اسکان در حج: تفاوت میان نسخه‌ها
←کارروانسراها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
=== در مکه === | ===در مکه=== | ||
[[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]]، از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] در [[مکه]] ساکن شدند. ابراهیم از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref> این موارد و پیدایش [[زمزم]] و ساخت [[کعبه]]، باعث شد قبیله‌هایی از [[جرهم]] در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها برای نگهداری احترام کعبه عمدتاً چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردمان به سوی کعبه و [[زیارت]] آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروانهای تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد. | [[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]]، از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] در [[مکه]] ساکن شدند. ابراهیم از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref> این موارد و پیدایش [[زمزم]] و ساخت [[کعبه]]، باعث شد قبیله‌هایی از [[جرهم]] در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها برای نگهداری احترام کعبه عمدتاً چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردمان به سوی کعبه و [[زیارت]] آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروانهای تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد. | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان [[عراق]] و [[خراسان]] و [[ماوراءالنهر]] با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند.<ref>سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.</ref> بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند.<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.<ref>الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.</ref> | بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان [[عراق]] و [[خراسان]] و [[ماوراءالنهر]] با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند.<ref>سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.</ref> بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند.<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.<ref>الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.</ref> | ||
در [[دوره عثمانی]] (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان [[اقامت در مکه|اقامت]] طولانی مدت در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از [[مجاور|مجاورت]] مگر برای بیماران یا بازماندگان از [[مناسک حج]]، از این جمله است.<ref>- Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2</ref> در این دوران، مشکلی از جهت سکونت کاروانهای حج نبوده و کاروانها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ج1، ص384.</ref> اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقیران مانند اسکان حاجیان فقیر بخارا، [[افغانستان]] و [[ازبکستان|ازبک]] و بازسازی تکیه آنها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref> | |||
در | اسکان و راهنمائی حاجیان در سده ۱۲ق. به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به [[مطوف|مطوِّف]] انجامید که وظیفه تأمین اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در حرمین و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوفان یا نمایندگانشان در مکه و [[مدینه]] انجام می‌شد.<ref>- التاریخ القویم، ج2، ص213؛ حج نیکان، ص43.</ref> البته همچنان زائران کعبه، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان<ref>- پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوی خدا می‌رویم، ص116.</ref> روبه‌رو بودند و گاهی اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائران کهنسال، امید بازگشت آنها را کاهش می‌داد.<ref>میقات حج، ج54؛ ص149، حج گزاری در سال آغازین انقلاب».</ref> | ||
اسکان و | در این دوره نیز [[رباط|کاروانسراهایی]] برای اسکان فقیران، غریبان و طالبان علوم دینی توسط اشخاص نیکوکار در این شهر ساخته شد. این ساختمانها بیشتر، جایی برای اسکان شبانه بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن، ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف [[مسجدالحرام]] بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت سعودی در سال ۱۳۷۵ق. ویران گردید.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص175.</ref> افزون بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود.<ref>میقات حج، ش 57، ص133، «شهرهای چادری».</ref> در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. بالاخص محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی کوه صفا نیز دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص37.</ref> | ||
===در مدینه و جده=== | |||
=== در مدینه و جده === | |||
سابقه اختصاص مکانی در مدینه برای میهمانان حکومتی در عصر پیامبر(ص) گزارش شده است. دارالکبری، نخستین خانه‌ای که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به دارالضیافه* نامبردار شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> همچنین خانه رمله بنت حارث به عنوان استراحت گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، ذکر شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص216.</ref> | سابقه اختصاص مکانی در مدینه برای میهمانان حکومتی در عصر پیامبر(ص) گزارش شده است. دارالکبری، نخستین خانه‌ای که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به دارالضیافه* نامبردار شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> همچنین خانه رمله بنت حارث به عنوان استراحت گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، ذکر شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص216.</ref> | ||
| خط ۳۱: | خط ۲۸: | ||
علاوه بر حرمین سکونت حجاج ایران در جده نیز حائز اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> درسال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.<ref>سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.</ref> از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان ایشان در جده یا حرمین در دوره قاجار، نقش کنسول ایران در جده تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref> | علاوه بر حرمین سکونت حجاج ایران در جده نیز حائز اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> درسال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.<ref>سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.</ref> از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان ایشان در جده یا حرمین در دوره قاجار، نقش کنسول ایران در جده تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref> | ||
===کارروانسراها=== | |||
{{اصلی|کاروانسرا}} | |||
اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حج‌گزاران بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی ستایش شدند. جواد اصفهانی (م.۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به «صاحب رباط عجم» شهرت یافت.<ref>موسوعه مرآة الحرمین ج3، ص18.</ref> ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی به سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران،<ref>العقد الثمین، ج1، ص284.</ref> امیر زین الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوری، ج3، ص31-32.</ref> عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده<ref>العقد الثمین، ج5، ص91-92.</ref> و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. در دوره [[ایوبیان]] نیز، کاروانسراهای پُرشماری برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این سده‌ها، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی ثروتمندان آن منطقه بود. به گزارش فاسی، در مجموع، شمار سکونت‌گاه‌های حاجیان تا سال ۸۳۲ق. به ۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص435.</ref> | |||
==در دوره معاصر== | ==در دوره معاصر== | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۴: | ||
با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند<ref>میقات حج، ش28، ص216؛ میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> و قبل از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.<ref>حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلی هستند و هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ریال عربستان است.<ref>میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> | با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند<ref>میقات حج، ش28، ص216؛ میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> و قبل از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.<ref>حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حجاج داخلی هستند و هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ریال عربستان است.<ref>میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> | ||
== از منظر فقه == | ==از منظر فقه== | ||
{{اصلی|خانه‌های حرم}} | {{اصلی|خانه‌های حرم}} | ||
قرآن،{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾}} | قرآن،{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾}} | ||