شستشوی کعبه: تفاوت میان نسخه‌ها

کعبه معظمه از صدر اسلام معطر سازی و مورد تنظیف قرار می‌گرفت و در ادوار مختلف اسلامی از سوی حاکمان بر حرمین شریفین پا بر جا بوده است. در عصر جدید نیز خانه خدا سالی دو بار مورد شست‌وشو قرار گرفته و معطر می‌شود. در زمان طولانی این شست‌وشو با گلاب ارسالی از مصر انجام می‌شد اما از سال 1372 تا 1394، با توافق عربستان سعودی، ایران به ارسال گلاب ناب از قمصر کاشان اقدام می‌کند.

زمانی که کعبه توسط حضرت ابراهیم بنا شد، نیازی به شست و شو و تطهیر نداشت؛ زیرا دیوارهای کعبه بدون سقف، سنگ‌چین شد و دری برای آن قرار نداد. کف خانه کعبه در آن دوران، از شن و یا ریگ بود و نیازی به شست وشو و تطهیر نداشت و بارش باران موجب تمیزی دیوارهای آن از خاک می‌شده است. امّا پس از قرار دادن سقف بر آن و گذاشتن در بر دیوار آن، این نیاز احساس شد که کعبه غبار روبی شود. (کردی، 1420ق، ج1، صص162ـ161).

تاریخچه پوشانیدن خانه خدا به عصر جاهلی می‌رسد. (ازرقی، 1415ق، ج1، صص 251ـ 249؛ فاکهی، ج5، صص231ـ230؛ باسلامه، 1419ق، ص289؛ عبدالقادر طبری، 1416ق، ص155) و دلیل آن را محافظت و زیبایی کعبه دانسته‌اند (قلقشندی، ج4، ص283؛ فعالی، 1387ش، صص 186ـ 185) اما از شست‌وشوی خانه خدا و معطر سازی آن اطلاع دقیقی در دست نیست.

===در عصر پیامبر===

پیامبر بعد از فتح مکه در سال هشتم هجری درون خانه خدا را از آثار شرک زدود و دستور داد آب زمزم آوردند و مقداری عطر داخلش ریختند.بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ کردی، 1420ق، ج1، ص162. و كعبه را با آن شست‌وشو دادند و به سردادنِ ‌‌الله اكبر در داخل كعبه پرداختند (واقدی، 1409ق، ج2، ص834؛ بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ ذهبی، 1410ق، ج2، ص551. از آن زمان به‌بعد، شست‌وشوی كعبه به یك سنت در میان صاحب منصبان و متولیان خانه خدا تبدیل شد. بنابراین، شست‌وشوی كعبه از سنت‌‌های پیامبرخدا است.

بنی‌شیبه از خاندان عبدالدار بن قصی از عصر پیامبر تا کنون، تقریباً به صورت پیوسته به عنوان پرده‌داران کعبه معظمه هستند (دانشنامه حج و حرمین شریفین، 1392ش، ج4، صص394ـ386؛ سنجاری، 1419ق، ج1، ص386.) و به تأسی از حضرت رسول داخل آن را می‌شستند و معطر می‌ساختند(سنجاری، 1419ق، ج1، ص498. ازرقی، 1415ق، ج1، صص261ـ 260؛ محمد الدقن، 1384ش، ص278.

پس از آنكه مراسم شست‌وشوی كعبه و عطرآگینی آن به پایان می‌رسید، جامه جدید را در همان لحظه‌ای كه جامه پیشین از روی آن برداشته می‌شد، بر بالای كعبه قرار می‌دادند.

از شست‌وشوی کعبه در عصر چهار خلیفه بعد از پیامبر اطلاعی در منابع انعکاس نیافته است. هرچند می‌توان گفت با هر تعویض پرده خانه خدا، این مکان شریف شست‌وشو و معطرسازی می‌شد و در تمام این ادوار برای کعبه پوشش فراهم می‌آمد؛ چنان‌که امام علی در دوران خلافتش، پرده‌ای برای خانه خدا تدارک می‌دید و ارسال می‌کرد (حر عاملی، 1412ق. ج 13، ص208؛ معزی ملایری، 1399ق، ج10، ص74).

معاویةبن ابوسفیان(حک60 ـ41ق)، نخستین خلیفه اموی، کعبه را با پارچه‌های قباطی‌که از مصر آورده بودند، پوشاند (زکی یمانی، 1429ق، ج3، صص501 ـ502). نیز وی را نخستین شخصی دانسته‌اند كه كعبه را با خلوق و عود خوشبو كرد. معاویه غلامی را بدین منظور تعیین كرده بود كه پس از هر نماز، كعبه را خوشبو می‌کرد. از آن پس معاویه سالی دو بار؛ نخست در موسم حج و دیگر در ماه رجب مقداری عود و خلوق را بدین منظور ارسال می‌کرد كه پس از وی جانشینان او نیز از این سنت پیروی كردند (ازرقی، 1415ق، ج1، صص256ـ 254؛ فاسی، 1421ق، ج1، ص126.

عبداللَّه بن زبیر(حک: 73 ـ 65ق) نیز در مدت خلافتش در مکه که همزمان با خلافت امویان در شام بود، پس از بازسازی کعبه که در پی حملات امویان انجام شد، به خوشبو ساختن خانه خدا همت گماشت.(فاسی، 1421ق، ج1، ص126؛ ابن ظهیره، 1423ق، ص104؛ ازرقی، 1415ق، ج1، ص256.

عبدالملك بن مروان (حک: 86 ـ65ق)، از مقتدرترین خلفای اموی نیز هر سال جامه‌ای برای کعبه همراه عطر و عود می‌فرستاد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص255).

در خلافت مهدی عباسی، دیوار کعبه با عطر و مشک و عنبر معطر شد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص263؛ طبری، 1403ق، ج6، ص366؛ ابن اثیر، 1385ق، ج3، ص63؛ قلقشندی، 1981م، ج4، ص285). نیز پرده‌های گوناگون که از پیش بر کعبه قرار داشت، گردآوری شد و به جای آن، پرده‌ای که به دستور مهدی در شهر تنیس مصر فراهم شده بود، برای پوشش کعبه استفاده کردند (مقریزی، 1418ق، ج1، ص335).

در پایان قرن دوم هجری که برای مدتی سادات علوی موفق به عهده‌داری امارت مکه مکرمه شدند، شست‌وشوی کعبه معظمه متوقف نشد؛ چنان‌که حسین‌بن حسن افطس علوی که از سوی ابو السرایا در کوفه به امارت مکه گماشته شده بود، شست‌وشوی خانه خدا را انجام داد.(ازرقی، ج1، ص264؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440؛ طبری، 1403ق، ج8، ص537؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265).

در عصر طولانی مدت امارت شرفای حسنی بر مکه مکرمه (1343ـ 358ق)، سنت شست‌وشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت(خلیلی، 1384ش، ص22). (قائدان، ش44، ص100.

و در دوران سیادت طولانی مدت عثمانی‌ها (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوی خلفای عثمانی به همراه حقوقی كه از سوی آستانه به حرمین شریفین اختصاص داده شده بود، با محمل شامی ارسال می‌گردید.(کردی، 1420ق، ص562.

در دوران آل سعود سنت شست‌وشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از مصر انجام می‌‌شد.(انصاری، 1379ش، ص101).

کعبه مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک حج تمتع و بار دوم در آغاز ماه شعبان شست‌و‌شو داده می‌شد (روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵).

در این عصر، معمولاً پادشاه عربستان و یا شخصی به جانشینی وی -كه غالباً امیر منطقه مكه مكرمه و از خاندان آل‌سعود می‌‌باشد- شركت می‌کند (انصاری، 1380ش، ش38، ص105). درِ بیت‌الله‌الحرام یك ساعت پس از طلوع آفتاب برای ورود میهمانان كشورهای اسلامى، به منظور ادای نماز، گشوده می‌شود.

رییس پرده‌داران لحظاتی پس از طلوع آفتاب به همراه دیگر پرده‌داران از خاندان شیبی در حطیم حضور مى‌یابند. خدمتكاران و پرده‌داران،‌ ظرف‌های مملو از گلاب و نیز شیشه‌های عطر گل و عودسوز‌ها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نیز لباس‌هایی كه غالباً از نوع «شال كشمیرى» بوده، برای پوشیدن آن به هنگام شست‌وشوی كعبه به همراه می‌آوردند.

همواره عادت بر این بوده كه رییس پرده‌داران، پادشاهان یا امرا و فرماندهان و نیز وزرای كابینه، قاضی و رؤسای ادارات گوناگون را در این مراسم دعوت می‌کردند كه پیش از حضور آنان، به لحظه‌ای تمامی مواد و وسایل لازم برای شست‌و‌شو آماده می‌گردید. سازمان اوقاف نیز معمولاً جاروهای مورد لزوم در این مراسم را مهیا می‌کرد. دراین هنگام، بزرگِ زمزمى‌‌ها به همراه سقّاهای آب زمزم حاضر شده و سطل‌های پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوی كعبه هدایت می‌کردند. پرده‌داران و دستیاران آن‌ها، سطل را گرفته و به‌درون كعبه معظمه می‌بردند.

پس از آماده شدن كلیه لوازم یاد شده در درون كعبه مشرفه، میهمانان دعوت شده برای شست‌و‌شو به درون كعبه وارد شده و آنگاه هریك از آنان لباس‌های ویژه را در اختیار گرفته، به تن می‌کنند، سپس همگی در حالی كه هر یك جارویی به دست گرفته‌اند، عملیات شست‌وشوی كعبه معظمه با آب زمزم را، كه در آن گلاب مخلوط كرده‌اند، آغاز می‌کنند. پس از پایان شست‌وشوی زمینِ كعبه و برخی از قسمت‌های دیوارهای پیرامون آن، شروع به پاك كردن دیوار‌ها تا ارتفاع یك قامت از انسان با گلاب كرده، سپس به وسیله عطر گل قسمتهای یاد شده را خوشبو می‌سازند. عطر گل را غالباً در ظرف‌های شیشه‌ای سفید یا بلور قرار می‌دادند. پس از پایان كار خوشبو كردن، عنبر و عود و ندّ را در بخوردان‌های بسیار زیبا و مجللّی قرار داده و تمامی درون كعبه و پیرامون آن را پس از خشك كردن زمین آن، با اسفنج بخور می‌دهند.

در پایان مراسم شست‌وشوی كعبه معظمه و خوشبو كردن آن، پرده‌داران جاروها را در میان مردمِ گردآمده بر در كعبه، تقسیم و توزیع می‌کنند. پس از پایان شست‌وشوی كعبه معظمه و خوشبو كردن آن، طبق معمول، هم‌زمان در همان لحظه جامه نوین كعبه معظمه بر آن قرار داده می‌شود.

==تاریخچه شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی==

===ارسال گلاب از ایران===

از زمان دقیق ارسال گلاب از ایران به عربستان تا پیش از 1372خورشیدی، اخبار و آگاهی دقیقی در دست نیست. بنا به گفته برخی، از ده‌‌ها سال قبل، عربستان از طریق کشور امارات متحده عربی، گلاب ایرانی را تهیه می‌کرده و در شست‌وشوی کعبه مورد استفاده قرار می‌داده است. چنان‌که گفته شده، پیشینه شست‌و‌شوی خانه خدا با گلاب ناب قمصر، شاید به پیش از عصر صفویه برگردد ولی در عهد شاه عباس بود که این رسم و آیین با ارسال گلاب ناب قمصر به خارج از کشور، به‌خصوص کشور عربستان و مکه رسمیت یافت (روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۸۶ش، شماره ۱۸۹۷۷). اما تاریخ شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی به‌طور منظم، از سال 1372ش، آغاز شد.(روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹).

سید علی موسویان، در معرفی تهیه کنندگان گلاب برای شست‌وشوی کعبه می‌گوید: «از كشورهای گوناگون پیشنهادهایی برای تهیه گلاب برای شست‌وشوی خانه خدا عرضه می‌شود لیکن عربستان آن پیشنهادها را رد کرده و گلاب قمصر كاشان را به عنوان بهترین و با کیفیت‌ترین گلاب می‌داند.»

آقای موسویان در باره انگیزه خود از تهیه گلاب برای شست‌وشوی خانه خدا گفته‌ است:

«بنده از همان اوان كودكی می‌دانستم كه شست‌وشوی خانه خدا انجام می‌شود اما چگونگی آن را نمی‌دانستم! پدرم راهنمای كاروان حجاج بود و روش تهیه گلاب ناب را به ما یاد داده است. آباء و اجدادمان روش ویژه گرفتن گلاب را می‌دانستند و به ما هم آموخته‌اند؛ لذا به این فكر افتادیم كه یك كانال مناسبی ایجاد نموده، با مقررات ویژه‌ای گلاب شست‌وشوی خانه خدا را تهیه و ارسال کنیم.

خودم و پسرم «سید امیرحسن» كه طلبه است، این كار را در منزل خودمان در قمصر انجام می‌دهیم. گل‌هایمان را جمع می‌كنیم و آن را در مراحل مختلف، دو آتشه و گاهی سه آتشه تهیه می‌کنیم. این گلابگیری با طرز خاصی انجام می‌شود كه در منطقه، مِثل و مانند ندارد!

برای استحصال گلاب سعی می‌كنیم ۴۰ كیلو گُل به دست بیاید تا بتوانیم فرآوری كنیم. بعد كه فرآوری شد، ۴۰ كیلو گل دیگر می‌ریزیم. تهیه این گلاب مبانی خاص خود را دارد. كاملا سنتی است و با هیزم تهیه می‌شود و از گاز و نفت هم استفاده نمی‌كنیم.»

گفتنی است هر مرحله از فرآوری گلاب، حدود ۱۲ ساعت زمان می‌برد.

این گلاب طی مراسمی خاص و آیینی ویژه‌، همه‌ساله در اواخر اردیبهشت‌ماه گرفته می‌شود. طبق نظر ارسال کنندگان گلاب به مکه مکرمه، باغ یا باغات خاصی برای تهیه گلاب در قمصر اختصاص داده نشده و قمصری‌های دست اندرکار گلاب ارسالی، هر روز پس از نماز صبح و قبل از طلوع آفتاب، با وضو و ذکر صلوات بر محمد و آل محمد، راهیِ گلستان‌های گل ‌محمدی می‌شوند و خرسند و شادمان‌اند از این‌که ناب‌ترین عصاره دسترنج‌شان را برای کعبه ارسال و آن را متبرک می‌کنند(روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵).

طبق گفته دست‌اندرکاران، سالیانه ۸۰ لیتر گلاب برای شست‌وشوی خانه خدا به مسئول شئون حرمین شریفین تحویل داده می‌شود که در دو مرحله و هر بار 40 لیتر برای شست‌وشو استفاده می‌شود. خانه خدا در سال، طی دو فرصت؛ اول شعبان و شب دهم ماه ذی‌حجه شست‌وشو می‌شود.

به گفته حجت الاسلام موسویان، این۸۰ لیتر، روز ۲۴ رجب ارسال می‌شود که ۴۰ لیتر آن، در روز اول ماه شعبان المعظم و ۴۰ لیتر دیگرش در ماه ذی‌حجه برای شست‌و‌شوی خانه خدا استفاده می‌شود (روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵).

===در صد اسانس گلاب ارسالی===

طبق برخی اظهارات و گفته‌ها، گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای۴۰ درصد است. حتی دو و گاهی سه آتشه بوده و دارای بالاترین درجه خلوص در میان گلاب‌های ایرانی است. این گلاب از بهترین گونه گل محمدی تهیه می‌شود که از لحاظ کیفی از ۳۵ میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر و یا ۳۵۰ پی پی ام اسانس بهره‌مند است.

===نقش بعثه مقام معظم رهبری در هماهنگی ارسال گلاب===

در سال‌های آغازین ارسال گلاب ناب از ایران، آن را تحویل بعثه مقام معظم رهبری می‌دادند و ایشان با اداره حرمین شریفین ارتباط برقرار می‌کردند و ظرف‌های حاوی گلاب را برای شست‌وشوی خانه خدا تحویل می‌دادند.

البته در سالهای بعد، تهیه کننده گلاب، جناب سید علی موسویان، در سفر حج شرکت می‌کرد و طی ملاقات رسمی، گلاب را به اداره حرمین شریفین تحویل می‌داد.

گرچه سران همه كشورهای اسلامی به مراسم شستشو دعوت می‌شوند، لیکن آنان در شستشو شرکت ندارند و دست اندرکاران حرم، خودشان کعبه را می‌شویند و سران برای خواندن نماز و تبرك جستن به داخل کعبه می‌روند.

از جمهوری اسلامی ایران نیز همه ساله پنج نفر در این مراسم حضور می‌یابند. هیئت‌های هر كدام از كشور‌ها، طبق زمانی كه برای آنان تعیین شده، جهت خواندن نماز وارد كعبه می‌شوند. مستحب است در درون كعبه، نماز به چهار طرف خوانده شود.

از نظر بسیاری از فقیهان شیعه امامی (مفید، 1410ق، ص432؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضی، 1405ق، ج3، ص66؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324)

و تعدادی از فقهای اهل سنت؛ (تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233)؛ از جمله مالکیان، خلوق کعبه (عطر ویژه که با آن کعبه را خوشبو می کنند) از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب کفاره نمی‌شود (ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449). البته اگر بدن یا لباس احرام‌گزار به مقداری فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکیان رفع آن را واجب دانسته‌اند (رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63). مقصود از خلوق، عطری ویژه مرکب از موادی چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو می‌شده است (فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش، ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62). اندکی از فقیهان این استثنا را افزون بر این عطر خاص، شامل هر عطری شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته می‌شود (زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376). فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام حج، کعبه باید با ماده خوشبوی خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج، میان صفا و مروه دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند (مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63).

==جستارهای وابسته==

==پانویس==

* ابن ابی شیبه، 1409ق، '''المصنّف فی الاحادیث و الآثار'''، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر.

* ابن اثیر، علی(م.630ق)، 1385ق، '''الكامل فی التاریخ'''، بیروت، دار صادر.

* ابن جریرطبری، محمد، 1403ق، '''تاریخ طبری'''، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی.

* ابن ظهیره، 1423ق، '''الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و نباء البیت الشریف''': ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.

* ابن عماد حنبلی، عبد الحی بن احمد، 1406ق، '''شذرات الذهب''' (م.1089ق)، به كوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن كثیر.

* ابن فهد، عمر بن محمد (م.885ق)، 1408ق، '''اتحاف الوری'''، به كوشش عبدالكریم، مكه، جامعه امّ القری.

* ازرقی، محمد بن عبدالله (م.248ق)، 1415ق، '''اخبار مكه، به كوشش رشدی الصالح'''، مكه، مكتبه الثقافه.

* اصغر قائدان / حسن السعید، 1382ش، '''میقات حج'''، مأموریت‌های مشكوك، در سرزمین‌های مقدس(3)، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* انصاری، هادی/ محمد الدقن 1375ش، '''میقات حج'''، جامه مصری در دوران جدید، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* انصاری، هادی/ محمد الدقن، 1379ش، '''میقات حج، مصر و ویژگى‌های تاریخی ـ هنری آن در جامه كعبه'''، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* انصاری، هادی، 1375ش، '''میقات حج، درون کعبه در دو دیدار، بعثه مقام معظم رهبری'''، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* انصاری، هادی، / محمد الدقن، 1380ش، '''میقات حج، جامه ساخت عربستان، بعثه مقام معظم رهبری'''، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* باسلامه، حسین، 1402ق، '''تاریخ الكعبه المعظمه'''، جده، تهامه.

* بحر العلوم، محمد مهدی(م.1212ق)، (1425ق)، '''تحفه الکرام'''، به کوشش جلالی و غفوری، تهران، مشعر.

* بحرانی، یوسف بن احمد، 1363ش، '''الحدائق الناظره'''، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، النشر الاسلامی.

* بلاذری، احمد بن یحیی(م.279ق)، 1417ق، '''انساب الاشراف'''، به كوشش سهیل زكار و زرکلی، بیروت، دار الفكر.

* پژوهشکده حج و زیارت، 1412ق، '''دانشنامه حج وحرمین شریفین'''، تهران، نشر مشعر، 1392

* جعفریان، رسول 1375ش، '''میقات حج، پرده‌داری و كلیدداری كعبه'''‌، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* حر عاملی، '''وسائل الشیعه'''، قم، آل البیت.

* خلیلی، جعفر، 1384ش، '''مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی'''، تهران.

* دسوقی، محمدبن احمد، بی‌تا، '''حاشیه الدسوقی'''، بیروت، احیاء کتب‌العربیه.

* ذهبی، (م.748ق)، 1410ق، '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر'''، به كوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الكتاب العربی.

* رعینی، حطاب، 1416ق، '''مواهب الجلیل'''، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه.

* '''روزنامه ایران'''، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵

* '''روزنامه کیهان'''، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵ش.

* '''روزنامه کیهان'''، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹ش.

* '''روزنامه کیهان'''، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت. ۱۳۹۴ش.

* زکی یمانی، احمد، 1428ق، '''موسوعه مکه المکرمه و المدینه المنوره'''، به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، موسسه الفرقان.

* زین الدین علی(شهید ثانی)، 1416ق، '''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام'''، قم، معارف اسلامی.

* سنجاری، علی بن تاج الدین(م.1125ق)، 1419ق، '''منائح الکرم'''، به کوشش المصری، مكه، جامعه امّ القری.

* سید مرتضی، 1405ق، '''رسائل المرتضی'''، به‌کوشش حسینی و رجایی، قم، دارالقرآن.

* طبری، 1403ق، '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوك) '''، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی.

* طوسی، 1365ش، '''تهذیب الاحکام'''، تحقیق سید حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

* عبد القادر طبری (م.1070ق)، علی، 1416ق، '''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، به کوشش الجمال، مکه، المکتبه التجاریه.

* فاسی، محمد (م.832ق)، 1421ق، '''شفاء الغرام'''، به كوشش گروهی از علما، بیروت، دارالكتب العلمیه.

* فاضل هندی، محمد بن حسن، 1416ق، '''کشف اللثام و الابهام عن قواعد الاحکام'''، قم، النشر الاسلامی.

* فاكهی (م.279ق)، 1414ق، '''اخبار مكه'''، به كوشش ابن دهیش، بیروت، دارخضر.

* قلقشندی، احمد،1981م، '''صبح الاعشی'''، به‌کوشش زکار، دمشق، وزاره الثقافه.

* کردی، محمد طاهر، 1387ش، '''کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ'''، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر.

* کردی، محمد طاهر، 1420ق، '''التاریخ القویم'''، به‌كوشش بن دهیش، بیروت، دارخضر.

* مالک بن انس، 1323ق، '''المدونه الکبری'''، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

* محمد الدقن، 1384ش، '''کعبه و جامه آن'''، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر.

* محیی الدین احمد امام، (بی‌تا)، '''فی رحاب البیت العتیق'''، اندلس، دار قرطبه.

* مسعودی، 1409ق، '''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، دارالهجره.

* معزی ملایری، 1399ق، اسماعیل، '''جامع احادیث الشیعه'''، قم، المطبعه العلمیه.

* مفید، 1410ق، '''المقنعه'''، قم، موسسه النشر الاسلامی.

* مقریزی، احمد بن علی، 1420ق، '''امتاع الاسماع''' (م.845ق)، به كوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الكتب العلمیه.

* مقریزی، احمد بن علی (م.845ق)، 1418ق، '''المواعظ و الاعتبار'''، به كوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الكتب العلمیه.

* موسوی عاملی، محمد بن علی، 1410ق، '''مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام'''، قم، موسسه آل ‌البیت لاحیاء التراث.

* میقات حج، 1390ش، '''جزئیات مراسم شست و شوی كعبه'''، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت.

* میقات حج، 1392ش، '''تحویل گلاب ویژه شست وشوی كعبه به ریاست امور حرمین'''، بعثه مقام معظم رهبری، قم، پژوهشکده حج و زیارت. ‏

* نراقی، احمد بن محمد، 1415ق، '''مستند الشیعه فی احکام الشریعه'''، قم، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.

* واقدی، محمد بن عمر(م.207ق)، 1409ق، '''المغازی'''، به كوشش: مارسدن جونس، بیروت، اعلمی.