارت پیامبر(ص)]] و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، به قصد [[تبرک به پیامبر(ص)|تبرک]] و تاسی به پیامبر(ص) مستحب دانسته است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص71-80</ref> | کتاب التعریف با یادکرد روایات [[پیامبر(ص)]] در فضیلت‌های [[مدینه]] و [[مسجدالحرام]] و پاداش و شیوه [[زیارت پیامبر(ص)]] آغاز شده است. او در فصلی با عنوان «ذکر زیارة سیدنا رسول الله(ص)» اذکار و آداب [[زیارت پیامبر(ص)]] و نیز اشعاری در ستایش ایشان آورده و زیارت آثار و مساجدی را که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، به قصد [[تبرک به پیامبر(ص)|تبرک]] و تاسی به پیامبر(ص) مستحب دانسته است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=71 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص71-80]</ref> | ||
===گزارش بازسازی مسجدالنبی=== | ===گزارش بازسازی مسجدالنبی=== | ||
مطری در ادامه کتاب به ساختمان حرم پرداخته و از [[منبر]]، ستون‌ها و محل نماز شب پیامبر(ص) در مسجد و خانه‌ها و باب‌های مسجد سخن رانده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص81-114</ref> این بخش از کتاب به دلیل آگاهی‌هایی که مطری از نخستین [[آتش‌سوزی در مسجدالنبی|آتش‌سوزی مسجد نبوی]] بیان کرده و از کهن‌ترین گزارش‌ها از این رخداد است، اهمیت فراوان دارد. [[آتش‌سوزی اول در مسجدالنبی|آتش‌سوزی سال 654 قمری]] خسارات فراوان به مسجد وارد کرد و به فروریختن سقف آن انجامید. | مطری در ادامه کتاب به ساختمان حرم پرداخته و از [[منبر]]، ستون‌ها و محل نماز شب پیامبر(ص) در مسجد و خانه‌ها و باب‌های مسجد سخن رانده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=81 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص81-114]</ref> این بخش از کتاب به دلیل آگاهی‌هایی که مطری از نخستین [[آتش‌سوزی در مسجدالنبی|آتش‌سوزی مسجد نبوی]] بیان کرده و از کهن‌ترین گزارش‌ها از این رخداد است، اهمیت فراوان دارد. [[آتش‌سوزی اول در مسجدالنبی|آتش‌سوزی سال 654 قمری]] خسارات فراوان به مسجد وارد کرد و به فروریختن سقف آن انجامید. | ||
===گزارش ساختن دیوار مدینه=== | ===گزارش ساختن دیوار مدینه=== | ||
گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست [[محمود بن زنگی]] برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است. بر پایه گزارش او، چون [[محمد بن زنگی]] به سال 557ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر(ص) را در خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد [[مسیحی]] که خود را به شکل [[مسلمانان]] درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر(ص) را بربایند. به گزارش مطری، پس از بیرون آمدن سلطان به درخواست مردم، وی فرمان ساخته شدن دیوار شهر مدینه را صادر کرد. در گزارش [[اسنوی]] که [[سمهودی]] در کتاب خود آورده است، این رخداد به فرمان سلطان برای ساختن خندقی پر از سرب گرداگرد قبر پیامبر(ص) انجامید.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص431 | گزارش مطری از ساخته شدن دیواری به دست [[محمود بن زنگی]] برای مدینه، نخستین گزارش در این زمینه است. مطری این رویداد را از یکی از دانشمندان مدینه شنیده است. بر پایه گزارش او، چون [[محمد بن زنگی]] به سال 557ق. به مدینه آمد، سه بار پیامبر(ص) را در خواب دید که از او یاری می‌خواهد. این خواب‌ها او را به پیگیری واداشت. دریافتند که دو فرد [[مسیحی]] که خود را به شکل [[مسلمانان]] درآورده‌اند، نزدیک مسجد خانه گرفته‌اند و قصد دارند با کندن نقبی، پیکر پیامبر(ص) را بربایند. به گزارش مطری، پس از بیرون آمدن سلطان به درخواست مردم، وی فرمان ساخته شدن دیوار شهر مدینه را صادر کرد.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=208 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص208-209]</ref> در گزارش [[اسنوی]] که [[سمهودی]] در کتاب خود آورده است، این رخداد به فرمان سلطان برای ساختن خندقی پر از سرب گرداگرد قبر پیامبر(ص) انجامید.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص431</ref> | ||
===گزارش از بقیع=== | ===گزارش از بقیع=== | ||
بیان فضیلت بقیع و معرفی کسانی که در آن دفن شده‌اند و نیز فضیلت [[جنگ احد|احد]] و [[شهیدان احد|شهیدان]] آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از [[اهل بیت|اهل بیت پیامبر(ص)]] در این قبرستان اختصاص داده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص115-122</ref> | بیان فضیلت بقیع و معرفی کسانی که در آن دفن شده‌اند و نیز فضیلت [[جنگ احد|احد]] و [[شهیدان احد|شهیدان]] آن، از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده پس از یادکرد روایاتی در فضیلت بقیع، بیشتر مطالب این بخش را به دفن شدگان از [[اهل بیت|اهل بیت پیامبر(ص)]] در این قبرستان اختصاص داده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=115 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص115-122]</ref> | ||
===معرفی مساجد مدینه=== | ===معرفی مساجد مدینه=== | ||
مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه پرداخته است. وی بخشی از کتاب را به معرفی مساجد «غیر معروف» مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن زبالة در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص205-221</ref> بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر(ص) در راه مدینه به مکه و [[غزوه تبوک|تبوک]] و نیز در دیگر [[غزوه|غزوات]] خود در آن‌ها نماز گزارده است.<ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص189-200</ref><ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص223-227</ref> | مطری در ادامه به معرفی مساجد معروف مدینه پرداخته است. وی بخشی از کتاب را به معرفی مساجد «غیر معروف» مدینه اختصاص داده و در آن، از مساجدی که ابن زبالة در کتاب خود آورده، ولی در روزگار مؤلف از میان رفته و نیز از مکان احتمالی آن‌ها سخن رانده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=205 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص205-221]</ref> بخش دیگر کتاب، گزارشی است از مساجدی که پیامبر(ص) در راه مدینه به مکه و [[غزوه تبوک|تبوک]] و نیز در دیگر [[غزوه|غزوات]] خود در آن‌ها نماز گزارده است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=189 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص189-200]</ref><ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=223 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص223-227]</ref> | ||
==نسخه‌شناسی== | ==نسخه‌شناسی== | ||
التعریف بما اَنست الهجرة را نخستین بار [[اسعد درابزونی]] بدون تحقیق و حواشی به سال 1372ق. به چاپ رساند. این اثر در سال 1402ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنورة در [[بیروت]] دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال 1426ق./2005م. با تصحیح [[سلیمان رحیلی]] بر پایه سه نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در [[ریاض]] با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است. <ref>التعریف بما أنسَت الهجرة، ص9-13</ref> | التعریف بما اَنست الهجرة را نخستین بار [[اسعد درابزونی]] بدون تحقیق و حواشی به سال 1372ق. به چاپ رساند. این اثر در سال 1402ق. با همت المکتبة العلمیة للمدینة المنورة در [[بیروت]] دیگر بار چاپ شد. نسخه تصحیح شده این کتاب به سال 1426ق./2005م. با تصحیح [[سلیمان رحیلی]] بر پایه سه نسخه خطی نزدیک به زمانه زندگی مؤلف همراه با نمایه و توضیحات نگاشته شده در پاورقی، در [[ریاض]] با همت انتشارات دارالملک عبدالعزیز منتشر شده است. <ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B9%D8%B1%DB%8C%D9%81_%D8%A8%D9%85%D8%A7_%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%87%D8%AC%D8%B1%D8%A9.pdf&page=9 التعریف بما أنسَت الهجرة، ص9-13]</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||