آطام مدینه: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[شهریور]]|روز=[[۳]]|سال=[[۱۳۹۶]]|کاربر=Seyedjavad }}

'''آطام مدینه''' قلعه‌ها و دژهای بلند مدینه منوره. پیامبر (ص) پس از هجرت به مدینه، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی نماز جماعت استفاده می‌شده است.

آطام (اِطام) در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز<ref>غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج2، ص‏72-73، «اطم»؛ لسان العرب، ج12، ص8، «اجم».</ref> به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.<ref>الصحاح، ج5، ص‏1862؛ معجم البلدان، ج1، ص51، «اجم».</ref> واژه نزدیک به آن را صیاصی<ref>المغازی، ج2، ص‏493؛ السیرة النبویه، ج2، ص‏249.</ref> به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها<ref>لسان العرب، ج7، ص52، «صیص»؛ تاج العروس، ج4، ص‏405.</ref> دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند<ref>فتح الباری، ج10، ص86.</ref>، برخی قصر و اطم را به یك معنا دانسته‌اند.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص2؛ لسان العرب، ج12، ص8، 19، ‌«اطم».</ref> برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج2، ص‏322.</ref> عرب هر خانه‏ای را كه مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.<ref>تاریخ دمشق، ج28، ‌ص197؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».</ref> در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است. (احزاب/33، 26)

در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‏شد.<ref>معجم البلدان، ج1، ص‏51؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص2.</ref> البته این ویژه مدینه نبود؛ بلكه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.<ref>مراصد الاطلاع، ج1، ص2، 92.</ref> آطام یثرب دژها و قلعه‏هایی بلند بودند<ref>غریب الحدیث، ج2، ص‏66.</ref> كه با استفاده از سنگ<ref>العین، ج7، ص‏463؛ لسان العرب، ج12، ص19، «اطم».</ref> در حومه شهر و محله‏هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏بانی ساخته می‌شدند<ref>فتح الباری، ج4، ص‏81.</ref> و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر كاربرد دفاعی داشتند.<ref>دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص21-22.</ref> (تصویر شماره 3) به عقیده برخی، عمالقه* (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)<ref>الطبقات، ‌ج1، ص43.</ref> نخستین كسانی بودند كه در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.<ref>معجم البلدان، ج5، ص84؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج2، ق1، ص28.</ref> پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود 59 اطم بنا نهادند.<ref>الدرة الثمینه، ص13-14؛ موسوعة مكة المكرمه، ج1، ص88.</ref> اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص61.</ref> هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وكودكانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.

پس از هجرت رسول خدا9 به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری كرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.<ref>المعالم الأثیره، ص15؛ المسالك و الممالك، ج1، ص417؛ مجمع الزوائد، ج3، ص301.</ref> در جنگ‏های احد (سال سوم)<ref>المغازی، ج1، ص‏210؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص222.</ref> و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر9 تصمیم داشت در همین قلعه‏ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان كه در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.<ref>الطبقات، ج2، ص67؛ ج5، ص81؛ المستدرك، ج4، ص50؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص223.</ref> پیامبر كودكان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان كشته شد.<ref>الام، ج6، ص‏38، 43؛ المستدرك، ج3، ص202؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص241.</ref>

از آطام برای اعلان‏های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‏شد<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.</ref>؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی كه در خانه حفصه (همسر پیامبر ص) بود، اذان می‏گفت.<ref>غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.</ref> عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد كوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسكندریه و دژ مشقر در یمن ویران كرد.<ref>محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.</ref> آثاری از اطم كعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.</ref> و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.<ref>عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.</ref>

* آثار المدینة المنوره: عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق

* الاعلاق النفیسه: احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر

* الام: الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.

* تاج العروس: الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مكتبة الحیاة

* تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی

* تاریخ مدینة دمشق: ابن عساكر (م.۵۷۱ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق

* دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره: سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق

* الدرة الثمینه: ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق

* سنن ابی‌داود: السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به كوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق

* السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به كوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المكتبة العلمیه

* شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الكتب العربیه، ۱۳۷۸ق

* الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به كوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق

* الطبقات الكبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر

* العلل و معرفة الرجال: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض

* عمدة الاخبارفی مدینة المختار: احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی

* العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به كوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق

* غریب الحدیث: ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به كوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الكتاب العربی، ۱۳۹۶ق

* غریب الحدیث: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۱۴۰۸ق

* فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه

* لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق

* مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الكتاب العربی، ۱۴۰۲ق

* محاضرات الادباء: الراغب (م.۴۲۵ق.)، به كوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق

* مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق

* المسالك والممالك: ابوعبید البكری، به كوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م

* المستدرك علی الصحیحین: الحاكم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به كوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق

* المعالم الاثیرة فی السنة و السیره: محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق

* معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م

* المغازی: الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به كوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق

* موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.