تحفةالعراقین: تفاوت میان نسخه‌ها

{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۱۶]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=Masoud67  }}

[[خاقانی شروانی|افضل الدین بدیل بن علی بن عثمان]] که شرح حال‌نگاران نامش را ابراهیم و عثمان نیز گفته‌اند، <ref>تذکرة الشعراء، ص63.</ref><ref>تذکره آتشکده، ص24.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص52-60.</ref> از بزرگان شعر فارسی در (سده ششم‌ق.) است. تاریخ تولد خاقانی مانند بسیاری از دیگر رخدادهای زندگی او به درستی معلوم نیست. گویا وی در سال(520ق.) در شهر شماخی شروان از پدری درودگر و مادری که در اصل کنیزی رومی بوده، زاده شد.<ref>خاقانی شروانی، ص41، 69، 146-157.</ref>گویا پدرش به دلیل تنگدستی مدتی خانواده را ترک گفت و او چند سال زیر نظر عمویش [[کافی الدین عمر بن عثمان]] که طبیب و حکیم بود، تربیت شد. <ref>تحفةالعراقین، مقدمه، ص26، 216</ref> سپس مدتی نزد [[ابوالعلاء گنجوی]] فن شاعری آموخت و هنوز جوانی بیست ساله بود که با میانجیگری ابوالعلاء در سال (540ق.) به دربار [[منوچهر بن فریدون شروانشاه]] (حک: 514-555ق.)  راه یافت و 29 سال در خدمت او بود و سپس به خدمت پسرش [[اخستان شروانشاه]] (حک: 555-575ق.)  درآمد. در آغاز [[خاقانی شروانی|«حقایقی»]] تخلص می‌کرد و بعد از پیوستن به دربار، لقب خاقانی (منسوب به خاقان منوچهر) یافت. از شاعران معاصر وی، جز استادش ابوالعلاء گنجوی و شاگردش [[مجیرالدین بیلقانی]] که پس از چندی با هر دو به دشمنی گرایید، می‌توان از [[نظامی گنجوی]] و [[رشیدالدین]] و [[طواط]]که با او دوستی داشتند، اشاره کرد. خاقانی به سال (595ق.) در [[تبریز]] درگذشت و در مقبرة الشعرای این شهر مدفون شد.<ref>سخن و سخنوران، ص642.</ref><ref>تاریخ ادبیات درایران، ج2، ص776-782.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص87.</ref>

خاقانی از بزرگ‌ترین قصیده‌سرایان ادب پارسی است که بیش از هر چیز به دلیل قدرت تصویرگری و خیال‌پردازی در اشعارش و نیز استفاده از تشبیهات و ترکیبات تازه، ستوده شده است. شعر او فنی و دشوار است و نزد وی پروراندن شکل و صورت بیان بیش از محتوای آن‌که بیشتر در پیچیدگی‌های بیانی از دسترس دور شده، اهمیت دارد.<ref>رخسار صبح، ص175، 184.</ref><ref>تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان، ص291.</ref>از وی جز دیوان شعر، منظومه تحفة العراقین و [[منشآت]] او به نثر باقی مانده است. مدح پادشاهان و بزرگان سیاسی و علمی و ادبی، گلایه از روزگار، [[حبسیه]]، [[مرثیه]]، [[زهد]] و [[عرفان]]، و [[بزم]]و وصف طبیعت از مفاهیم پرتکرار شعرهای خاقانی است.<ref>خاقانی شاعر دیرآشنا، ص55-60.</ref><ref>رخسار صبح، ص199-204.</ref><ref>تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص780.</ref>

حج و بزرگداشت حرمین و ستایش پیامبر اسلام نیز از مهم‌ترین مضامین اشعار او است. خاقانی دو بار به سفر حج رفت؛ بار نخست در سال (551ق.) و بار دوم میان سال‌های (569 و570ق.) و جز منظومه [[تحفة الحرمین]] چندین قصیده در وصف [[کعبه]] و [[مکه]] و [[مدینه]] و شرح سفر خود به حجاز بر جای نهاد که از مشهورترین و بهترین نمونه‌ها در ادب فارسی به شمار می‌روند.<ref>دیوان خاقانی، ص88، 95-215، 368.</ref><ref>رخسار صبح، ص201.</ref><ref>تاریخ ادبیات در ایران، ج2، ص779-780.</ref>به دلیل چیره‌دستی در ستایش [[پیامبر(ص)]]، او را [[حسّان العجم]] لقب دادند. مشهور است که در سفرش به حج، یکی از شعرهایش را با مَطلع «صبح از حمایل فلک آهیخت خنجرش» به زر نگاشتند.<ref>تاریخ ادبیات ایران از دوران باستان، ص287.</ref><ref>رخسار صبح، ص5.</ref><ref>دیوان خاقانی، ص17، «مقدمه. </ref>منظومه تحفة الحرمین نیز از شهرتی بسزا در ادب فارسی برخوردار است و مورد تقلید برخی از شاعران پس از وی قرار گرفته است.<ref>تاریخ ادبیات درایران، ج5، ص1079، 1725، 1295.</ref>

سفر حج در زندگی فکری خاقانی همچون نمودی از تحول فکری و معنوی وی حائز اهمیت بود. با این‌که او در دربار شروانشاهان جایگاهی بلند داشت و به ویژه در سال‌های آغازین ورودش به دربار منوچهر شروانشاه مورد توجه وی بود، نوعی وسوسه معنوی درونی که از گرایش وی به زهد و عرفان سرچشمه می‌گرفت، او را به سرعت از موقعیت خود به عنوان شاعری مدیحه‌سرا ناخشنود کرد.<ref>خاقانی شروانی، ص239-245.</ref>وی در طرح و پرداخت‌اندیشه‌های عرفانی تا حدودی از [[سنایی]] که الگوی او بود، پیروی کرده است؛ اما گرایش وی به زهد و [[تصوف]] هیچ گاه چنان عمیق نشد که مانند سنایی به [[عزلت]] کامل روی آورد.<ref>تاریخ ادبیات درایران، ج2، ص566.</ref><ref>خاقانی شاعر دیر آشنا، ص57-60.</ref>

بیشتر شرح حال‌نگاران سفر حج خاقانی را همچون مرزی میان دو مرحله زندگی وی به شمار آورده‌اند. سفر حج برای او فرصتی مطلوب برای دور شدن از شروان و تفکر در احوال معنوی خویش بود. جدال درونی وی بر سر جدایی از شیوه زندگی گذشته در تحفة العراقین نیز بازتاب یافته است. مهم‌ترین مورد آن، راز و نیاز بلند خاقانی با پیامبر(ص) است که در آن از زندگی آلوده به گناه و میگساری توبه کرده و سوگند خورده تا با هنر شعر خود، جز شایستگان را ستایش نکند. .<ref>تحفةالعراقین،ص 171-173</ref> وی در پی بازگشت از سفر حج به ملازمت شروانشاهان ادامه داد؛ اما کمتر در مجالس دربار شرکت می‌کرد و از درباریان دوری می‌گزید. این‌گونه رفتارها به دشمنی با او دامن زد تا جایی که به رنجش شاه و حبس وی انجامید.<ref>تذکرة الشعرا، ص34.</ref><ref>تذکرة نتایج الافکار، ص261.</ref><ref>دیدار با کعبه جان، ص17.</ref><ref>سخن و سخنوران، ص621</ref>آورده‌اند که خاقانی آرزوی حج‌گزاری دوباره داشت؛ اما با مخالفت شروانشاه روبه‌رو گشت و چون خواست از شروان بگریزد، گرفتار شد و هفت ماه را در زندان گذراند و پس از مدتی با میانجیگری خواهر شروانشاه اجازه حج یافت.<ref>تذکرة الشعراء، ص63.</ref><ref>دیوان خاقانی، ص18-20 «مقدمه. </ref>

عنوان تحفة العراقین که از دیرباز بر این منظومه اطلاق شده، نام اصلی آن نیست. برخی از پژوهشگران بر اساس آن چه در جمله آخر مقدمه برخی از نسخ خطی آمده، نام اصلی کتاب را [[تحفة الخواطر و زبدة الضمائر]] دانسته و این نام را با محتوای منظومه که حاوی نکاتی بسیار از‌اندیشه‌های اصلی خاقانی و شرح حال او است، متناسب می‌دانند.<ref>مقدمه تحفة الخواطر، ص54-55.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص269-270.</ref>بازشناسی قدیم‌ترین نسخه موجود از کتاب که در سال (593ق.) یعنی دو سال پیش از وفات خاقانی کتابت شده، نشان می‌دهد که نام اصلی این مثنوی [[ختم الغرائب]] بوده است. این نام در صفحات اول و آخر این نسخه ضبط شده و در کنار برخی شواهد دیگر، نشان می‌دهد که نام اصلی کتاب، ختم الغرائب بوده است.<ref>ختم الغرایب، ص18-21، «مقدمه»،  ص1، 219.</ref>

در باره علت شهرت این منظومه به تحفة العراقین جز به حدس و گمان نمی‌توان چیزی گفت. شاید بهره بردن خود خاقانی از واژه تحفه در چند جای مثنوی، به خصوص در بیت «مدحش به از این نگسترد کس/ این تحفه [[عراق]] و [[شام]] را بس» .<ref>تحفةالعراقین، ص248</ref> دیگران را به گزاردن چنین نامی برانگیخته یا چنان‌که برخی پژوهشگران گفته‌اند، این نام بدان دلیل شهرت یافته که خاقانی این منظومه را نخست به [[عراق عجم]] (بخشی از سرزمین‌های داخلی [[ایران]] شامل شهرهایی مانند [[کرمانشاه]]، [[همدان]]، [[اصفهان]] و [[ری]] که بدان [[جبل]] نیز می‌گفتند) و [[خراسان]] نزد برخی از شعرای روزگار از قبیل [[عبدالرزاق اصفهانی]] و سپس به [[عراق عرب]] تحفه فرستاده است.<ref>مقدمه تحفة الخواطر، ص54-55.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص270، 271.</ref><ref>جغرافیای تاریخی، ص200.</ref>دلیل ساده‌تر آن است که در این منظومه، شرح سفر خاقانی به عراق عجم و عراق عرب به نظم کشیده است.<ref>مثنوی تحفة العراقین، صمو، «مقدمه. </ref>

مشهور است که تحفة العراقین سفرنامه نخستین سفر حج نویسنده و رهاورد دیده‌های او در این سفر است که در سال (551ق.) به پایان رسیده است.<ref>سخن و سخنوران، ص626.</ref><ref>رخسار صبح، ص37.</ref>برخی از پژوهشگران بر این باورند که تحفة العراقین در حین یا بعد از سفر حج سروده نشده و خاقانی پیش از نگارش آن سفری به حج نداشته است. دلیل اصلی این مدعا، وجود ابیاتی در منظومه است که حضور شاعر در شروان هنگام نگارش آن را نشان می‌دهد و در آن‌ها از گرفتاری در شروان و آرزوی دیدار کعبه سخن رانده و حتی در یک جا از نرفتن به حج در آن سال به دلیل مخالفت پدر و مادرش و نداشتن [[استطاعت]]مالی ابراز ناخرسندی کرده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص140-141</ref> آگاهی‌های موجود در تحفة العراقین در باره افراد و مکان‌ها نیز آن قدر جزئی نیست که وجود آن‌ها دلیلی بر سفر خاقانی به حج شمرده شود.<ref>مقدمه تحفة الخواطر، ص23-30.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص31</ref>

با این دیدگاه، خاقانی این منظومه را چند سال پیش از سفر حج سروده و نسخه‌ای از آن را به عراق و خراسان فرستاده و پس از سفر حج، بر آن مقدمه‌ای نگاشته و آن را به [[جمال الدین اصفهانی]]، وزیر [[موصل]]، تقدیم کرده است. این مقدمه منثور که به یقین در کنار رود [[دجله]] در عراق نگاشته شده، در بسیاری از نسخه‌های خطی تحفة العراقین وجود ندارد. به احتمال، این دسته از نسخ خطی از روی نسخه‌ای که خاقانی پیش از سفر حج به خراسان فرستاده، کتابت شده‌اند.<ref>مقدمه تحفة الخواطر، ص23-25، 53</ref>

با این همه، نمی‌توان سفرنامه بودن تحفة الحرمین را به یقین منتفی دانست. برخی از محققان وجود ابیاتی را که اشاره به حضور شاعر در شروان دارد، مربوط به دوران پس از سفر و بازگشت خاقانی به زادگاهش و شاهدی بر آن می‌دانند که این منظومه در میانه سفر نگاشته نشده؛ بلکه در پایان سفر به نظم کشیده شده است.<ref>مثنوی تحفة العراقین، ص«مب»،  «مقدمه. </ref>گروهی نیز سرایش و نگارش منظومه را فرایندی بلند می‌دانند که پیش از سفر حج آغاز شده و در پی اتمام سفر و بازگشت خاقانی به شروان در سال (522ق.) به شکل نهایی درآمده است.<ref>ختم الغرایب، ص29.</ref><ref>خاقانی شروانی، ص270.</ref><ref>دیدار با کعبه جان، ص145.</ref>بدین ترتیب، این دسته از ابیات را شاید بتوان رهاورد حضور خاقانی در شروان در پی سفر حج و یا باقی‌مانده قسمت‌هایی از منظومه دانست که خاقانی پیش از رفتن به حج سروده بوده است. نسبت دادن حج به آفتاب را نیز می‌توان تنها تمهیدی شاعرانه برشمرد که پیامد منطقی روش خاقانی در خطاب به آفتاب در سراسر منظومه است.

==محتوای کتاب==

تحفة العراقین در قالب مثنوی در [[بحر هزج مسدس اخرب مقبوض]] و در حدود 3100 بیت سروده شده است. خاقانی مثنوی خود را خطاب به آفتاب سروده و در بیشتر ابیات با ضمیر مخاطب به گفت‌وگو با آفتاب پرداخته است. در مقاله اول، از بدی روزگار گلایه کرده و به ستایش پیامبر(ص) پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص13-25</ref> در مقاله دوم، سفر خود به عراق عجم را برای آفتاب شرح کرده .<ref>تحفةالعراقین، ص27-79</ref> و در مقاله سوم که بلندترین قسمت منظومه است، به شرح سفرش به مکه پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص81-135</ref> در مقاله چهارم، به ستایش کعبه .<ref>تحفةالعراقین، ص137-145</ref> و در مقاله پنجم، در پی وصف کوتاه مدینه، به ستایش پیامبر(ص) و مناجات با ایشان پرداخته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص147-176</ref> او در مقاله ششم، شام و موصل را وصف کرده و افزون بر ستایش [[جمال الدین موصلی]] و دیگر بزرگان آن دیار، از زندگی شخصی و پدر و مادرش آگاهی‌هایی به دست داده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص177-248</ref>

سفر خاقانی به عراق عجم که شرحش در مقاله دوم آمده، در سال (547 یا 548ق.) به امید رهایی از شروان و تلاش برای تقرب به دربار [[سلطان محمد بن محمود سلجوقی]] (حک: 547-554ق.)  صورت گرفته است.<ref>خاقانی شروانی، ص268، 272، 276.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص32</ref> وی به وصف زیبایی‌های طبیعی سرزمین [[کهستان]] (عراق عجم) پرداخته و از غلبه راهزنان بر آن منطقه که آنان را «غولان کمین‌گشای خون‌ریز» (به احتمال، اشاره به [[اسماعیلیان نزاری]]) سخت گلایه کرده است. .<ref>تحفةالعراقین، ص33-35</ref> او همچنین به نکوهش صنعتگران و پیشه‌وران کهستان پرداخته و آنان را فریب‌کار دانسته است. .<ref>تحفةالعراقین، ص35-36</ref> خاقانی با رسیدن به شکارگاه سلطان، مورد توجه بزرگان و صاحب‌منصبان قرار گرفت. .<ref>تحفةالعراقین، ص38-41</ref> او که قصد نزدیک شدن به در باره سلطان را داشت، نزد خواجه بزرگ (عنوان وزیران سلاطین سلجوقی که در آن زمان بر عهده [[جلال الدین درگزینی]] بود) رفت و درخواست خود را بیان نمود. .<ref>تحفةالعراقین، ص42-46</ref> خواجه با اشاره به جوانی و خامی شاعر، او را به ترک [[غرور]] و [[خودبینی]] و دوری گزیدن از دربار شاه و بازگشت به وطن خویش و اهتمام به آموختن زبان عربی‌اندر داد.<ref>خاقانی شروانی، ص271-273، 277.</ref> .<ref>تحفةالعراقین، ص47-48</ref> او نصیحت وزیر را پذیرفت و از وی طلب مال کرد و خواجه انگشتر ارزشمند خود را به او داد؛ انگشتری که شروانشاه حاضر بود در ازای ستاندن آن از خاقانی دهی را به نام او کند، اما او نپذیرفت. .<ref>تحفةالعراقین، ص50-53</ref>