امارت حج: تفاوت میان نسخه‌ها

[[مسلمانان]] پیش از [[فتح مکه]] در سال هشتم ق. دو بار به قصد [[عمره]] به سرپرستی پیامبر(ص) در سال‌های ششم و هفتم ق. رهسپار مکه شدند.<ref>لسان العرب، ج4، ص31، «امر. </ref>پس از فتح آن شهر به سال هشتم ق. پیامبر(ص) عُتّاب بن اُسَید را عامل و کار‌گزار خویش در مکه قرار داد و بر پایه ‌گزارش [[مسعودی]]، مراسم حج در آن سال به سرپرستی او انجام شد.<ref>مروج الذهب، ج4، ص301.</ref> به سال نهم ق. پیامبر گرامی(ص) [[ابوبکر]] را به عنوان امیرالحاج به مکه فرستاد.<ref>السیرة النبویه، ج4، ص188؛ الکامل، ج2، ص291؛ الدرر الفرائد، ج1، ص413.</ref>اما بنابر روایاتی پیش از رسیدن او به مکه، رسول خدا(ص) [[علی(ع)]] را به جای او منصوب کرد.<ref>اخبار مکه، ج1، ص186؛ الکامل، ج2، ص291.</ref><ref>مسند احمد، ج1، ص3؛ انساب الاشراف، ج1، ص492؛ ج2، ص355؛ الارشاد، ج1، ص65.</ref> به سال دهم ق. رسول خدا(ص) خود سرپرستی حاجیان را بر عهده گرفت و با انجام [[حجة‌الوداع]]، احکام و مناسک حج را به [[مسلمانان]] آموخت.<ref>المغازی، ج3، ص1088؛ السیرة النبویه، ج2، ص601؛ مروج الذهب، ج4، ص301.</ref>

پس از رسول خدا(ص) در روزگار خلفای نخستین (11-40ق.)  معمولاً حج به سرپرستی آنان انجام می‌گرفت. گاه نیز افرادی (مانند عبدالحرمن بن عوف،<ref>تاریخ طبری، ج4، ص249؛ مروج الذهب، ج4، ص302.</ref> عبدالله بن عباس<ref>تاریخ طبری، ج4، ص249-251، 257، 263، 267، 287، 303، 329، 339؛ مروج الذهب، ج4، ص302؛ الدرر الفرائد، ج1، ص419.</ref> و قثم بن عباس<ref>تاریخ طبری، ج5، ص132؛ مروج الذهب، ج4، ص302.</ref>) از سوی آنان به منصب امارت حج برگزیده می‌شدند.<ref name=":0">مروج الذهب، ج4، ص302.</ref>  

خلفای عباسی در حدود 115 سال، امارت حج را همچون دیگر مسؤولیت‌های اجتماعی و سیاسی بیشتر به اطرافیان خود وا‌گذار کردند؛ چنان‌که حدود 70 تن از خویشانشان این منصب را عهده‌دار بودند.<ref>امارة الحج، ص38.</ref>البته در این دوره، برخی [[علویان]] نیز به این مقام دست یافتند.<ref>مروج الذهب، ج4، ص309.</ref><ref>مروج الذهب، ج4، ص309؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص517.</ref> از میان خلفای عباسی، منصور بیش از همه حج‌گزارد، مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) در سال ۱۶۹ خود امیر حج بود<ref>تجارب الامم، ج3، ص465-466؛ المنتظم، ج8، ص238؛ شذرات الذهب، ج2، ص269.</ref> و هارون عباسی(حک: 170-193ق.) در خلافت خود شش یا نُه بار امیرالحاج بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص430؛ شذرات الذهب، ج2، ص435.</ref>هیچ یک از خلفای عباسی پس از وی حج نگزاردند.<ref>المنتظم، ج9، ص156؛ البدایة و النهایه، ج10، ص200.</ref>

پس از ضعف سلطه عباسیان بر قلمرو پهناورشان، به تدریج حکومت‌های محلی کنار آنان سر برآوردند که برخی از آنان امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. برای نمونه [[فاطمیان]] مصر امرای حج خود را به حج می‌فرستادند. در بغداد نیز در عصر آل بویه<ref>نک: [https://journal.hzrc.ac.ir/article_33298_5b7f0deb13de741514797cbea54d2c6e.pdf امرای سادات حج در دوره بویهیان]</ref> و سلجوقیان<ref>[https://journals.tabrizu.ac.ir/article_5996.html نک: جایگاه،‌نقش و اهمیت منصب امیرالحاجی در دوره سلجوقی]</ref> نیز امرای حج با نظر امرای این حکومت‌ها تعیین می‌شدند. پس از سقوط خلافت بغداد نیز ارسال امیر حج از بغداد متوقف شد و پس از آنان دولت‌های مصر مانند ممالیک امیر حج مخصوصی برای حاجیان مصری ارسال می‌کردند.  

در عصر امپراتوری [[حکومت عثمانی|عثمانی‌]] (923ـ 1343ق) امیر حج با انتخاب سلطان تعیین می‌شد. در این دوران او همکارانی داشت از جمله «دوادار» که نائب امیر حج بود، کاتب دیوان امارت حج، عسس که به گفته‌اند وظیفه پولیس مخفی را بر عهده داشت و قاضی محمل که مامور اجرای حدود و امور شرعی بود. <ref name=":1">مرآه الحرمین الشریفین، ج۲، ص ۳۰۰-۳۰۱</ref> در این دوران امیر حج بودجه گسترده‌ای در اختیار داشت و به خود امیر حج نیز عواید و هدایای زیادی از طرف سلطان اختصاص می‌یافت.<ref>مراّة‌ الحرمین الشریفین، ج۲، ص ۳۰۳</ref>

در دوران عثمانی، از سرزمین مصر که تا حدودی به شکل نیمه مستقل اداره می‌شد کاروان حج مجزایی به حج می‌رفت و امر حج به صورت جداگانه از سوی پاشای مصر تعیین می‌شد. در مصر در ابتدای سده بیستم رسم بر این بود که امیر حج از میان نظامیان انتخاب شود و برخی از مناصب همراه او مانند امین صره و قومندان که نگهبان محمل حج بود نیز توسط پاشا یا ملک مصر تعیین می‌شد.<ref>مرآة الحرمین الشریفین، ج۲، ص ۱۴۶</ref>

امروزه، بر پایه مقررات [[عربستان]]، هر کشوری، سرپرستی را برای حاجیان خود نصب می‌کند. برخی، ثبوت پاره‌ای از احکام ویژه امیر الحاج را بر او ممکن شمرده‌اند.<ref name=":6">امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۹۴.</ref> امروزه، استحباب سخنرانی امیر الحاج در چهار روز از ایام حج را، روحانیان کاروان به نمایندگی وی انجام می‌دهند. حکم به ثبوت هلال ذی‌الحجه از اختیار سرپرستان حاجیان بیرون بوده و توسط حاکمان [[عربستان]] انجام می‌شود.<ref name=":6" /> در عربستان سعودی پادشاه این کشور یا ولیعهد امارت حج را بر عهده دارد.<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص558-559.</ref>

برخی، [[روح‌الله موسوی خمینی]]، نبیان‌گذار جمهوری اسلامی [[ایران]] را، احیاگر بُعد سیاسی-اجتماعی [[حج]] دانسته‌اند.<ref>امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۹۷.</ref> در حکم وی، برای نصب سرپرستان حاجیان به نکته‌های زیر اشاره شده است: پاکسازی فریضهٔ حج از آثار طاغوت؛ احیای ابعاد سیاسی-اجتماعی حج؛ دعوت مسلمانان به وحدت و مقابله با استکبار جهانی؛ برنامه‌ریزی و سازماندهی حجاج بیت‌اللّٰه الحرام درجهت اعلام برائت از مشرکان در سرزمین وحی.<ref>حج در کلام و پیام امام خمینی، ص۱۱5، فصل۱۷.</ref>در ایران سرپرست حجاج ایرانی طی حکمی از سوی رهبر جمهوری اسلامی تعیین می گردد.

منصب امارت حج ارتباط مستقیم با حکومت اسلامی دارد؛ از این رو، نصب امیر الحاج از اختیارات و وظایف حاکم شمرده شده است.<ref>امارت حج و زعامت حجاج، فصلنامه میقات حج، ش۳۰، ص۴۵.</ref>

ماوردی در احکام السلطانیه و دیگران به تبع او ولایت حج را دوگونه شمرده است. یکی ولایت در حرکت دادن حاجیان و دیگری ولایت بر اقامه حج در ایام موسم و برای هر یک وظایف و ویژگی‌هایی را بر شمرده است.<ref>الاحکام السلطانیه، ص193؛ الدرر الفرائد، ج1، ص134-135؛ مراة الحرمین، ج۲، ص 297</ref> برای نمونه جمع کردن مردم هنگام حرکت و توقف آنان برای جلوگیری از دستبرد راهزنان و سارقان به اموال حجاج، نظم بخشیدن به حرکت و توقف کاروان، تعیین راهنما برای هرگروه، تهیه منزلگاه مناسب و عبور دادن حاجیان از بهترین و آسان‌‌ترین راه‌ها از جمله وظایف امیر حج در انجام گونه نخست ولایت است. به گفته ماوردی، ولایت بر حاجیان در اقامه حج مانند امامت نمازها است و شامل راهنمایی حاجیان در زمان و شیوه انجام مناسک است.<ref>الاحکام السلطانیه، ص194-197</ref>