در حال ویرایش آداب الحرمین

'''آداب الحرمین''' مجموعه‌ای از شایست‌ها و نشایست‌های حج‌گزاری و زیارت [[مکه]] و [[مدینه]]

احترام، فروتنی و وقار، [[طهارت]]، بیرون نیامدن در اوقات خاص و گزاردن [[نماز]]های واجب در حرمین ازجمله آداب مشترک در مکه و مدینه است. همچنین برای هرکدام از شهرهای مکه و مدینه در منابع روایی آدابی خاص نیز بیان شده است.

آداب جمع ادب و به معنای رسوم و روش‌های پسندیده<ref>لغت نامه، ج۱، ص۴۳؛ فرهنگ فارسی، ج۱، ص۱۶، «ادب».</ref> و در اصطلاح به مفهوم انجام دادن برخی کارهای [[مستحب]] و پرهیز از انجام پاره‌ای کارهای [[مکروه]] است؛ هر چند برخی چون [[شافعی]] هر کار مطلوب، خواه [[واجب]] و خواه مستحب، را از آداب دانسته‌اند.<ref>البحر الرائق، ج۱، ص۵۶؛ القاموس الفقهی، ص۱۷؛ معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص۲۲.</ref>  

واژه [[حرمین]] تثنیه حرم به معنای محیط پیرامون مکان‌های مقدس است<ref>العین، ج۳، ص۲۲۱؛ لغت نامه، ج۶، ص۷۷۸۷؛ فرهنگ فارسی، ج۱، ص۵۲۱، «حرم».</ref> که به طور خاص به حرم [[حرم مکی|مکی]] و [[حرم مدنی|مدنی]] گفته می‌شود<ref>جمهرة اللغه، ج۱، ص۵۲۱؛ لغت نامه، ج۶، ص۷۷۹۲، «حرم».</ref> و هرگاه مطلق به‌کار رود، به معنای حرم مکی است.<ref>جواهر الکلام، ج۵، ص۶۰؛ معجم لغة الفقهاء، ص۱۷۸.</ref> بر پایه روایات، حدود حرم به فرمان [[خداوند|خداوند متعالی]] و از طریق [[جبرئیل]] برای [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] مشخص شده<ref>المجموع، ج۷، ص۴۶۲؛ سبل الهدی، ج۱، ص۲۰۱.</ref> و ایشان نشانه‌هایی را برای شناسایی آن نهاده است.<ref>مستدرک الوسائل، ج۹، ص۳۶۷؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۱۱۱.</ref> با این حال، مصادیق حدود حرم در روایات و اقوال [[فقیه|فقها]] دچار اختلاف و معمولاً به طور تقریبی معین شده ‌است.<ref>الحج و العمرة فی الکتاب والسنه، ص۵۱-۵۵.</ref>  

[[مدینه]] نیز مانند [[مکه]]، حرمی معین دارد که شامل [[مسجد نبوی]] و مناطق پیرامون آن می‌شود و احکام آن در مواردی با حرم مکه تفاوت‌ دارد.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۳۸۰؛ جامع المقاصد، ج۳، ص۲۷۷.</ref>  

آداب الحرمین به مجموعه‌ای از کارها و پرهیزهای ناواجب گفته می‌شود که زائر برای پاسداشت حرمت این دو مکان به جا می‌آورد<ref>نک: الموسوعة الفقهیة المیسره، ج۱، ص۸۵.</ref> و در منابع روایی و فقهی از آن‌ها به مستحبات تعبیر شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۴۰۱؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۱۴-۳۳۲؛ مستند الشیعه، ج۱۳، ص۳۴۲.</ref> هر یک از [[اعمال حج]]، خود، آدابی دارد که به تفصیل در مدخل مرتبط خواهد آمد؛ اما این‌جا به همه آداب حج و حرمین نگرشی جامع داریم. این آداب به دو دسته مشترک و اختصاصی تقسیم می‌شوند.

این دسته از آداب در هر دو حرم [[مکه|مکی]] و [[مدینه|مدنی]] شده و گاه حتی در دیگر مکان‌های مقدس شایسته مراعات‌اند.

#'''احترام، فروتنی و وقار''': این خصوصیت زائر [[مسجدالحرام]] با تأکید بر پیراستگی از [[تکبر]] و خودخواهی به هنگام ورود، در چندین [[روایات]] بیان و پاداش آن، آمرزش گناهان شمرده شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۴۰۱؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۲۱.</ref> این ادب را در [[مسجدالنبی|حرم پیامبر(ص)]] نیز سفارش کرده‌اند.<ref>اتحاف الزائر، ص۱۰۹.</ref> پرهیز از حمل سلاح و آشکار‌کردن آن در مکه و مدینه<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۵۲؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۵۸-۳۵۹.</ref> یکی از مظاهر همین ادب و احترام است. خوابیدن در مسجدالحرام و مسجدالنبی نیز مصداقی از بی‌احترامی و مکروه شمرده شده است.<ref>غنائم الایام، ج۲، ص۲۴۲؛ تاریخ المدینه، ج۱، ص۳۷.</ref>

#'''طهارت''': آراستگی به هر دوگونه [[طهارت]] ظاهری و باطنی در حرم مکی و مدنی مطلوب است. [[خداوند]] به [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]] و [[حضرت اسماعیل|اسماعیل(ع)]] فرمود: فرود آیید و پیش از درآمدن به حرم [[غسل]] کنید. آن دو نیز چنین کردند.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۰۲.</ref> درباره حرم پیامبر نیز بر این توصیه تأکید<ref>اتحاف الزائر، ص۴۱.</ref> و چند غسل مستحب برای هر دو مکان ذکر شده است؛ از جمله: غسل زیارت [[کعبه|خانه خدا]] و نیز ورود به شهر مکه، حرم مکی، خانه کعبه، شهر مدینه، حرم مدنی، و مسجدالنبی، و نیز غسل از منزل یا [[بئر میمون]] در [[محله ابطح]] پیش از ورود به مسجدالحرام.<ref>الرسائل العشر، ص۱۶۸؛ المجموع، ج۸، ص۲۷۳؛ نزهة الناظر، ص۱۶.</ref>

#'''گزاردن نمازهای واجب در حرمین''': گزاردن نمازهای واجب در مسجدالحرام و مسجدالنبی از آداب هر دو حرم است<ref>اتحاف الزائر، ص۳۰-۴۱؛ بحارالانوار، ج۹۶، ص۳۸۱؛ جامع عباسی، ص۳۵.</ref> . همچنین تخییر میان قصر و اتمام، از فضایل ویژه این دو مکان و حائر حسینی و مسجد کوفه به شمار می‌آید.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۴۴۲؛ مصباح المتهجد، ص۷۰۸؛ وسائل الشیعه، ج۵، ص۵۴۹.</ref>

==آداب اختصاصی مکه==

بزرگداشت و حفظ حرمت حرم از دیرباز مورد توجه ساکنان و زائران بوده است<ref>الاحتجاج، ج۲، ص۴۳-۴۴؛ الخرائج، ج۱، ص۲۴؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۲۱-۳۲۲، ۳۴۴-۳۴۹.</ref> . از این‌ رو احکام و آداب [[واجب]] و خواه [[مستحب]] ویژه برای زیارت آن تعیین شده است.<ref>نک: سوره بقره، آیات ۱۲۵، ۱۲۷، ۱۵۸؛ سوره آل عمران، آیات ۹۶-۹۷؛ سوره مائده، آیه ۹۷؛ سوره حجّ، آیه ۲۶؛ نک: وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۳۴-۳۳۶.</ref> نیز هر کار که موجب هتک حرمت حرم به‌ویژه بیت‌الله شود، جرم و [[حرام]]<ref>تفسیر سمرقندی، ج۱، ص۳۲۴؛ المبسوط، سرخسی، ج۴، ص۱۰۵؛ جواهر الکلام، ج۴۱، ص۳۴۵.</ref> و مصداق آیه {وَمَن یرِد فِیهِ بِإِلحَادٍ بِظُلمٍ نُذِقهُ مِن عَذَابٍ أَلِیمٍ}<ref>سوره حجّ، آیه ۲۵</ref> شمرده شده است.<ref>الکشاف، ج۳، ص۱۶۳؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۴۱.</ref>  

#'''ورود و خروج''': شایسته است زائر با آرامش و وقار از شمال [[مکه]] و در صورت امکان از [[عقبه مدنیین]] وارد شود و از [[عقبه ذی‌طوی|عقبه ذی‌طُوی]] در جنوب مکه، بیرون رود<ref>جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۳۵۵، ۳۵۹.</ref> . نیز برای رعایت فروتنی، پیاده شدن از وسیله نقلیه از دروازه مکه تا [[مسجدالحرام]] سفارش شده است<ref>نک: المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۵۵؛ المعتمد، ج۵، ص۴۷۹، «کتاب الحج».</ref> . همچنین برای یکسانی و پرهیز از تبعیض، پوشیدن [[لباس احرام]] از نقطه ورود به حرم برای همگان حتی غیر [[حاجیان]] دارای فضیلت است.<ref>جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۵۷-۴۵۸.</ref>

#'''مجاورت بیت‌الله الحرام''': اقامت در مکه برای مدتی کمتر از یک سال نیکوست؛ خورنده در آن مانند [[روزه|روزه‌دار]] و رونده در آن به‌سان [[عبادت|عبادت‌کننده]] است. البته ماندن دراز مدت در آن‌جا [[مکروه]] شمرده شده؛ زیرا مایه قساوت قلب است و موجب می‌شود این مکان مقدس در نگاه شخص مجاور همانند دیگر مکان‌ها جلوه کند و جایگاه ویژه خود را از دست بدهد. نیز دفن اموات در حرم مستحب است، هر چند بیرون از آن وفات یافته باشند.<ref>الدروس، ج۱، ص۴۷۱؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۴۰-۳۴۳.</ref> همچنین ارتکاب هرگونه گناه در آن‌جا، مایه نکوهش دوچندان و عذاب الهی است.<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۴۱؛ الحدائق، ج۱۷، ص۳۴۶.</ref>

#'''پرهیز از ساخت بنا بلندتر از کعبه''': بر پایه روایتی، برای هیچ‌کس شایسته نیست که بنایی بلندتر از [[کعبه]] بسازد.<ref>احیاء علوم الدین، ج۳، ص۵۴-۵۵؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۴۳.</ref> از همین ‌روی، ساختن خانه‌ای که کعبه را از دیدگان بپوشاند، مکروه است.<ref>صهبای حج، ص۲۶۰.</ref>

#'''پرهیز از اجاره دادن منازل'''.<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۶۷.</ref>

#'''حراست از اموال زائران'''.<ref>الکافی، ج۴، ص۵۴۵؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۹۹-۴۰۰؛ مستدرک الوسائل، ج۹، ص۳۲۰.</ref>

#'''طهارت بدن و لباس'''.<ref>بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۹۳؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۱۴، ۳۱۸؛ جواهر الکلام، ج۱۹، ص۲۷۸.</ref>

#'''نگاه کردن به [[کعبه]]'''.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۰۵؛ کنزالعمال، ج۱۲، ص۱۹۷.</ref>

#'''تکرار زیاد ذکر خدا و قرائت قرآن''': بنا به برخی روایات، ختم [[قرآن]] و تکرار ذکر در شهر مکه، فضیلت دوچندان و پاداش فراوان دارد.<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۸۲-۳۸۳، ۴۶۴-۴۶۵.</ref>

#'''نوشیدن آب زمزم و خوردن گیاه اذخر''': نوشیدن آب [[زمزم]] مستحب و از آداب زائر مکه شمرده شده است.<ref>الاقتصاد، ص۳۰۳؛ تحریر الاحکام، ج۲، ص۱۱۶.</ref> نیز جویدن «[[اذخر]]» (گیاه معروف مکه) مستحب است.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۵۵.</ref>

#'''تیمار بیماران'''.<ref>الکافی، ج۴، ص۵۴۵؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۹۹.</ref>

#'''نیت تکرار حج''': تصمیم برای آمدن مجدد به [[حج]]، از آداب و سبب طول عمر شمرده شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج۸، ص۱۰۷؛ مستدرک الوسائل، ج۸، ص۵۳.</ref>

#'''فروافکندن چشم و رعایت حیا و عفت'''.<ref>نک: الثمر الدانی، ص۶۶؛ مناسک الحج، ص۱۱۴.</ref>

#'''پیاده شدن از وسیله نقلیه در هنگام ورود به مکه'''.<ref>الکافی، ج۴، ص۳۹۸-۴۰۰؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۱۴-۳۱۵.</ref>

#'''خواندن دعاهای مأثور ویژه حرم مکی.'''<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۲۱.</ref>

افزون بر خانه خدا، مکان‌های متبرک دیگر نیز در مکه جای دارند که باریافتن به آن‌ها از آداب زیارت مکه است: محل زاده شدن [[پیامبر(ص)]]؛ [[قبرستان ابوطالب]] <ref>الدروس، ج۱، ص۴۶۸؛ مناسک الحج، ص۱۶۸-۱۷۱.</ref> ؛ خانه [[خدیجه]]، خانه [[ارقم بن ابی‌ارقم]]؛ [[غار حرا]] در [[جبل النور]]؛ [[غار ثور]] در [[کوه ثور]] .<ref>الدروس، ج۱، ص۴۶۸؛ اعمال الحرمین، ص۱۴۳-۱۴۶.</ref>  

===مسجدالحرام===

پاره‌ای از آداب به [[مسجدالحرام]] اختصاص دارند:

#'''ورود از باب بنی‌شیبه''': ورود از [[باب بنی‌شیبه|این در]] را نماد زیرپا نهادن مظاهر طاغوت شمرده‌اند؛ زیرا گفته‌اند که بت هبل در این‌جا مدفون است.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۲۳۸؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۴۲۲؛ احیاء علوم الدین، ج۳، ص۶۶.</ref>

#'''خواندن نماز عید''': گزاردن [[نماز عید|این نماز]] در مسجدالحرام بیش از دیگر مکان‌ها فضیلت دارد و مستحب شمرده شده است.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۱۶۹.</ref>

پس از ورود به مسجد، مراعات برخی آداب برای پاسداشت حرمت [[کعبه]] روا است:

#'''خواندن دعاهایی خطاب به کعبه''': مخاطب ساختن کعبه و گفتن «الحمدلله الذی عظمکِ و شرّفکِ و کرّمکِ و جعلکِ مثابةً للناس و أمناً و مبارکاً و هدی للعالمین»<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۳۰-۵۳۱؛ بحار الانوار، ج۹۶، ص۱۹۰.</ref> و نیز نگاه به حجرالاسود و گفتن «الحمدلله الذی هدانا لهذا و ماکنا لنهتدی لولا أن هدانا الله...» [[مستحب]] دانسته شده است.

#'''استلام حجرالاسود''': مستحب است زائر هنگام نزدیک شدن به [[حجرالاسود]] دست‌ها را فراز آورده، حمد و ثنای خدا را بگزارد و بر محمد و خاندان او درود فرستد و قبولی اعمال را درخواست کند و در صورت امکان حجرالاسود را [[استلام|مسح]] کند و ببوسد؛ و اگر ممکن نباشد، به حجرالاسود اشاره کرده، دعای مخصوص آن را بخواند.<ref>احیاء علوم الدین، ج۳، ص۶۷؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۳۵۹، ۴۵۵؛ ج۱۱، ص۲۷۷.</ref> اما اگر در پیرامون حجرالاسود ازدحام بیند، سزا است از دور سلام دهد و از نزدیک شدن به آن بپرهیزد.<ref>الکافی، ج۴، ص۴۱۲.</ref>

#'''[[طواف نیابتی]]''': پس از طواف حج، گزاردن طواف و نماز به نیابت از یکایک والدین، همسر، خویشاوندان و همشهریان یا اکتفا به یک طواف و نماز برای همه، کاری است سزاوار که سفارش شده است. مستحب دیگر انجام دادن ۳۶۰ طواف هنگام حضور در مکه است.<ref>الکافی، ج۴، ص۴۲۱-۴۲۳؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۹۷، ص۴۶۰-۴۶۲.</ref> (← طواف)

#'''ورود به داخل کعبه''': ورود به کعبه [[مستحب]]<ref>المقنع، ص۲۲۶؛ المجموع، ج۸، ص۲۶۸؛ نیل الاوطار، ج۵، ص۱۶۶.</ref> و بنا به روایاتی سبب شمول رحمت الهی است.<ref>المقنعه، ص۴۴۵؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۷۰.</ref> برای این کار آدابی مانند [[غسل]] ورود به کعبه، ورود با پای برهنه، و خواندن برخی دعاها و نماز درون کعبه سفارش شده است.<ref>الهدایه، ص۲۵۲؛ المهذب، ج۱، ص۲۶۳؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۷۲.</ref> نیز شایسته است زائر پیش از ورود، مقداری آب [[زمزم]] بر خود ریزد و هنگام ورود کنار در خانه ایستاده، حلقه را بگیرد و دعای مخصوص را بخواند.<ref>الکافی، ج۴، ص۵۲۷-۵۳۰؛ وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۷۰-۳۷۸.</ref> همچنین چسبیدن به پرده کعبه و خواندن دعا<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۶۰؛ جامع احادیث الشیعه، ج۱۰، ص۷۴.</ref> و پوشش قرار دادن برای کعبه از اعمال مستحب آن است.<ref>وسائل الشیعه، ج۹، ص۳۲۳-۳۲۴؛ بحار الانوار، ج۱۵، ص۱۳۴.</ref> اما اگر کسی نتواند به کعبه وارد شود، ورود به [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] فضیلت دارد که جزئی از کعبه به شمار می‌رود و خواندن نماز در آن مستحب است.<ref>فقه السنه، ج۱، ص۷۰۹.</ref>

#'''وداع با کعبه''': هنگام وداع با خانه خدا، برخی آداب مستحب است؛ از جمله [[طواف وداع]] و استلام [[رکن حجر]] و [[رکن یمانی]] در هر دور، خواندن دعا و حمد و ثنای بسیار و فرستادن درود بر پیامبر و خاندانش، رفتن کنار [[چاه زمزم]] و نوشیدن آب آن، خواندن دو رکعت نماز پشت [[مقام ابراهیم]]، مسح [[حجرالاسود]] و کشیدن دست به صورت، مسحِ درِ خانه کعبه، سجده طولانی برابر در مسجدالحرام، و بیرون آمدن از [[باب حناطین]] مقابل [[رکن شامی]]<ref>الوسیله، ص۱۹۱؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۵۱۳؛ مستدرک الوسائل، ج۱۰، ص۱۶۳.</ref> و چشم دوختن به کعبه تا جایی که از دیدگان پنهان شود.<ref>احیاء علوم الدین، ج۳، ص۸۱.</ref>

از آداب زیارت این شهر آن است که زائر در یک فرسخی آن کنار [[مسجد شجره]] در [[معرس النبی|معرس‌النبی]] فرود آمده، دو رکعت نماز بگزارد و با آب [[چاه حره]] غسل کند و بهترین و پاکیزه‌ترین لباس‌هایش را بپوشد و خود را خوشبو کند و با زمزمه دعای: «بسم الله ماشاءالله لا قوه إلّا بالله...» وارد شهر شود و در مسیر بر پیامبر خدا(ص) درود فرستد<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۵-۵۶۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۹۱.</ref> و در همه لحظات و حالات، خضوع و خشوع کامل داشته، با طمأنینه و وقار تمام گام بردارد.<ref>المقنعه، ص۴۹۴.</ref>  

مجاورت و اقامت در مدینه، سه روز روزه گرفتن، [[اعتکاف]]، عبادت بسیار، [[صدقه دادن]]، مراقب رفتار خود بودن و دوری از گناه در زمره مهم‌ترین آداب مدینه‌اند.<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۸۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۷۱-۲۷۵.</ref> هنگام بیرون رفتن از مدینه نیز غسل‌کردن و رفتن نزد قبر پیامبر(ص) و وداع با ایشان<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۳؛ کامل الزیارات، ص۶۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۸۰-۲۸۱.</ref> و نیز وداع با [[قبرستان بقیع|قبور ائمه بقیع]]: همراه با دعای بسیار مستحب است.<ref>مصباح المتهجد، ص۷۱۴؛ المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۸۶.</ref>

بیشتر [[فقیهان|فقها]] و دانشمندان مذاهب اسلامی [[زیارت]] قبر [[پیامبر(ص)|پیامبر اکرم(ص)]] را مستحب و از بهترین اعمال و عبادات شمرده و برخی نیز بر استحباب آن ادعای [[اجماع]] کرده‌اند.<ref>الحدائق، ج۱، ص۴۰۳.</ref> حتی شماری از فقیهان [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]] با استناد به روایاتی، [[زیارت]] قبر رسول خدا(ص) را به ویژه پس از [[حج]] واجب شمرده‌اند.<ref>الحدائق، ج۱، ص۴۰۱.</ref> درباره آداب زیارت پیامبر(ص) کتاب‌های فراوان نگاشته شده که از اهتمام مسلمانان و دانشمندان اسلامی به این موضوع نشان دارد.

برخی از آداب به [[زیارت]] مسجدالنبی اختصاص دارد. شایسته است زائر پیش از ورود، لباس‌های پاکیزه و سفید رنگ پوشیده، خود را خوشبو کند و در حالی که سر به زیر انداخته، بدون توجه به اطراف با آرامش و وقار و گام‌های کوتاه به مسجد رود<ref>مصباح المتهجد، ص۷۰۹-۷۱۰؛ اتحاف الزائر، ص۴۶.</ref> و کنار دَرِ مسجد با خضوع و خشوع اذن دخول بخواند و هنگام درون شدن و بیرون آمدن بسیار [[صلوات]] فرستد.<ref>کامل الزیارات، ص۵۰-۵۱؛ اتحاف الزائر، ص۵۷.</ref> نیز ورود از [[باب جبرئیل]] بر دیگر ورودی‌های حرم ترجیح دارد.<ref>المزار، ص۵۴.</ref> خواندن نماز تحیت مسجد و گزاردن نماز فراوان در روضه مبارک و نماز نهادن نزد [[ستون ابولبابه]] (ستون توبه)<ref>المبسوط، طوسی، ج۱، ص۳۸۶؛ الوسیله، ص۱۹۷؛ الدروس، ج۲، ص۲۰؛ المجموع، ج۸،ص۲۷۳.</ref> و خواندن [[نماز واجب|نمازهای واجب]] و [[شب زنده‌داری]] در مسجد سفارش شده است.<ref>اتحاف الزائر، ص۸۴.</ref>  

مهم‌ترین آداب زیارت مسجد پیامبر(ص) عبارت‌اند از: لمس و بوسیدن حجره شریف، خواندن زیارت مخصوص و سلام به پیامبر گرامی(ص) از طرف خود و والدین و خانواده و دوستان و سفارش‌کنندگان، کشیدن دست‌ها بر قبر پیامبر و خواندن دعای مخصوص<ref>احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۸۳؛ المجموع، ج۸، ص۲۷۵؛ اتحاف الزائر، ص۵۲، ۵۶.</ref> ، رفتن روبه‌روی مزار و توسل به ایشان و شفاعت‌خواهی از وی<ref>احیاء علوم‌الدین، ج۲، ص۸۲؛ المجموع، ج۸، ص۲۷۴؛ اتحاف الزائر، ص۸۴.</ref> ، خواندن شهادتین نزد استوانه‌ای که طرف راست قبر قرار گرفته و جایگاه سر مطهر پیامبر است<ref>کامل الزیارات، ص۴۹؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۶۶-۲۶۹.</ref> ، لمس منبر و [[تبرک]] جستن از آن و تضرع و [[دعا|حاجت‌خواهی]] کنار آن<ref>اتحاف الزائر، ص۵۰؛ جامع السعادات، ج۳، ص۳۲۱.</ref> ، گزاردن دو رکعت [[نماز]] و [[سجده]] در روضه میان قبر و منبر<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۳؛ کامل الزیارات، ص۵۵؛ تهذیب، ج۶، ص۱۱.</ref> ، رفتن به سوی حجره شریف و کشیدن دست بر [[ضریح]] و بوسیدن آن و گفتن «السلام علیک یا نبی الله...»<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۳؛ کامل الزیارات، ص۵۵؛ تهذیب، ج۶، ص۱۱.</ref> و زیارت [[حضرت فاطمه(س)]] در روضه یا خانه خودش کنار مرقد پیامبر یا [[قبرستان بقیع]].<ref>الکافی، ج۱، ص۴۶۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۸۷-۲۸۹.</ref> نیز [[مستحب]] است زائر به [[روضة النبی|روضه]]، میان قبر مطهر و منبر، رود و دو رکعت نماز بگزارد و [[سجده شکر]] به‌ جا آورد. سپس به سمت حجره شریف رود و دست بر ضریح کشد و آن را ببوسد و گوید: «السلام علیک یا نبی الله...».<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۳؛ کامل الزیارات، ص۵۵-۵۶؛ تهذیب، ج۶، ص۱۱.</ref>  

همچنین پرهیز از بلند‌کردن صدا هنگام خواندن [[زیارت]] و نیز دوری از سخن بیهوده و گفت‌وگوهای دنیایی سفارش شده است.<ref>اتحاف الزائر، ص۴۶.</ref> توصیه به آهسته سخن گفتن، از مظاهر آرامش و وقار در مسجد نبوی است که به آیه ۲ [[سوره حجرات]] مستند است.آهسته سخن گفتن چنان‌که در زمان زندگی ایشان برای حفظ حرمت توصیه شده، در حرم ایشان نیز مطلوب است.<ref>اتحاف الزائر، ص۱۱۵-۱۱۶؛ بحار الانوار، ج۳۱، ص۸۸.</ref>

افزون بر مسجد پیامبر، [[زیارت]] دیگر مکان‌های مقدس مدینه نیز از آداب این شهر است؛ مانند زیارت [[امامان شیعه|امامان]] مدفون در [[بقیع]]: [[امام حسن مجتبی(ع)]]، [[امام سجاد(ع)]]، [[امام محمد باقر(ع)]] و [[امام صادق(ع)|امام جعفر صادق(ع)]]<ref>احیاء علوم‌الدین، ج۳، ص۸۴؛ المجموع، ج۸، ص۲۷۵؛ اتحاف الزائر، ص۹۰.</ref> با همان آدابی که برای زیارت مزار [[چهارده معصوم|معصومان]] در منابع [[روایت]] و [[دعا]] آمده است؛ از جمله [[غسل]] و [[طهارت]]، پوشیدن جامه‌های پاک و پاکیزه، خوشبو شدن، خواندن اذن دخول<ref>النهایه، ص۲۸۷؛ مصباح المتهجد، ص۷۰۹-۷۱۲.</ref> ؛ نیز زیارت [[فاطمه بنت اسد]] مادر [[امام علی(ع)|امیرمؤمنان(ع)]]، [[عباس بن عبدالمطلب]]، [[عقیل]]، [[عبدالله بن جعفر]]، [[همسران پیامبر]]، [[دختران پیامبر]]، [[ابراهیم پسر پیامبر|ابراهیم فرزند پیامبر]](ص)، [[اسماعیل بن جعفر|اسماعیل فرزند امام صادق]](ع)، عمه‌های پیامبر، [[حلیمه سعدیه|حلیمة سعدیه]]، [[ام‌البنین]] در [[بقیع]] و زیارت شهدای [[غزوه احد|احد]] و [[حمزه پسر عبدالمطلب|حمزه]] در [[احد|اُحُد]].<ref>المجموع، ج۸، ص۲۷۵-۲۷۶؛ اتحاف الزائر، ص۸۴-۹۲؛ الدروس، ج۲، ص۲۰-۲۱.</ref>  

زیارت برخی مساجد و گزاردن نماز و خواندن دعا در آن‌ها نیز مستحب است؛ از جمله: [[مسجد قبا]] (نخستین مسجد در اسلام که به دست پیامبر(ص) ساخته شد)، [[مسجد فضیخ]] یا ردالشمس که پیامبر در آن نماز خواند، [[مسجد احزاب]] یا فتح که پیامبر روز [[غزوه احزاب|احزاب]] در آن دعا کرد، [[مسجد سلمان]]، [[مسجد قبلتین]] که [[تغییر قبله]] در آن صورت گرفت، [[مسجد احد]]، [[مسجد امیرمؤمنان(ع)]] محاذی قبر حمزه، و [[مسجد مباهله]].<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۱-۵۶۲؛ نک: المجموع، ج۸، ص۲۷۶؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۷۵-۲۷۸.</ref>  

زیارت یادبودهای مقدس دوره صدر اسلام از جمله [[مشربه ام ابراهیم]] در حومه مدینه، حجره [[ماریه قبطیه]] مادر ابراهیم پسر رسول خدا(ص) که مسکن و محل نماز پیامبر بوده، و قبور شهدای احد به‌ویژه حضرت حمزه نیز از آداب زیارت مدینه است.<ref>الکافی، ج۴، ص۵۶۱-۵۶۲؛ اتحاف الزائر، ص۹۳؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۲۷۵-۲۷۸.</ref>

* '''اتحاف الزائر''': ابن عساکر (م.۶۸۶ق.)، به کوشش شکری، بیروت، دار الارقم

* '''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، ۱۳۸۶ق

* '''احیاء علوم الدین''': الغزالی (م.۵۰۵ق.)، بیروت، دار الکتب العربی

* '''اعمال الحرمین''': علی بن منصور المرهون، دار الهدی، ۱۴۲۲ق

* '''الاقتصاد الهادی''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش حسن سعید، تهران، مکتبة جامع چهل ستون، ۱۴۰۰ق

* '''بحار الانوار''': المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق

* '''البحر الرائق''': ابونجیم المصری (م.۹۷۰ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق

* '''بحرالعلوم''': السمرقندی (م.۳۷۵ق.)، به کوشش محمود مطرجی، بیروت، دار الفکر

* '''تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّة النمیری (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق

* '''تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق

* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، آل البیت:، قم، ۱۴۱۴ق

* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش

* '''الثمر الدانی''': الآبی الازهری (م.۱۳۳۰ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه

* '''جامع احادیث الشیعه''': اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق

* '''جامع السعادات''': محمد مهدی النراقی (م.۱۲۰۹ق.)، به کوشش کلانتر، نجف، دار النعمان

* '''جامع المقاصد''': الکرکی (م.۹۴۰ق.)، آل البیت:، قم، ۱۴۱۱ق

* '''جامع عباسی''': العاملی البهائی (م.۱۰۳۱ق.)، تهران، مؤسسه فراهانی

* '''الجامع للشرایع''': یحیی بن سعید الحلی (م.۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلاء، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق

* '''جمهرة اللغه''': ابن درید (م.۳۲۱ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۷م

* '''جواهر الکلام''': النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی

* '''الحج و العمرة فی الکتاب و السنه''': ری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش

* '''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م.۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش

* '''الخرائج والجرائح''': الراوندی (م.۵۷۳ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی[

* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (م.۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق

* '''الرسائل العشر''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، قم، النشر الاسلامی

* '''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق

* '''صهبای حج''': جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش

* '''العین''': خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.

* '''غنائم الایام''': میرزا ابوالقاسم القمی (م.۱۲۲۱ق.)، به کوشش تبریزیان، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۱۷ق

* '''فرهنگ فارسی''': معین (م.۱۳۵۰ش.)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۵ش

* '''فقه السنه''': سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی

* '''القاموس الفقهی لغةً و اصطلاحاً''': سعدی ابوجیب، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۹ق

* '''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش

* '''کامل الزیارات''': ابن قولویه القمی (م.۳۶۸ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق

* '''الکشاف''': الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق

* '''کنزالعمال''': المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق

* '''لغت نامه''': دهخدا (م.۱۳۳۴ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغتنامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش

* '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه

* '''المبسوط''': السرخسی (م.۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق

* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)، دار الفکر

* '''المرشد الی الکتاب المقدس''': بیروت، دار الکتاب المقدس ـ مجلس کنائس الشرق الاوسط، ۲۰۰۰م

* '''المزار الکبیر''': محمد بن المشهدی (م.۶۱۰ق.)، به کوشش القیومی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق

* '''مستدرک الوسائل''': النوری (م.۱۳۲۰ق.)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق

* '''مستند الشیعه''': احمد النراقی (م.۱۲۴۵ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۵ق

* '''مصباح المتهجد''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق

* '''المعتمد فی شرح المناسک''': محاضرات الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق

* '''معجم الفاظ الفقه الجعفری''': احمد فتح‌الله، الدمام، ۱۴۱۵ق

* '''معجم لغة الفقهاء''': محمد قلعجی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق

* '''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (م.۹۷۷ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق

* '''المقنع''': الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۵ق

* '''المقنعه''': المفید (م.۴۱۳ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق

* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق

* '''مناسک الحج''': السید محمدرضا الگلپایگانی (م.۱۴۱۴ق.)، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۳ق

* '''الموسوعة الفقهیة المیسره''': محمد علی الانصاری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق

* '''المهذب''': القاضی ابن البراج (م.۴۸۱ق.)، به کوشش مؤسسة سیدالشهداء۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق

* '''نزهة الناظر''': یحیی بن سعید حلی (م.۶۸۹ق.)، به کوشش حسینی و واعظی، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۶ق

* '''النهایه''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش آغا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق

* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (م.۱۲۵۵ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م

* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق

* '''الوسیلة الی نیل الفضیله''': ابن حمزه (م.۵۶۰ق.)، به کوشش محمد الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق

* '''الهدایه''': الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی۷، ۱۴۱۸ق.