بسمله: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بَسمَلَه''' کوتاه شده {{قلم رنگ|سبز|بسم‌ الله الرحمن الرحیم}} و از موارد اختلافی میان مذاهب اسلامی می‌باشد. بسمله ۱۱۴ بار در [[قرآن]] تکرار شده است. در ابتدای سوره‌های قرآن به استثنای [[سوره برائت]] آمده است و در [[سوره نمل]] دوبار، یکبار در ابتدا و یکبار در آیه ۲۶ ذکر شده است.

بسمله مصدر منحوت<ref>لسان العرب، ج2، ص403؛ تاج العروس، ج14، ص54، «بسمل». </ref> و حکایت<ref>فقه اللغه، ص193.</ref> عبارت {{قلم رنگ|سبز|بِسمِ الله}} و {{قلم رنگ|سبز|بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم}} است و صورت‌های فعلی و فاعلی آن به ترتیب «بَسمَلَ» و «مُبَسمِل» به‌کار رفته<ref>الزینه، ص176-177؛ الزاهر، ج1، ص10-11.</ref> که بر کسی اطلاق می‌شود که عبارت یاد شده را کتابت یا تلاوت کند.<ref>لسان العرب، ج11، ص56.</ref>

{{قلم رنگ|سبز|بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم}} در آغاز همه سوره‌های قرآن جز [[سوره توبه|توبه]] و نیز در آیه 30 [[سوره نمل|نمل]] در گزارش آغاز نامه [[سلیمان]] به [[ملکه سبا]] و در مجموع 114 بار به کار رفته است.

تعبیر {{قلم رنگ|سبز|بسم الله}} نیز یک‌بار در آیه 41 [[سوره هود]] در گزارش فرمان [[نوح(ع)]] به همراهان مؤمن خویش و حیوانات گزینش شده برای سوار شدن بر کشتی به‌کار رفته است.

افزون بر این، در قرآن عباراتی دیگر مربوط به بسمله مانند {{قلم رنگ|سبز|فَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْها}} ([[سوره حج]]، آیه 36؛ نیز نک: [[سوره انعام]]، آیات 118-119؛ نیز 121، 138؛ [[سوره مائده]]، آیه 4) در دستور به یاد کردن از نام خدا هنگام [[ذبح]] یا [[صید]] و (اقرا بِاسمِ رَبِّک) ([[سوره علق]]، آیه 1) در فرمان خداوند به [[پیامبر(ص)]] برای خواندن به نام صاحب خدای خویش آمده است که در نوشته‌های اسلامی از آن با عنوان عام «تَسمِیه» (گفتن نام خدا) یاد می‌شود.<ref>المجموع، ج1، ص344؛ نک: فتح العزیز، ج3، ص316.</ref>

گزارش‌های تاریخی گویای تفاوت شکل اسلامی بسمله ({{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن الرحیم}}) با کاربرد دوره پیش از [[اسلام]] است. برپایه برخی از نقل‌ها، [[امیة بن ابی‌صلت ثقفی]]، نامه‌ها و نوشته‌هایش را با «بِاسمِکَ اللَّهُمَّ» آغاز می‌کرد.<ref>مروج الذهب، ج1، ص87؛ محاضرة الاوائل، ص97؛ صبح الاعشی، ج6، ص208-210.</ref>

افزون بر این، در منابع تاریخ و سیره، به نابودی [[پیمان‌نامه قریش]] بر ضد [[بنی‌هاشم]] جز عبارت «باسمک اللهم» در ماجرای محاصره مسلمانان در [[شعب ابی‌طالب]]<ref>سیره ابن اسحق، ج2، ص147؛ تاریخ طبری، ج2، ص281.</ref> و نیز تاکید نماینده قریش، [[سهیل بن عمرو]]، به سال ششم ق. بر ناشناخته بودن {{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن الرحیم}} برای آن‌ها و نوشتن «باسمک اللهم» در آغاز [[صلح‌نامه حدیبیه]]<ref>السیرة النبویه، ج3، ص782؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص54.</ref> اشاره شده است.

روایتی گویای تکامل تدریجی بسمله از شکل پیش از اسلامی آن به‌شکل کنونی است. برپایه روایت یاد شده، «بِاسمِکَ اللَّهُمَّ» با نزول {{قلم رنگ|سبز|وَقَالَ ارْکَبُواْ فِیهَا بِسْمِ اللهِ مَجراهَا وَمُرْسَاهَا}} ([[سوره هود]]، آیه 41) به «بسم الله»؛  پس از نزول {{قلم رنگ|سبز|قُلِ ادْعُواْ اللهَ اَوِ ادْعُواْ الرَّحْمَن}} ([[سوره اسراء]]، آیه 110) به {{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن}}؛ و پس از نزول {{قلم رنگ|سبز|اِنَّهُ مِن سُلَیْمَانَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیم}} (سوره نمل، آیه 30) به {{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن الرحیم}} تغییر یافت.<ref>الزینه، ص168؛ عمدة القاری، ج14، ص13.</ref>

در جمع‌بندی دیدگاه‌ها درباره پیشینه بسمله می‌توان گفت که ترکیب {{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن الرحیم}} پس از بعثت پیامبر(ص) <ref>تاریخ قرآن، ص556.</ref> و نخستین بار در [[قرآن]] به کار رفته است؛ ولی پیش از آن عباراتی با مضمون همانند در دیگر زبان‌ها و در روزگار پیامبران پیشین مانند نوح (سوره هود، آیه 41) و سلیمان (سوره نمل، آیه 30) وجود داشته است.<ref>نک: روح المعانی، ج1، ص42؛ تفسیر سید مصطفی خمینی، ج1، ص41.</ref>

واژه «رحمن» در عربستان جنوبی پیش از اسلام<ref>واژه‌های دخیل، ص220-221؛ نک: المفصل، ج6، ص37-41.</ref> و سپس در اشعار جاهلی<ref>المفضلیات، ج1، ص197؛ معجم البلدان، ج1، ص104؛ الاتقان، ج1، ص376.</ref> یکی از نام‌های خدا بوده و کاربرد قرآنی واژه یاد شده نیز گویای آشنایی مشرکان با آن است: {{قلم رنگ|سبز|وَقَالُواْ لَوْ شَاءَ الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُم}} ([[سوره زخرف]]، آیه 20)؛ {{قلم رنگ|سبز|وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً}} ([[سوره مریم]]، آیه 88).  

غازی (درگذشت 1365ق.) در گزارشی از کتابت بسمله سوره نمل، آیه 30: {{قلم رنگ|سبز|انَّهُ مِن سُلَیمانَ وَانَّهُ بِسمِ اللهِ الرَّحمَنِ الرَّحیم}} در سمت مشرق منبرِ ساخته شده به دستور [[سلطان سلیمان عثمانی]] (حک: 926-973ق.) به سال 966ق. برای مسجدالحرام یاد کرده<ref>افادة الانام، ج1، ص760-761.</ref> که اشاره‌ای لطیف به سلطان سلیمان دارد؛

گزارشی دیگر از همان سال‌ها، از کتابت بسمله سوره نمل {{قلم رنگ|سبز|اِنَّهُ مِنْ سُلَیْمانَ وَاِنَّهُ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم}} (سوره نمل، آیه 30) در [[باب المصری]] یاد می‌کند که همچون [[منبر مسجدالحرام]] به سازنده آن، سلطان سلیمان عثمانی، اشاره دارد.<ref>رسائل فی تاریخ المدینه، ص79.</ref>

بیشتر مفسران و فقیهان به پشتوانه ظاهر آیات {{قلم رنگ|سبز|فَاذْکُرُواْ اسْمَ اللهِ عَلَیْهَا صَوافَّ}} ([[سوره حج]]، آیه36)، {{قلم رنگ|سبز|فَکلُواْ مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللهِ عَلَیْه... وَما لَکُمْ اَلَّا تَاْکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللهِ عَلَیْه...}} ([[سوره انعام]]، آیات 118-119)، {{قلم رنگ|سبز|وَلَا تَاْکُلُواْ مِمَّا لَمْ یُذْکَرِ اسْمُ اللهِ عَلَیْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ}} (سوره انعام، آیات121)، {{قلم رنگ|سبز|... وَاذْکُرُوا اسْمَ اللهِ عَلَیْه}} (سوره مائده، آیه 4)

[[شافعی]] در توجیه روایاتی که [[سیره پیامبر]] درباره آغاز نماز با {{قلم رنگ|سبز|الحمد لله رب العالمین}} را گزارش کرده‌اند،<ref>مسند احمد، ج3، ص203، 255، 273، 286.</ref> بر این باور است که این عبارت نام سوره و تنها گویای آن است که ایشان [[سوره حمد]] را قرائت می‌کرده‌اند، نه این که بسمله را ترک گفته‌اند.<ref>الام، ج1، ص129.</ref>

هرگاه دو یا چند سوره به صورت پیوسته قرائت شوند، طرفداران جزئیت در آغاز همه سوره‌ها بسمله را تلاوت می‌کنند.<ref>نک: الکشف عن وجوه القراءات، ج1، ص15.</ref> در عین حال، پیروان عدم جزئیت بر گفتن {{قلم رنگ|سبز|بسم الله الرحمن الرحیم}} در نخستین سوره اتفاق نظر دارند؛ ولی در دیگر سوره‌ها کسانی چون [[عاصم]]، [[ابن کثیر]] و [[کسائی]] برای تبعیت از خط مصحف و تبرک کلام با بسمله، میان دو سوره، جز سوره انفال و سوره توبه، فاصله می‌افکنند.

[[حنبلیان]] تسمیه در وضو را که نزد شیعه<ref>النهایه، ص13؛ المعتبر، ج1، ص165.</ref> و [[مالکیان]] و [[شافعیان]] مستحب است، برپایه یک نقل واجب می‌دانند و گفتن {{قلم رنگ|سبز|بسم الله}} را لازم می‌شمرند.<ref>المغنی، ج1، ص84-85.</ref>