در حال ویرایش آطام مدینه

'''آطام مدینه''' قلعه‌ها و دژهای بلند [[مدینه منوره]].

[[پیامبر(ص)]] پس از [[هجرت به مدینه]]، آنها را زیور شهر نامید. از آطام برای محافظت از شهر، دیده‌بانی و حتی برپایی [[نماز جماعت]] استفاده می‌شده است.
[[پرونده:قلعه العیص.jpg|بندانگشتی|چپ|بقایای قلعه العیص از قلعه‌های شهر [[مدینه]] پیش از اسلام]]
==مفهوم‌شناسی==
آطام (اِطام) {{یادداشت|در تلفظ مردم یثرب، جمع اُطْم و اُطُم؛ و آجام در تلفظ دیگر مناطق حجاز. ر.ک به: غریب الحدیث، ‌ابن سلام، ج۲، ص‏۷۲-۷۳، «اطم»؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، «اجم».}} به معنای بناهای بلند و قلعه‌ها است.<ref>الصحاح، ج۵، ص‏۱۸۶۲؛ معجم البلدان، ج۱، ص۵۱، «اجم».</ref> {{یادداشت|واژه نزدیک به آن را صیاصی (المغازی، ج۲، ص‏۴۹۳؛ السیرة النبویه، ج۲، ص‏۲۴۹.) به معنای دژها، حصارها و پناهگاه‌ها (لسان العرب، ج۷، ص۵۲، «صیص»؛ تاج العروس، ج۴، ص‏۴۰۵.) دانسته‌اند. با نظر به این که در گذشته قصرها را همانند قلعه‌ها می‌ساختند (فتح الباری، ج۱۰، ص۸۶.)، برخی قصر و اطم را به یک معنا دانسته‌اند.(مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۸، ۱۹، ‌«اطم».) برخی نیز آطام را به معنای قصرها و صیاصی را به معنای قلعه‌ها شمرده‌اند.(العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص‏۳۲۲.)}} عرب هر خانه‌‏ای را که مربع یا دایره شکل بود و با سقف مسطح ساخته می‌شد، اطم می‌نامید.<ref>تاریخ دمشق، ج۲۸، ‌ص۱۹۷؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».</ref> در قرآن کریم نیز صیاصی به معنای دژها آمده است.<ref>سوره احزاب، آیه ۲۶</ref>

==قلعه‌های مدینه==
در مدینه آطام بسیار بودند و هریک به نامی خوانده می‌‏شد.<ref>معجم البلدان، ج۱، ص‏۵۱؛ مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲.</ref> البته این ویژه مدینه نبود؛ بلکه در سرزمین‌های دیگر نیز دژ و قلعه وجود داشت؛ اما چون شمار آن‌ها در یثرب فراوان بود، غالباً دژهای یثرب بدین نام شهرت داشتند.<ref>مراصد الاطلاع، ج۱، ص۲، ۹۲.</ref> آطام یثرب دژها و قلعه‌‏هایی بلند بودند<ref>غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.</ref> که با استفاده از سنگ<ref>العین، ج۷، ص‏۴۶۳؛ لسان العرب، ج۱۲، ص۱۹، «اطم».</ref> در حومه شهر و محله‏‌هایش برای پناه‌گرفتن و دیده‏‌بانی ساخته می‌شدند<ref>فتح الباری، ج۴، ص‏۸۱.</ref> و از آن‌جا که دارای استحکام نظامی بودند، بیشتر کاربرد دفاعی داشتند.<ref>دراسات فی الآثار الاسلامیه، ص۲۱-۲۲.</ref> به عقیده برخی، [[عمالقه]] (نسل فرزندان سام بن نوح از عرب جنوبی)<ref>الطبقات، ‌ج۱، ص۴۳.</ref> نخستین کسانی بودند که در یثرب خانه‌ها و دژهایی از سنگ ساختند.<ref>معجم البلدان، ج۵، ص۸۴؛ تاریخ ابن‌خلدون، ج۲، ق۱، ص۲۸.</ref> پس از آنان یهودیان مهاجر در یثرب مستقر شدند و برای خود ۵۹ اطم بنا نهادند.<ref>الدرة الثمینه، ص۱۳-۱۴؛ موسوعة مکة المکرمه، ج۱، ص۸۸.</ref> اوس و خزرج نیز پس از استقرار در یثرب، برای خویشتن اطم‌هایی ساختند.<ref>الاعلاق النفیسه، ص۶۱.</ref> هنگام یورش دشمن، مردم یثرب زنان وکودکانشان را در این قلعه‏ها جای می‏دادند تا دشمن را سنگباران کنند. مردان نیز در محله‏ها با شمشیر به نبرد و مقاومت می‏پرداختند.

==رویکرد پیامبر (ص) به آطام یثرب==
پس از هجرت [[رسول خدا(ص)]] به یثرب، ایشان از تخریب و ویرانگری آطام مدینه جلوگیری کرد و آن‌ها را «زیور شهر» نامید.<ref>المعالم الأثیره، ص۱۵؛ المسالک و الممالک، ج۱، ص۴۱۷؛ مجمع الزوائد، ج۳، ص۳۰۱.</ref> در جنگ‏های احد (سال سوم)<ref>المغازی، ج۱، ص‏۲۱۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۲.</ref> و خندق (سال پنجم)، از این بناها برای محافظت از زنان و برخی مردان مکه که توان حضور در نبرد را نداشتند، استفاده شد. در غزوه احد پیامبر۹ تصمیم داشت در همین قلعه‏ها مستقر شود؛ اما گروهی از جوانان که در جنگ بدر حضور نداشتند، از ایشان خواستند تا در میدان رزم با دشمن روبه‌رو شوند.<ref>الطبقات، ج۲، ص۶۷؛ ج۵، ص۸۱؛ المستدرک، ج۴، ص۵۰؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۲۳.</ref> پیامبر کودکان و پیران ازجمله یمان (حسیل) بن جابر، پدر حذیفه، را در این آطام پناه داد؛ اما یمان برای جنگیدن خارج شد و به اشتباه به دست مسلمانان کشته شد.<ref>الام، ج۶، ص‏۳۸، ۴۳؛ المستدرک، ج۳، ص۲۰۲؛ شرح نهج البلاغه، ج۱۴، ص۲۴۱.</ref>

==استفاده از اطم برای برپایی نماز جماعت==
از آطام برای اعلان‏های عام همچون برپایی نماز جماعت نیز استفاده می‏شد<ref>سنن ابی داود، ج۱، ص‏۱۲۳.</ref>؛ چنان‌که بلال بر فراز اطمی که در خانه حفصه (همسر پیامبر ص) بود، اذان می‏گفت.<ref>غریب الحدیث، ج۲، ص‏۶۶.</ref> عثمان ۲۰۰ اطم مدینه را مانند برخی بناهای دیگر چون قصر سنداد کوفه، صومعه غمدان یمن، بنای اسکندریه و دژ مشقر در یمن ویران کرد.<ref>محاضرات الادباء، ج۲، ص۶۲۳-۶۲۴.</ref> آثاری از اطم کعب بن اشرف از یهودیان بنی‌نضیر، اطم احیحة بن جلاح در منطقه الضَحیان<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۴۵۴.</ref> و نیز اطم ابودجانه ساعدی، تا روزگار کنونی باقی است.<ref>عمدة الاخبار، ص۳۶-۴۳؛ آثار المدینة المنوره، ص۶۴-۷۱.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
* '''آثار المدینة المنوره''': عبد القدوس الانصاری، مدینه، المکتبة السلفیة التجاریه، ۱۳۹۳ق
* '''الاعلاق النفیسه''': احمد بن عمر رسته (م.۲۹۰/۳۰۰ق.)، بیروت، دار صادر
* '''الام''': الشافعی (م ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، بیروت، مکتبة الحیاة
* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، بیروت، اعلمی
* '''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
* '''دراسات فی الآثار الاسلامیة المبکرة بالمدینة المنوره''': سعد بن عبدالعزیز الراشد، ریاض، ۱۴۲۱ق
* '''الدرة الثمینه''': ابن النجار (م.۶۴۳ق.)، به کوشش مبالح محمد،‌ مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۰۲ق
* '''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش مصطفی السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
* '''شرح نهج البلاغه''': ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
* '''الصحاح''': الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به کوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر
* '''العلل و معرفة الرجال''': احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الدین، ریاض
* '''عمدة الاخبارفی مدینة المختار''': احمد بن عبدالحمید العباسی (قرن ۱۰ق.)، به کوشش محمد الطیب، مدینه، اسعد درابزونی الحسینی
* '''العین''': خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
* '''غریب الحدیث''': ابن سلاّم الهروی (م.۲۲۴ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق
* '''غریب الحدیث''': ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
* '''لسان العرب''': ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق
* '''مجمع الزوائد''': الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق
* '''محاضرات الادباء''': الراغب (م.۴۲۵ق.)، به کوشش عمر الطباع، بیروت، دار القلم، ۱۴۲۰ق
* '''مراصدالاطلاع علی اسماء الامکنة و البقاع''': صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م.۶۵۸ق.)، بیروت، دار الجمیل، ۱۴۱۲ق
* '''المسالک والممالک''': ابوعبید البکری، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
* '''المستدرک علی الصحیحین''': الحاکم النیشابوری (م.۴۰۵ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
* '''المعالم الاثیرة فی السنة و السیره''': محمد محمد حسن شراب، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۱ق
* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
* '''المغازی''': الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق
* '''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.
محمد غفوری

[[رده:قلعه‌ها]]
[[رده:مدینه]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]