در حال ویرایش آل سعود

'''آل سعود''' خاندان سلطنتی حاکم بر بخش‌هایی از [[جزیرة العرب|شبه جزیره عرب]] و سپس سراسر [[عربستان سعودی]]، از سده هجدهم تا کنون است.

آل سعود، بر پایه تفکر [[وهابیت]]، بسیاری از اماکن تاریخی و زیارتی [[حجاز]] را ویران کرده است.

* اشغال [[مسجدالحرام]] در زمان [[ملک خالد]] به سال ۱۳۹۹ق./۱۹۷۹م. توسط دست گروهی مسلح از مخالفان سلطنت خاندان سعودی و متمایل به [[اخوان المسلمین]]؛ این اشغال با دستگیری و اعدام شورشیان پایان یافت.<ref>سرزمین سلاطین، ج۲، ص۷۳۱.</ref>

برای چیرگی حکومت سعودی و تثبیت آن بر [[نجد]] و [[حجاز]] عواملی گفته شده است، که پشتیبانی انگلیس و قدرت محمد بن عبدالعزیز بن فیصل، برخی از آن عوامل است.  

 

===غلبه بر اشراف و تصرف حجاز===

از زمان روی کار آمدن [[فاطمیان|خلفای فاطمی]]، منطقه حجاز زیر نظر اشراف و جدا از حکومت‌های مرکزی اداره می‌شد.<ref>جزیرة العرب، ص۱۴۸.</ref> آل سعود در سال ۱۲۱۸ق. به حجاز حمله کرده و مکه را تصرف کردند<ref>جزیرة العرب، ص۲۲۰.</ref> و در سال ۱۲۲۰ق. به مدینه هجوم بردند.<ref>عنوان المجد، ص۲۱۷.</ref> در سال ۱۲۲۸ق. با براندازی دولت اول آل سعود توسط ابراهیم پاشا، حجاز نیز از سلطه آل سعود خارج شد.<ref>تاریخ نجد الحدیث، ص۶۷.</ref> از آن پس، مقابر و مشاهد تا اندازه‌ای بازسازی شدند.<ref>البقیع قصة التدمیر، ص۹۱.</ref>

 

 

حجاز از نظر اقتصادی و به ویژه سیاسی برای انگلیس اهمیت فراوانی داشت<ref>کشتار مکه، ص۵۹-۶۱.</ref>. اما انگلیسیان با نجد نیز روابط نزدیک داشتند و برای تأمین منافع دو سویه خود، به این اختلافات دامن می‌زدند.<ref>تاریخ الحجاز السیاسی، ص۳۰۹-۳۴۴.</ref> سرانجام در ذی‌قعده ۱۳۴۳ق./۱۹۲۴م. جلسه‌ای به ریاست عبدالرحمن بن فیصل تشکیل شد که پادشاه، علما و رؤسای قبایل در آن حضور داشتند. در این جلسه، صلاحیت شریف حسین برای حکومت بر حجاز را مردود شمردند و با حمله به حجاز موافقت کردند.<ref>تاریخ المملکة العربیة السعودیه، ج۲، ص۲۸۹. </ref>

در همین سال، ملک عبدالعزیز بر شریف حسین چیره و وارد مکه شد.<ref>جزیرة العرب، ص۲۶۳.</ref> وی در سال ۱۳۴۴ق. خود را پادشاه حجاز نامید<ref>کشتار مکه، ص۶۶.</ref> و با او بیعت کردند.<ref>تاریخ المملکة العربیة السعودیه، ج۲، ص۳۸۷.</ref> نخستین بار شوروی حکومت آل سعود را که اکنون بر سراسر نجد و حجاز حکم می‌راند، به رسمیت شناخت و سپس کشورهایی همچون بریتانیا، هلند، ترکیه، بلژیک، سویس و آلمان به ترتیب چنین کردند. ایران در سال ۱۹۲۹م. با تأخیر، حکومت سعودی را به رسمیت شناخت. علت این تاخیر، حملات سعودیان به مکه و مدینه و تخریب مقابر و مشاهد آن سرزمین بود.<ref>تاریخ نجد الحدیث، ص۳۵۵.</ref> در محرم سال ۱۳۴۶ق. نمایندگان کشورهای اسلامی و عربی در همایش کشورهای مسلمان در مکه، قطعنامه‌ای صادر کردند و عبدالعزیز بن عبدالرحمن را حافظ «عتبات مقدسه اسلامی» در مکه و مدینه خواندند.<ref>تاریخ معاصر کشورهای عربی، ج۲، ص۱۶۴.</ref> وی در سال ۱۳۵۱ق./۱۹۳۹م. پس از ادغام دو پادشاهی جداگانه نجد و حجاز، پادشاهی عربستان سعودی را تأسیس کرد.<ref>کشتار مکه، ص۶۷.</ref>

در قلمرو آل سعود، بر پایه تعالیم محمد بن عبدالوهاب، عموم مسلمانان کافر به شمار می‌رفتند و جان و مالشان مباح بود. از این رو، هرکه به آیین وهابیت درمی‌آمد، باید پس از شهادتین، گواهی می‌داد که خود و پدر و مادرش کافر بوده‌اند<ref>خلاصة الکلام، ص۲۲۹.</ref>. بدین سبب، بیشتر دوره‌های اقتدار آل سعود با حوادث خونین و خشونت‌بار همراه بوده که تفصیل آن در نوشته‌های مورخان آل‌سعود، خواه موافقان و خواه مخالفان، آمده است.<ref>نک: مذکرات فیلبی فی العراق، ص۳۸۶-۳۹۰.</ref> شماری از این حوادث به سبب اختلاف درباره سلطه بر حجاز و مکان‌های مقدس آن، در این منطقه رخ داد<ref>نک: تاریخ آل سعود، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳؛ عنوان المجد، ج۱، ص۲۱۰؛ کشتار مکه، ص۶۵.</ref> که کشتار طائف از نمونه‌های نمایان آن است. این حادثه هنگامی رخ داد که بسیاری از اهالی مکه برای ییلاق به طائف رفته بودند. پس از آن که علمای وهابی فتوای حمله به حجاز را دادند، در هفتم صفر ۱۳۴۳ق. ملک عبدالعزیز به آن سرزمین هجوم برد و مرد و زن و کودک را از دم تیغ گذراند.<ref>الاسلام و الوثنیة السعودیه، ص۱۱۵؛ البقیع قصة التدمیر، ص۱۰۸.</ref> این قتل عام به قدری گسترده و بی‌رحمانه بود که واکنش‌هایی تند را در کشورهای دیگر برانگیخت و عبدالعزیز را ناچار کرد پس از اظهار تأسف، برخی از نیروهایش را بازگرداند.<ref>تاریخ الحجاز السیاسی، ص۳۷۷.</ref> پیش از این در سال ۱۲۱۸ق. عثمان المضایفی، سرکرده لشکر سعود بن عبدالعزیز، به حجاز لشکر کشیده و با این که بدون مقاومت مردم وارد طائف شده بود، بسیاری را در کوچه و بازار و خانه‌هایشان کشته و اموال آنان را به تاراج برده بود. آنان اگر چه در مکه قتل و کشتار صورت ندادند، خرابی‌های بسیار به بار آوردند<ref>عجائب الآثار، ج۲، ص۵۸۵-۵۸۶.</ref>. سپس این لشکرکشی‌ها را به سمت جده ادامه دادند؛ اما با مقاومت جدی رو‌به‌رو شدند و سرانجام آن سرزمین را رها کردند.<ref>عجائب الآثار، ج۳، ص۱۱، ۴۱۵؛ الدرر السنیه، ص۴۵.</ref> افزون بر این کشتارها، شمار بسیاری از مردم مکه در محاصره‌های پیش از آن، بر اثر قحطی و گرسنگی تباه شدند. در سال ۱۲۲۰ق. مکه در محاصره آل سعود قرار گرفت و همه راه‌های ارتباطی از سوی حجاز و یمن و نجد و تهامه بسته شد و ورود کاروان‌هایی که غذا و نیازمندی‌های مردم را فراهم می‌کردند، ناممکن شد. از این روی، پس از مرگ تعدادی از مردم شهر، شریف غالب، حاکم مکه، به پذیرش صلح ناچار گشت و آیین وهابیت را به طور موقت پذیرفت.<ref>الدرر السنیه، ص۴۵.</ref>

طی دو لشکرکشی آل سعود به حجاز، کشتار و خرابی‌های بسیار به بار آمد. دردناک‌تر از همه، ویرانی مقابر، مشاهد، مساجد و خانه‌های کهن بازمانده از صدر اسلام در مکه و مدینه بود. وهابیان بدون توجه به اهمیت دینی و تاریخی این بناها، آن‌ها را ویران کردند.<ref>جزیرة العرب، ص۲۷۳؛ کشتار مکه، ص۵۷.</ref> ویرانی نخست به سال ۱۲۱۸ق. در مکه<ref>تاریخ امراء مکه، ص۸۱۹؛ تاریخ الجزیره، ص۳۷۸.</ref> و سال ۱۲۲۰ق. در مدینه رخ داد<ref>تاریخ الجزیره، ص۳۷۸؛ جزیرة العرب فی القرن العشرین، ص۲۲۰-۲۲۱؛ عنوان المجد، ج۱، ص۱۳۶-۱۳۷.</ref> که خشم مسلمانان را برانگیخت و همراه عواملی دیگر، زمینه سقوط آل سعود را در سال ۱۲۲۸ق. فراهم آورد.<ref>البقیع قصة التدمیر، ص۹۰؛ کشتار مکه، ص۵۷.</ref> در حمله دوم به مکه و مدینه، این ویرانی‌ها بار دیگر رخ داد.<ref>تاریخ آل سعود، ج۱، ص۳۰۲. </ref> مهم‌ترین بناهای ویران شده به دست آل سعود در مکه، عبارتند از: خانه ارقم* بن ابی ارقم که نخستین پایگاه پنهان تبلیغ توحید در صدر اسلام در دامنه کوه صفا بود؛ دارالندوه* یکی از کهن‌‌ترین مکان‌های مکه که به ‌دست قصی بن کلاب برای رایزنی درباره مهم‌ترین کارهای سیاسی، اقتصادی و نظامی مکه ساخته شده بود؛ خانه حضرت خدیجه۳ در محله معروف به «حی القشاشیه» در کوچه حجر؛ خانه ابوطالب* در ابتدای منازل بنی‌‌هاشم و در چند متری زادگاه پیامبر؛ زادگاه حمزه سیدالشهداء۷ پایین مکه در محل «بازان»؛ خانه عبدالله بن جدعان* در پشت صفا و مروه که پیمان معروف «حلف الفضول*» آن‌جا بسته شده بود؛ زادگاه امام جعفر صادق۷ معروف به دار أبی سعید نزدیک دار العجله؛ خانه حارث بن عبدالمطلب* که انذار عشیره در آن اتفاق افتاد؛ مسجد شق القمر* موسوم به مسجد بلال حبشی که می‌گویند شق ‌القمر در سال نهم بعثت در آن رخ داده است؛ مسجد ابراهیم۷ بر فراز کوه ابوقبیس.<ref>تاریخ و آثار اسلامی، ص۱۴۶-۱۵۸.</ref>

در مدینه نیز این مساجد تخریب شدند: مسجد بنی‌‌عدی در دار النابغه کنار مقبره عبدالله بن عبدالمطلب؛ مسجد بنی‌‌ظفر در شرق بقیع که به نظر برخی، سوره مائده در آن‌جا بر پیامبر نازل شد و از این ‌رو به مسجد مائده نیز مشهور بوده است؛ مسجد دار سعد بن خیثمه در کنار مسجد قبا؛ مسجد بنی‌حارثه، کمی پایین‌تر از مسجد شیخان؛ مسجد عرفه پشت مسجد قبا؛ مسجد حمزه سیدالشهداء۷؛ مدفن نخست حمزه۷؛ مسجد بقیع در قبرستان بقیع* و غرب مدفن عقیل و همسران پیامبر۹ در امتداد دیوار غربی بقیع روبه‌روی قبور ائمه:؛ مسجد بنی‌‌ساعده در شمال غربی مسجدالنبی؛ سکونتگاه فاطمه صغرا دختر امام حسین۷ که به مسجد تبدیل شده بود؛ مسجد ثنیة الوداع بر فراز کوه ذباب؛ مسجد علی عریضی، سکونتگاه علی بن جعفر برادر امام موسی کاظم ۷ در ۶ کیلومتری مدینه.<ref>تاریخ و آثار اسلامی، ص۳۲۸-۳۳۷.</ref>  

افزون بر این مساجد و خانه‌های تاریخی، به دستور سعودی‌ها و بر پایه آیین وهابیت، همه مقابر بلندتر از سطح زمین و گنبدها و بارگاه‌ها، همچون بقعه‌های قبرستان بقیع، ویران شدند.<ref>هذه هی الوهابیه، ص۱۳۹. </ref> می‌گویند در حمله دوم به حجاز و پس از تصرف مکه، عبدالعزیز قصد داشت بارگاه پیامبر را نیز ویران کند؛ اما با شدت یافتن مخالفت‌ها از این کار دست کشید.<ref>تاریخ آل سعود، ج۱، ص۳۰۲.</ref>  

آل سعود در برگزاری مراسم حج و آیین‌های زیارتی و عبادی آن نقش‌های گوناگون داشته‌اند:  

پس از چیرگی آل سعود بر منطقه حجاز، سختگیری‌هایی بر حاجیان آغاز شد. سعود بن عبدالعزیز شرط‌هایی برای کاروان حج مصر و شام قرار داد که تنها با رعایت آن‌ها اجازه می‌داد حج بگزارند: هیچ حاکم یا امیری همراهشان نباشد؛ خداوند را با صدای بلند نخوانند و عبارت «یا محمد» را بر زبان نیاورند؛ هر یک از حاجیان ۱۰ سکه طلا بپردازد؛ امیر کاروان مصر و شام در هر سال که برای حج می‌آیند، هر یک ۱۰ کنیز و ۱۰ غلام سفید هدیه کنند. نیز از ورود افراد ریش تراشیده برای ادای حج جلوگیری می‌کردند.<ref>تاریخ آل سعود، ج۱، ص۳۴.</ref>

آل سعود بر پایه تعالیم وهابیت، از ورود کاروان‌هایی که با خود نشان‌ها و شمایل‌هایی را حمل می‌کردند، به بهانه شرک‌آمیز بودن این کار پیشگیری می‌کردند. برای نمونه در یکی از سال‌ها اجازه ورود به محمل شام* را ندادند<ref>عنوان المجد، ج۱، ص۱۳۹.</ref> و آن را آتش زدند.<ref>تاریخ آل سعود، ج۱، ص۳۶.</ref> محمل صندوق‌واره‌ای به شکل خیمه بود که علامت و شعار حاجیان شمرده می‌شد<ref>سید الجزیره، ص۲۴۷.</ref> و در واقع وسیله‌ای برای جمع‌کردن حاجیان بود که حمل آن سنتی قدیمی به شمار می‌رفت<ref>جزیرة العرب، ص۲۲۱.</ref>؛ اما وهابیان آن را نوعی بت‌پرستی می‌دانستند<ref>سید الجزیره، ص۲۴۷.</ref>. از این رو، در این سال، با اتهام بت‌پرستی به حاجیان شامی، آنان را بدون ادای مناسک حج بازگرداندند<ref>کشتار مکه، ص۵۷.</ref>. سال بعد نیز آنان را به دلیل عمل نکردن به شرط‌های پیش گفته، بدون حج برگشت دادند.<ref>جزیرة العرب، ص۲۲۱.</ref> حاجیان مصری نیز در سالی دیگر پرده‌ای همراه داشتند که در مصر برای کعبه بافته شده بود و به همین سبب از میانه راه بازگردانده شدند. همچنین حاجیان مصر، شام و یمن به مدت شش سال بر اثر درخواست عوارض سنگین سفر حج از جانب سعودی‌ها، از ادای فریضه حج بازماندند.<ref>تاریخ آل سعود، ج۱، ص۳۵.</ref>  

===قتل‌عام حاجیان ایرانی===

کشتار بی‌سابقه حاجیان در ایام برگزاری حج به دست آل سعود، از مهم‌ترین رویدادهای معاصر حج است. حاجیان ایرانی در پی برگزاری آیین برائت از مشرکان* در سال ۱۴۰۷ق. در حرم امن الهی با سلاح‌های گرم و سرد و گازهای سمی سربازان سعودی به شهادت رسیدند. با شهادت حدود ۴۰۰ حاجی، این روز به جمعه خونین* معروف شد و در پی آن، روابط ایران و عربستان به طور کامل قطع و حج‌گزاری ایرانیان سه سال تعطیل شد.<ref>شناخت عربستان سعودی، ص۱۳۳؛ روایت حج خونین، ص۲۴-۳۵.</ref> حکومت سعودی نخست بسیار کوشید تا این رخداد را درگیری و نزاع میان حاجیان ایرانی و حجاج دیگر کشورها نشان دهد.<ref>مجزرة مکه، ص۷۲.</ref> سپس ادعا کرد که این حادثه بر اثر انجام وظیفه مأموران امنیتی برای حفظ امنیت و جلوگیری از اغتشاش و آشوب حاجیان ایرانی در مسجدالحرام رخ داده است. اما برپایه ادله مستند و گواهی شاهدان عینی، مراسم برائت با فاصله بسیار از مسجدالحرام و با آرامش و دور از هرگونه بی‌نظمی و آشوب در حال انجام بود.<ref>مجزرة مکه، ص۷۷-۱۰۷؛ روایت حج خونین، ص۳۹-۱۲۷.</ref> پس از این کشتار، با وجود تلاش‌های تبلیغاتی گسترده رژیم سعودی، توجه بسیاری از رسانه‌ها و محافل عمومی مسلمانان بر موضوع آینده حرمین و عدم صلاحیت آل سعود برای تصدی حج متمرکز گشت.<ref>کشتار مکه، ص۷۵.</ref>

===توسعه و بازسازی حرمین===

در دوره آل سعود اقدامات عمرانی بسیار برای توسعه مکان‌های زیارتی و دینی مکه و مدینه به انجام رسیده است:

#توسعه مسجدالحرام و بازسازی کعبه: مسجدالحرام و کعبه شاهد بازسازی‌ها و ترمیم‌هایی در دوره‌های مختلف بوده است. در دوره آل سعود، ملک عبدالعزیز کارهای گوناگون در زمینه معماری کعبه، حرم مکی، چاه زمزم، مسجدها و... انجام داد.<ref>اعمال الملک عبدالعزیز، ص۱۱.</ref> وی اولین بار در سال ۱۳۴۴ق. مسجدالحرام را بازسازی کرد و طرح توسعه گسترده‌ای تنظیم نمود<ref>رعایة الحرمین، ص۱۵.</ref> که در زمان سعود بن عبدالعزیز آغاز شد و سپس ملک فیصل آن را ادامه داد. در زمان خالد بن عبدالعزیز در سال ۱۳۹۶ق. اجرای این طرح به پایان رسید. طرح دوم توسعه که بزرگ‌تر از طرح پیشین بود، در زمان ملک فهد به سال ۱۴۰۹ق. آغاز شد.<ref>رعایة الحرمین، ص۲۳-۴۳.</ref> کعبه نیز دو بار تعمیر گشت: نخست در سال ۱۳۷۷ق. که ملک عبدالعزیز سقف قدیم کعبه را برداشت و سقفی جدید برایش بنا کرد. نیز همو در سال ۱۳۶۶ق. دَرِِِِِ جدیدی برای کعبه ساخت.<ref>رعایة الحرمین، ص۱۹-۲۲.</ref> این در به دست عبدالرحیم امین بحاری مکی در ۱۵ ذی‌حجه نصب شد.<ref>سلطان نجد، ص۲۹۲.</ref> در تعمیر دوم که به سال ۱۴۱۷ق. به دست ملک فهد انجام گشت، قسمت‌هایی از کعبه بازسازی شد.<ref>سلطان نجد، ص۶۲.</ref>

#توسعه مسجد نبوی: همانند مسجدالحرام، مسجد نبوی نیز در دوره در زمان سعودیان توسعه یافت. ملک عبدالعزیز در سال ۱۳۴۸ق. دستور داد اصلاحاتی در آن صورت گیرد و در سال ۱۳۷۰ق. طرح توسعه آن را ارائه داد. انجام این طرح در سال ۱۳۷۲ق. به دست پسرش سعود آغاز شد.<ref>سلطان نجد، ص۳۱-۳۲.</ref> این توسعه در زمان ملک فیصل و خالد بن عبدالعزیز نیز ادامه یافت. پاکسازی چاه زمزم را هم می‌توان اقدامی در مسیر توسعه و ترمیم حرمین دانست. بزرگ‌ترین پاکسازی این چاه در تاریخ ۲۸/۵/۱۳۹۹ق. تا ۲۵/۷/۱۳۹۹ق. انجام شد. در این پاکسازی، افزون بر گل ‌و ‌لای و سنگ، انبوهی از ظرف‌های سفالی، سطل‌های چرمی و پلاستیکی، ظرف‌های قدیمی و عجیب، پول، چاقو، شاخ بز، انگشتر و… از چاه بیرون آمد و از آن پس، میزان آبدهی چاه بهبود یافت.<ref>سلطان نجد، ص۷۲.</ref>

#ساخت کارگاه پرده‌بافی: از کارهای دیگری که در دوره سعودی‌ها انجام شد، ساختن نخستین کارگاه پرده‌بافی* در مکه به سال ۱۳۴۶ق. به دستور ملک عبدالعزیز بود.<ref>الرحلة السعودیه، ص۲۱۸.</ref> نخستین پرده محصول این کارگاه در همین سال بافته شد. دومین کارگاه پرده‌بافی نیز به سال ۱۳۹۷ق. در ام الجود به بهره‌برداری رسید.<ref>الرحلة السعودیه، ص۱۷، ۲۷.</ref>

#ایجاد نظام اداری برای کارهای حج و امکانات رفاهی برای حاجیان: در زمان عبدالعزیز تنظیمات اداری گسترده و خدمات رفاهی در زمینه بهداشت، اسکان، تأمین آب و غذا، و گسترش راه‌ها و وسایل حمل و نقل برای بهبود حال حاجیان صورت گرفت.<ref>التنظیمات الداخلیه، ص۳۸۱-۴۸۵.</ref> البته بودجه این امکانات از مالیات‌های خود حاجیان تأمین می‌شد و آنان معمولاً از میزان این مالیات ناراضی بوده‌اند.<ref>تاریخ نجد الحدیث، ص۳۵۳.</ref> شریف مکه اگر چه از جانب عثمانی انتخاب می‌شد، مستقل عمل می‌کرد و سازماندهی اداری منظم و کاملی نداشت. پس از تسلط سعودی‌ها بر حجاز، عبدالعزیز اقداماتی برای تکامل دستگاه اداری حج انجام داد و به همین منظور «الادارة العامة للحج*» را تأسیس کرد. نیز دو نمایندگی در مدینه و جده برای کارهای حج در نظر گرفته شد<ref>مرافق الحج، ص۴۶.</ref>. همچنین در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۴۵ق. «نظام ادارة الحج» در ۴۲ ماده تنظیم شد.<ref>مرافق الحج، ص۴۸.</ref> اقدام‌های رفاهی برای حاجیان در دوره سعودی، به ویژه زمان عبدالعزیز، در زمینه سازماندهی حمل و نقل، اسکان، درمان و تشکیل هیئت‌های نظارت بر کارهای حاجیان بود.<ref>سلطان نجد، ص۶۸۴-۶۸۵.</ref>

در کنار اقدامات عمرانی سعودی‌ها، وجود برخی نواقص و مشکلات هر ساله سبب وقوع حوادثی برای حاجیان در منا و عرفات و دیگر مَشاهد می‌شود که فاجعه‌بارترین آن‌ها آتش‌سوزی سال ۱۳۵۳شمسی بود که بسیاری از حجاج را به کام مرگ کشید. پس از این آتش‌سوزی، پیکرهای سوخته با لودر گردآوری و یک جا دفن شدند.<ref>میقات حج، ش۵۴، ص۱۵۱، «حج‌گزاری در سال‌های آغازین انقلاب».</ref> نمونه‌هایی دیگر از آتش‌سوزی در منا نیز گزارش شده است.<ref>نک: میقات حج، ش۱۷، ص۱۹۱، «برائت در عرفات»؛ ش۲۰، ص۱۵۷، «نامه رئیس سازمان حج به وزیر عربستان».</ref> در سال ۱۳۸۴ش./۲۰۰۶م. تخریب پل جمرات بر اثر ازدحام جمعیت، به کشته شدن ۳۶۲ نفر و زخمی شدن ۲۸۹ نفر انجامید. نیز در همان سال بر اثر فروریختن یک باب ساختمان چند طبقه در نزدیكی مسجدالحرام ۷۶ نفر از حجاج كشته و ۶۲ نفر زخمی شدند.<ref>الشرق الاوسط، جمعـة ۱۳ ذو الحجـة ۱۴۲۶ق.</ref> دو سال پیش از آن نیز بر اثر سقوط حاجیان از پل جمرات به سبب ازدحام جمعیت، بیش از ۲۴۴ زائر، بیشتر از كشورهای جنوب شرق آسیا، جان باختند. این رویددهای پیاپی در پل جمرات سبب شد که طرحی جامع برای ساخت پلی پنج طبقه در جمرات تهیه شود که در سال ۲۰۰۹م. به طور کامل گشایش یافت.<ref>الحج و العمره، ش۳۹، «احداث پل جدید جمرات، تحولی در مفهوم مدیریت اجتماعات بزرگ انسانی».</ref>

  | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9551