بنی‌زهره: تفاوت میان نسخه‌ها

بنی‌زُهره: از تیره‌های قریش و خاندان مادری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم)

بنی‌زهره فرزندان زهرة (مغیره)<ref>انساب الاشراف، ج1، ص54.</ref> بن کِلاب بن مُرَّة بن کعب هستند که به حضرت اسماعیل (علیه‌السّلام) نسب می‌برند و در کلاب، جد پنجم پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) با هم مشترکند.<ref>المنمق، ص20-21؛ جمهرة انساب العرب، ص12-14.</ref> نسل زهرة بن کلاب از طریق دو پسرش عبدمناف و حارث که مادرشان فاطمه دختر سعد بن سیل (خیر بن حماله) از طایفه اَزد یمن (شنوءه) بود، <ref>السیرة النبویه، ج1، ص104؛ انساب الاشراف، ج1، ص48.</ref>  ادامه یافت.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص7؛ جمهرة انساب العرب، ص128.</ref> منسوبان به این تیره را زُهری می‌گویند.<ref>الاکمال، ص193؛ شرح مسند ابی حنیفه، ص206.</ref>

در منابع از خاندان‌هایی دیگر با نام بنی‌زهره یاد شده که جز اینان هستند. خاندانی از سادات حسینی شیعه در حلب که به نام جدشان ابوالحسن زهره، از نوادگان امام صادق(ع) به همین نام خوانده می‌شدند، از آن جمله به شمار می‌روند.<ref>بغیة الطلب، ج5، ص2349؛ بغیة الطلب، ج6، ص2946.</ref>

آمنه مادر پیامبر(ص)،  دختر وهب بن عبدمناف بن زهره<ref>نسب قریش، ص261.</ref> از بنی‌زهره بود و از این رو، آن‌ها خود را دایی‌های پیامبر می‌دانستند و به این خویشاوندی افتخار می‌کردند.<ref>المعارف، ص129.</ref> نجابت زنان بنی‌زهره را از دلیل‌های ازدواج عبدالله با آمنه دانسته‌اند.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص7.</ref> پیامبر(ص) از بنی‌زهره در کنار بنی‌قصی به عنوان دو بطن خالص قریش یاد کرده است.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص237.</ref>

منابع از حکم اخراج بنی‌زهره از مکه به دست سران قریش گزارش داده‌اند که پس از درگیری وهب بن عبدمناف بن زهره با امیة بن عبد شمس روی داد. چشم‌چرانی و مزاحمت امیه برای کنیزان یا همسران زیباروی وهب، موجب درگیری آن دو و جراحت امیه شد. اما اجرای حکم با وساطت برخی از بزرگان قریش منتفی شد و آن روز «یوم عِزّ الرَکب» نام گرفت؛ یعنی روزی که کاروان بنی‌زهره عزیز شد.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص271-272؛ المنمق، ص48.</ref>

بنی‌زهره در عصر جاهلی: بنی‌زهره همانند بسیاری از مردم حجاز بت‌پرست بودند.<ref>الاصنام، ص122-129.</ref> هنگامی که قصی، برادر زهره، ریاست مکه را به دست گرفت و تیره‌های قریش را در آن شهر ساکن کرد، فرزندان زهره هم در مجاورت خانه خدا ساکن شدند و از این رو، قریش از بِطاح به شمار رفتند.<ref>الطبقات، ج1، ص58؛ المنمق، ص31-32؛ انساب الاشراف، ج1، ص58.</ref>

بنی‌زهره در دسته‌بندی‌های سیاسی عصر جاهلی با بنی‌عبدمناف همراه بودند. از این رو، در اختلاف فرزندان عبدمناف و عبدالدار بر مناصب مکه که به انعقاد پیمان‌های حلف المطیبین* و حلف الاحلاف* (لَعقةُ الدَم) انجامید، آنان کنار فرزندان عبدمناف قرار گرفتند.<ref>المغازی، ج1، ص69؛ السیرة النبویه، ج1، ص130-132؛ انساب الاشراف، ج1، ص62.</ref> دو طرف ستیزجو بر آن شدند که دو به دو با یکدیگر مبارزه کنند. بر این اساس، بنی‌زهره و بنی‌جُمَح، از تیره‌های قریش، رودرروی هم قرار گرفتند. اما سرانجام جنگی رخ نداد و آنان با تقسیم مناصب میان عبدمناف و عبدالدار صلح کردند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص132.</ref>

آنان همچنین در برخی از نبردهای فِجار که پیش از بعثت پیامبر در ماه‌های حرام میان قبایل عرب مکه و پیرامون آن رخ داد، <ref>التنبیه و الاشراف، ص179.</ref>  به فرماندهی مخرمة بن نوفل شرکت داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج1، ص112-113؛ انساب الاشراف، ج11، ص88.</ref> بنی‌زهره همراه بنی‌هاشم، بنی‌مطلب، بنی‌اسد و بنی‌تیم در حلف الفضول که با هدف یاری ستمدیدگان بی‌پناه منعقد شد، حضور داشتند. پیامبر(ص) که20 سال از سنش می‌گذشت، نیز در این پیمان حضور داشت.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص133؛ المحبر، ص167؛ المنتظم، ج2، ص311.</ref>

پس از ویرانی بخشی از خانه کعبه (5 سال پیش از بعثت<ref>انساب الاشراف، ج1، ص108.</ref> و تصمیم قریش به بازسازی آن، ویران ساختن و بازسازی هر یک از چهار دیوار میان تیره‌های گوناگون قریش تقسیم شد. در این میان، تعمیر دیواری که در خانه کعبه در آن قرار داشت، به بنی‌زهره و فرزندان عبدمناف واگذار شد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص195-197؛ انساب الاشراف، ج1، ص108.</ref>

بنی‌زهره در دوران نبوی: بنی‌زهره پس از ظهور اسلام همانند دیگران موضع‌گیری‌های گوناگون در برابر آیین جدید نشان دادند. برخی از آن‌ها مسلمان شدند و بسیاری بر آیین خود ماندند؛ گزارش‌هایی از اسلام آوردن برخی از بنی‌زهره و همراهی آن‌ها با پیامبر در دوران مکی حکایت دارند. عبدالرحمن بن عوف، سعد بن ابی‌وقاص (مالک) و مُطّلب بن اَزهر را از جمله نخستین مسلمانان بنی‌زهره دانسته‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص251؛ الطبقات، ج4، ص93.</ref> پس از شدت یافتن آزار مشرکان و تصمیم برخی از مسلمانان برای مهاجرت به حبشه، شماری از بنی‌زهره از مهاجران بودند. عبدالرحمن بن عوف، عبدالله بن شهاب، عبدالجان بن شهاب، عامر بن ابی‌وقاص، طُلَیب و مطلب<ref>جمهرة انساب العرب، ص130-131؛ الاستیعاب، ج2، ص799؛ الاستیعاب، ج2، ص844؛ الاستیعاب، ج2، ص927.</ref> بن ازهر همراه همسرش رَمله دختر ابی‌عوف را در جمع مهاجران به حبشه برشمرده‌اند.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص322-325؛ اسد الغابه، ج3، ص289؛ انساب الاشراف، ج1، ص232.</ref> به گزارشی، فرزند رمله، عبدالله، نخستین نوزاد مسلمانی بود که در حبشه زاده شد. آورده‌اند که مطلب در حبشه درگذشت.<ref>السیرة النبویه، ج2، ص361-363؛ انساب الاشراف، ج1، ص232.</ref>

هنگامی که مشرکان برای بازداشتن ابوطالب از حمایت پیامبر(ص) نزد او رفتند و پیشنهاد فرزندی عمارة بن ولید را به جای رسول خدا به او دادند تا وی را به قتل رسانند، بنی‌زهره به حمایت از ابوطالب برخاستند.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص290.</ref> همچنین هنگامی که عمر بن خطاب پیش از اسلام آوردنش قصد کشتن پیامبر(ص) را کرده بود، با اخطار یکی از بنی‌زهره که وی را از انتقام بنی‌هاشم و بنی‌زهره برحذر داشت، از تصمیم خود منصرف شد.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص289؛ تاریخ المدینه، ج2، ص657؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص174.</ref>

از دشمنان پیامبر می‌توان به اسود بن عبد یغوث زهری اشاره کرد که از استهزاء کنندگان او بود. آیات 94-96 حجر/15 درباره وی و برخی از مشرکان نازل شده است.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص408-409؛ انساب الاشراف، ج1، ص148؛ جمهرة انساب العرب، ص129.</ref> خداوند در این آیات پیامبر را به اظهار ماموریت خود و روی بازگرداندن از مشرکان دستور فرموده و به او وعده پاسداری از شرّ استهزاءکنندگان را داده است.<ref>تفسیر سمرقندی، ج2، ص263؛ جامع البیان، ج14، ص51؛ التبیان، ج6، ص355-356.</ref>

پس از مهاجرت مسلمانان به یثرب، برخی از بنی‌زهره در کوشش‌های مشرکان برای نجات کاروان تجاری قریش شرکت داشتند؛ چنان‌که گزارش‌هایی از حضور مخرمة بن نوفل درمیان نگاهبانان کاروان تجاری مکه به سرکردگی ابوسفیان حکایت دارد.<ref>السیرة النبویه، ج1، ص606.</ref> بر پایه این گزارش‌ها، بنی‌زهره پس از آگاهی از نجات کاروان، به رغم اصرار ابوجهل به ادامه مسیر برای رویارویی با مسلمانان که به نبرد بدر انجامید، با مشورت اخنس بن شریق ثقفی، از هم‌پیمانان بنی‌زهره، و با توجه به پیوند خویشاوندی با پیامبر(ص) از همراهی با مشرکان خودداری کردند و به مکه بازگشتند.<ref>المغازی، ج1، ص44؛ السیرة النبویه، ج1، ص619.</ref>

منابع از همراهی بنی‌زهره با مشرکان در نبرد اُحد (3ق.) <ref>المعارف، ص158.</ref> گزارش داده‌اند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص130.</ref> در این نبرد، عتبة بن ابی‌وقاص زهری دندان مبارک پیامبر(ص) را شکست.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص26؛ السیرة النبویه، ج2، ص79-80؛ جمهرة انساب العرب، ص129.</ref>

پس از ساخت مسجد نبوی، بخشی از آخر مسجد برای مهاجران بنی‌زهره در نظر گرفته شد.<ref>الطبقات، ج3، ص93-94.</ref> همچنین منطقه‌ای به نام حرّه واقم در مدینه متعلق به بنی‌زهره بود که پیامبر(ص) وقوع رخداد حره* را که به سال 63 ق. در آن روی داد، پیش‌بینی کردند.<ref>الامامة و السیاسه، ج1، ص242؛ المنمق، ص317.</ref>

برخی از مسلمانان بنی‌زهره در سریه‌ها و غزوه‌ها همچون دیگر مسلمانان حضور داشتند. از فرماندهی سعد بن ابی‌وقاص در سریه خرّار (9 ماه پس از هجرت)<ref>المغازی، ج1، ص11.</ref> و فرماندهی عبدالرحمن بن عوف در سریه دومة الجندل (6ق.) <ref>المغازی، ج2، ص560؛ انساب الاشراف، ج1، ص484.</ref> و حضور آن‌ها در غزوه بنی‌قریظه (5ق.)  و حدیبیه<ref>المغازی، ج2، ص498.</ref> یاد شده است. عمیر بن ابی‌وقاص برادر سعد بن ابی‌وقاص، <ref>جمهرة انساب العرب، ص129.</ref> مسعود بن ربیعه<ref>السیرة النبویه، ج2، ص344.</ref> و ابوجبیر عبدالرحمن<ref>جمهرة انساب العرب، ص131.</ref> از شهدای بدر، خیبر (7ق.)  و حنین (8ق.)  بودند؛ حَمنَن بن عوف<ref>جمهرة انساب العرب، ص131.</ref> و‌هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص (مِرقال)<ref>الاستیعاب، ج4، ص1546.</ref> و مخرمة بن نوفل بن اهیب<ref>المغازی، ج2، ص855؛ اسد الغابه، ج4، ص349.</ref> در رویداد فتح مکه (8ق.)  اسلام آوردند و پیامبر(ص) سهمی از غنیمت‌های غزوه حنین را به آنان بخشید. از این رو، از مؤلفة قلوبهم* به شمار می‌آیند.

بنی‌زهره پس از رحلت پیامبر(ص):  پس از رویداد سقیفه و بیعت مسلمانان با ابوبکر، بنی‌زهره هم با او بیعت کردند. برخی از بنی‌زهره از جمله‌هاشم بن عتبه<ref>جمهرة انساب العرب، ص129؛ تاریخ طبری، ج3، ص90.</ref> و عامر بن ابی‌وقاص در زمره پیروان علی7 باقی ماندند.<ref>نسب قریش، ص264.</ref> از نقش آن‌ها در نبردهای ردّه گزارشی در دست نیست؛ در فتوحات، برخی از بنی‌زهره حضور داشتند؛ چنان‌که از سعد بن ابی‌وقاص به عنوان فرمانده نبرد قادسیه و جلولاء (17ق.)  و فتح مدائن که در برابر ایرانیان صورت گرفت، نام برده‌اند.<ref>الاخبار الطوال، ص119-127؛ نسب قریش، ص263؛ الاستیعاب، ج4، ص1547.</ref> همچنین به حضور‌هاشم بن عتبه در فتوحات شام، عراق، قادسیه و جلولاء<ref>الاستیعاب، ج4، ص1546.</ref> و نیز شرکت عمرو بن عتبه در جلولاء اشاره شده است.<ref>انساب الاشراف، ج10، ص11.</ref> عروه، <ref>نسب قریش، ص267.</ref>  عبدالله اکبر و سالم فرزندان عبدالرحمن بن عوف در افریقیه؛ و اسماعیل بن سعد بن ابراهیم در روم کشته شدند.<ref>جمهرة انساب العرب، ص131-133.</ref>

عمر در آستانه مرگ، سعد بن ابی‌وقاص و عبدالرحمن بن عوف را در شورای شش نفره برای تعیین جانشین خود برگزید و به عبدالرحمن که داماد عثمان بن عفان و نیز‌ام کلثوم خواهر رضاعی او<ref>الطبقات، ج8، ص182-183.</ref> بود، حق رای ویژه داد. نتیجه این شورا انتخاب عثمان به عنوان خلیفه بود که با حمایت عبدالرحمن حاصل شد. انتخاب دو تن از بنی‌زهره در این شورا با امتیاز ویژه برای عبدالرحمن، بیانگر جایگاه مهم آن‌ها در این دوره است.<ref>الامامة و السیاسه، ج1، ص42، 45؛ نسب قریش، ص263-265.</ref> روابط نیکوی بنی‌زهره با عثمان دیری نپایید و آن‌ها پس از ضرب و شتم عبدالله بن مسعود، هم‌پیمان بنی‌زهره، به دست عثمان به صف ناراضیان او پیوستند. حضور بنی‌زهره میان مخالفان عثمان و محاصره‌کنندگان خانه او، بیانگر عمق شکاف میان این تیره و خلیفه است.<ref>مروج الذهب، ج2، ص344؛ البدء و التاریخ، ج5، ص25.</ref>

پس از خلافت امام علی(ع)،  بنی‌زهره رفتاری یکسان نداشتند. شماری چون‌هاشم بن عتبة بن ابی‌وقاص، <ref>جمهرة انساب العرب، ص129.</ref>  حمایتی چشمگیر از او کردند؛ به گونه‌ای که می‌توان‌هاشم را نخستین فردی دانست که در کوفه پس از تعلل ابوموسی اشعری در بیعت با امام ضمن توبیخ او با امام غیاباً بیعت کرد<ref>انساب الاشراف، ج3، ص14؛ الفتوح، ج2، ص438-439.</ref> و در نبردهای امام از فرماندهان و پرچم‌دارانش بود.<ref>تاریخ خلیفه، ص6-11؛ انساب الاشراف، ج2، ص31؛ الاخبار الطوال، ص171.</ref> او همراه پسرش عبدالله در صفّین حضور داشت. در این نبرد، عبدالله مجروح شد و‌هاشم به شهادت رسید.<ref>الاخبار الطوال، ص183-184؛ الفتوح، ج3، ص124-125.</ref> اما سعد بن ابی‌وقاص که با توجه به عضویت در شورای خلافت عمر از جایگاهی ویژه برخوردار شده بود، با تخطئه امام علی(ع) همراه شماری دیگر از صحابه چون عبدالله بن عمر و محمد بن مسلمه انصاری راه اعتزال را در پیش گرفت.<ref>الاخبار الطوال، ص141؛ تاریخ طبری، ج4، ص431؛ شرح نهج البلاغه، ج18، ص115.</ref>

مشاهیر و صاحب منصبان بنی‌زهره: ابوعبدالرحمن بن زید، فقیه مالکی<ref>جمهرة انساب العرب، ص132.</ref> و محمد بن مسلم بن عبیدالله بن عبدالله بن شهاب زهری از سیره‌نگاران مشهور و از مشهورترین تابعان، از بنی‌زهره هستند. همچنین برخی از تاریخ‌نگاران، محمد بن سعد (م. 230ق.) نویسنده کتابالطبقات الکبریرا به قبیله بنی‌زهره منتسب ساخته‌اند؛ اما شماری این نسبت را صحیح نمی‌دانند.<ref>الطبقات، ج5، ص348.</ref> مخرمة بن اُهَیب نیز از نسب‌شناسان دانسته شده است.<ref>نسب قریش، ص262.</ref>

از دانشوران و محدثان بنی‌زهره که مناصبی را در حرمین شریفین بر عهده داشتند، می‌توان به این کسان اشاره کرد: طلحة بن عبدالله بن عوف پس از پسرعمویش جابر از سوی ابن زبیر حکمران مدینه شد؛ عبدالله بن عبدالرحمن رئیس شرطه‌های مدینه؛ سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن که مادرش دختر سعد بن ابی‌وقاص بود و ریاست شرطه‌های مدینه را بر عهده داشت و چند بار نیز بر منصب قضاوت نشست؛ احمد بن ابی‌بکر بن حارث از فقیهان و دوستان مالک بن انس که منصب قضاوت را در مدینه بر عهده داشت<ref>جمهرة انساب العرب، ص131-133.</ref> ؛ سَلَمة بن ابی‌سلمه قاضی مدینه<ref>جمهرة انساب العرب، ص132.</ref> ؛‌هارون بن عبدالله بن محمد بن کثیر که از سوی مهدی، مامون و معتصم عباسی در بغداد و مصر قاضی بود<ref>جمهرة انساب العرب، ص134-135.</ref> ؛ عبدالرحمن بن‌هارون که از سوی معتضد عباسی قاضی مکه بود؛ یحیی بن عبدالرحمن که از جانب مقتدر منصب قضاوت مکه را بر عهده داشت<ref>جمهرة انساب العرب، ص135.</ref> ؛ عبدالله بن ارقم کارگزار بیت‌المال در دوره عثمان<ref>انساب الاشراف، ج6، ص172.</ref> ؛ جابر بن اسود بن عوف و طلحة بن عبدالله بن عوف والیان مدینه از سوی ابن زبیر<ref>جمهرة انساب العرب، ص131.</ref> ؛ مصعب بن عبدالرحمن بن عوف رئیس شرطه مدینه در دوران معاویه از سوی مروان بن حکم؛ مسور بن مخرمه که تا پایان حکومت معاویه، جانشین مصعب شد<ref>نسب قریش، ص268-269.</ref> ؛ محمد بن عبدالعزیز بن عمر، قاضی منصور در مدینه<ref>جمهرة انساب العرب، ص134.</ref> ؛ اسماعیل بن سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن<ref>نسب قریش، ص270.</ref> و اسحق بن عبدالرحمن از نزدیکان مهدی عباسی و جانشینان او؛ یوسف بن یعقوب بن غریر، کارگزار بیت‌المال‌هارون.<ref>نسب قریش، ص271؛ جمهرة انساب العرب، ص133.</ref>