در حال ویرایش آیه تبلیغ

[[پرونده:آیه تبلیغ.jpeg|200px|thumb|left|[[آیه]] تبلیغ ، آیه ۶۷ [[سوره مائده]] درباره ولایت امیرالمؤمنین علی(ع) نازل شد.]]

'''آیه تبلیغ''' [[آیه]] شصت و هفتم [[سوره]] [[سوره مائده|مائده]]، متضمن ابلاغ ولایت و امامت [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] در بازگشت از [[حجة الوداع]] است.

==وجه نامگذاری، محتوا==
این آیه که در واپسین روزهای حیات [[رسول خدا(ص)]] نازل شد، به جهت داشتن واژه «بَلّغْ» به آیه تبلیغ معروف شده است.<ref>نهج الحق، ص۱۷۲؛ الغدیر، ج۱، ص۹؛ نمونه، ج۵، ص۴.</ref> بر پایه این آیه، ایشان مأمور شد پیامی بسیار مهم را از سوی خداوند به [[مسلمان|مسلمانان]] ابلاغ کند و اگر در ابلاغ آن کوتاهی ورزد، رسالت خویش را به انجام نرسانده است. خداوند به وی اطمینان می‌دهد که او را از گزند و آسیب مردم حفظ کند.

{{گفت و گو
|عرض=85
|شکل بندی عنوان=line-height:200%; font-size:125%; font-weight: normal;
|شکل بندی ستون راست=text-align:center; line-height:170%
|شکل بندی آدرس=font-size:75%;
|تورفتگی=0
|تراز=وسط
|عنوان={{عربی|اندازه=92%|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّـهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّـهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ.<ref>سوره مائده، آیه ۶۷</ref> }}
| اى پيامبر، آنچه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ كن؛ و اگر نكنى پيامش را نرسانده‌اى. و خدا تو را از [گزند] مردم نگاه مى‌دارد. آرى، خدا گروه كافران را هدايت نمى‌كند.<ref>ترجمه فولادوند</ref> 
}}

==شأن نزول==

با نزول [[آیه وجوب حج]] ([[سوره حج]]، آیه ۲۷) در سال دهم ق.<ref>جامع البیان، ج۱۷، ص۱۸۹؛ التبیان، ج۷، ص۳۰۹؛ السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۰۸.</ref> ، منادیانی از سوی [[پیامبر(ص)|رسول خدا(ص)]] اعلان کردند که ایشان عازم [[حج]] است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۴۵؛ دلائل النبوه، ج۵، ص۴۳۳؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۲۷.</ref> همین مطلب با پیک به مسلمانان دور از [[مدینة النبی|مدینه]] نیز اعلان شد.<ref>بحار الانوار، ج۲۱، ص۳۹۶؛ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۸۲.</ref> همچنین پیامبر(ص) در نامه‌ای به [[امام علی(ع)|حضرت علی(ع)]] که از طرف ایشان به [[یمن]] فرستاده شده بود، از او خواست که همراه [[مسلمان|مسلمانان]] آن دیار به [[مکه]] بشتابد.<ref>روض الجنان، ج۷، ص۶۳؛ مکاتیب الرسول، ج۱، ص۲۸۳.</ref> شماری بسیار از مسلمانان<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۶۰۱؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۱؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۴۲.</ref> ، [[همسران پیامبر]]<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۰۹؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۳۱؛ السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۰۸.</ref> و [[حضرت فاطمه(س)]] در این سفر با پیامبر(ص) همراه شدند.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۶۰۲؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۰۴؛ عیون الاثر، ج۲، ص۳۴۴.</ref> منابع تاریخی شمار جمعیت همراه با ایشان را در این سفر به اختلاف تا بیش از ۱۲۴۰۰۰ نفر ذکر کرده‌اند.<ref>السیرة النبویه، ابن کثیر، ج۲، ص۱۵۴؛ السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۰۸.</ref> در متون اسلامی، از این [[حج]] پیامبر(ص) به [[حجة الوداع|حَجَّة الوداع]]، حجة الاسلام، حجة الکمال و حجة التمام یاد شده است.<ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج۴، ص۶۰۶؛ البدایة و النهایه، ج۵، ص۱۲۵؛ الغدیر، ج۱، ص۹.</ref> 

[[پرونده:من کنت مولاه فهذا علی مولاه.png|200px|thumb|left|عبارت [[محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] درباره [[علی(ع)]] در [[غدیر خم]]]]
رسول خدا پس از گزاردن مناسک حج، روز چهاردهم [[ذی‌حجه]]، همراه دیگر مسلمانان مکه را ترک کرد و پنجشنبه هجدهم ذی‌حجه به منطقه [[غدیر خم]]، مکانی در [[جحفه]]، رسید. پنج ساعت از روز گذشته بود<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۲؛ الغدیر، ج۱، ص۱۰، ۲۱۴.</ref> که آیه تبلیغ بر ایشان فرود آمد.<ref>تفسیر ابن ابی حاتم، ج۴، ص۱۱۷۲؛ اسباب النزول، ص۱۳۵؛ الدر المنثور، ج۲، ص۲۹۸.</ref> رسول خدا(ص) در آن هوای بسیار گرم نیمروز پس از اقامه [[نماز ظهر]] در اجتماع عظیم مسلمانان بر فراز [[منبر|منبری]] که از جهاز شتران فراهم آمده بود<ref>الغدیر، ج۱، ص۱۰.</ref> خطبه‌ای خواند و از ادای وظیفه رسالت و نزدیکی رحلتش خبر داد. سپس به پاسداشت دو امانت ارزشمند، [[قرآن]] و [[عترت]]، سفارش کرد. آن‌گاه سه مرتبه فرمود: «أیها الناس! مَن أولی بِالمؤمنین مِنْ أنفُسِهم...؟»<ref>تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۳۲؛ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۲۱۹؛ السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۳۶.</ref> . حاضران در آن‌جا گفتند: خدا و رسولش آگاه‌ترند. پیامبر(ص) فرمود: «إنّ الله مولای، و أنَا مَولَی المُؤمنین و انی اولی بهم من أنفسهم فَمَن کنتُ مولاه فَهذا مولاه<ref>السیرة الحلبیه، ج۳، ص۳۳۶؛ تاریخ دمشق، ‌ج۴۲، ص۲۱۹.</ref> ، ألا فَلیبَلِّغ الشاهد الغایب».<ref>تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۳۴؛ الغدیر، ج۱، ص۱۱؛ المیزان، ج۶، ص۵۴.</ref> در این هنگام، [[صحابه]] از جمله [[ابوبکر]] و‌ [[عمر بن خطاب]]، به [[علی(ع)]] تهنیت گفتند. هنوز جمعیت پراکنده نشده بود که [[جبرئیل]] فرود آمد و پیامبر را به نزول [[آیه اکمال دین|آیه اکمال]] و اتمام نعمت مژده داد: {الیومَ أَکمَلتُ لَکم دِینَکم وَأَتمَمتُ عَلَیکم نِعمَتِی}. (مائده/۵، ۳)<ref>البدایة و النهایه، ج۵، ص۲۳۳؛ تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۲۳۷-۲۳۸.</ref> بر پایه روایتی، پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) فرمود: پس از نزول آیه تبلیغ، اگر آنچه را که درباره ابلاغ ولایت تو امر شده بود، انجام نمی‌دادم، عملم تباه و نابود می‌شد.<ref>الامالی، ص۵۸۴؛ نور الثقلین، ج۱، ص۶۵۴.</ref> 

همه مفسران [[شیعه]]<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۱۷۱؛ مجمع البیان، ج۳-۴، ص۳۴۴؛ المیزان، ج۶، ص۴۸.</ref> با تکیه بر [[روایت|روایت‌هایی]]<ref>الامالی، ص۵۸۴؛ الاحتجاج، ج۱، ص۶۷-۷۴؛ مناقب، ج۲، ص۲۲۴.</ref> از [[امامان معصوم]]: شأن نزول آیه تبلیغ را [[امامت]] و ولایت [[علی بن ابیطالب(ع)]] در [[واقعه غدیر]] دانسته‌اند؛ چنان‌که بسیاری از [[صحابه]] رسول خدا<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۵۰؛ المیزان، ج۶، ص۵۹.</ref> ، مورخان<ref>تاریخ دمشق، ج۴۲، ص۲۳۷.</ref> و [[مفسر|مفسران]] [[اهل‌ سنت]] نیز چنین گفته‌اند.

===شأن نزول آیه از نظر عالمان اهل سنت===
[[علامه امینی|مؤلف]] [[الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب|کتاب الغدیر]] نام ۳۰ تن از [[محدث|محدِّثان]] و [[مفسر|مفسران]] سرشناس اهل‌ سنت را می‌آورد که شأن نزول آیه تبلیغ را ولایت و امامت علی بن ابی‌طالب(ع) در روز غدیر خم دانسته‌اند. از جمله آنان [[محمد بن جریر طبری]] مؤلف [[تفسیر جامع‌ البیان]] و [[تاریخ طبری]] است که [[کتاب الولایه (طبری)|کتاب الولایه]] را درباره [[حدیث غدیر]] نگاشته است. او از طریق [[زید بن ارقم]] نقل می‌کند که پیامبر در بازگشت از حجة الوداع در غدیر خم فرمود: خداوند آیه {یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغ مَا أُنزِلَ إِلَیک مِن رَّبِّک...} را بر من نازل کرد و جبرئیل به من فرمان داد تا در این مکان بایستم و به همگان اعلان کنم: «إنّ عَلی بنَ أبی طالب أخی وَ وَصیی و خَلیفَتی وَ الإمام بَعدی». سپس فرمود: خداوند جز به این خشنود نیست که ولایت علی را به شما تبلیغ کنم. خدا او را ولی و امام شما قرار داده و اطاعتش را بر همگان واجب و حکمش را بایسته و سخنش را حق قرار داده اس. کسی که با او مخالفت کند، ملعون؛ و آن که تصدیقش کند، برخوردار از رحمت است.<ref>الغدیر، ج۱، ص۲۱۴-۲۲۳.</ref> پس از او مفسران دیگر همچون [[ابواسحاق ثعلبی]]<ref>تفسیر ثعلبی، ج۴، ص۹۲.</ref> در [[تفسیر الکشف و البیان]] و [[واحدی نیشابوری]]<ref>اسباب النزول، ص۱۳۵.</ref> در کتاب [[اسباب النزول]] و [[حاکم حسکانی]]<ref>شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۵۰.</ref> مؤلف [[شواهد التنزیل]] و [[جلال ‌الدین سیوطی]]<ref>الدر المنثور، ج۲، ص۲۹۸.</ref> مؤلف [[تفسیر الدر المنثور]] و [[فخر رازی]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۵۰.</ref> در [[تفسیر کبیر]] از طرق مختلف شأن نزول آیه تبلیغ را ولایت و امامت علی(ع) در حجة الوداع ذکر کرده‌اند.

====برخی نظرات دیگر درباره شأن نزول آیه و پاسخ به آنها====

* برخی در توجیه شأن نزول این آیه گفته‌اند: کلمه «مولا» در [[حدیث غدیر|حدیث]] «... مَن کُنت مَولاه فَهذا علی مَولاه» در مقام امامت و ولایت نیست؛ بلکه به معنای دوست است.<ref>روح المعانی، ج۳، ص۲۳۴؛ المنار، ج۶، ص۴۶۵.</ref> 
::::در پاسخ به این توجیه گفته شده است: سفارش به محبت و دوستی علی(ع) نیاز به این همه مقدمه و متوقف ساختن جمعیت در بیابان سوزان و گرفتن اعتراف‌های پیاپی ازآنان نداشت. افزون بر این، تأکید بر دوستی علی(ع) را بارها مردم از زبان پیامبر(ص) شنیده بودند و این آن قدر اهمیت نداشت که اگر رسول خدا(ص) آن را ابلاغ نمی‌کرد، رسالت خود را به انجام نرسانده باشد.<ref>نمونه، ج۵، ص۱۶.</ref> در منابع تفسیری اهل‌ سنت، درباره سبب نزول آیه تبلیغ و مفهوم {بَلِّغ مَا أُنزِلَ إِلَیک} احتمال‌های دیگری مطرح شده است:

* آیه تبلیغ در آغاز [[بعثت]] در [[مکه]] نازل شد و [[پیامبر(ص)]] را به اظهار<ref>تفسیر بغوی، ج۲، ص۵۱؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۲۴۲؛ الدر المنثور، ج۲، ص۲۹۸.</ref> و تبلیغ حقایق [[دین]] به همه مردم امر کرد.<ref>المنار، ج۶، ص۴۶۳، ۴۶۷.</ref> بر پایه برخی نقل‌ها، نزول آیه پس از اظهار رسالت و [[دعوت عمومی]] دانسته شده است. به موجب روایت‌هایی، [[ابوطالب عموی پیامبر(ص)|ابوطالب]] در سال‌های آغازین بعثت برای محافظت از پیامبر(ص) مراقبانی از [[بنی‌هاشم]] گمارده بود. هنگامی‌که این آیه نازل شد، رسول خدا(ص) از ابوطالب خواست که برای او مراقبی قرار ندهد؛ زیرا [[خداوند]] او را از گزند جن و انس نگاهبانی خواهد کرد.<ref>اسباب النزول، ص۱۳۵؛ زاد المسیر، ج۲، ص۳۰۱؛ الدر المنثور، ج۲، ص۲۹۸.</ref> 
::::در نقد این نظر گفته شده است: همه مفسران باور دارند که [[سوره مائده]]/۵ در اواخر عمر پیامبر در مدینه نازل شده<ref>زاد المسیر، ج۲، ص۳۰۱؛ التحریر و التنویر، ج۵، ص۱۵۱-۱۵۲.</ref> و برخی نزول آن را در حجة الوداع دانسته‌اند.<ref>التفسیر الحدیث، ج۹، ص۹.</ref> بر این اساس، احتمال نزول آیه تبلیغ در سال‌های نخست بعثت و عدم الحاق آن به سوره‌ای خاص در سالیان دراز، درست به نظر نمی‌رسد.<ref>التحریر و التنویر، ج۵، ص۱۵۲.</ref> 

* برخی دیگر از مفسران بر این باورند که آیه تبلیغ با توجه به سیاق آیات قبل و بعد، درباره [[اهل کتاب]] است و خداوند پیامبرش را مأمور به تبلیغ حقایق [[اسلام]] در برابر اهل کتاب می‌کند<ref>تفسیر مقاتل، ج۱، ص۴۹۲؛ جامع البیان، ج۶، ص۱۹۸؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۵۰.</ref> و مقصود از {مَا أُنزِلَ إِلَیک} در آیه،‌ حکم [[رجم]] و [[قصاص]] است که [[یهود]] در [[تورات]] و [[نصارا]] در [[انجیل]] آن را تغییر داده بودند.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۴۹.</ref> 
::::در نقد این احتمال گفته شده است: از سیاق آیه تبلیغ، به ویژه جمله {وَالله یعصِمُکَ من النّاس} برمی‌آید ‌که پیامبر(ص) در این آیه، مأمور به تبلیغ امری مهم و خطیر بوده که با تبلیغ آن، بیم خطر بر جان ایشان یا دین اسلام وجود داشته است. اما وضعیت یهود آن روزگار در [[حجاز]] به گونه‌ای نبود که خطری از سوی آنان رسول خدا را تهدید کند تا مجوز تأخیر مأموریت الهی یا دست برداشتن از آن شود<ref>المیزان، ج۶، ص۴۲.</ref> ؛ زیرا آیه تبلیغ هنگامی نازل شد که اقتدار و شوکت یهود بر اثر جنگ‌های [[جنگ بنی‌قریظه|بنی‌قریظه]] و [[جنگ خیبر|خیبر]] و تبعید شماری از آنان (احزاب/ ۳۳، ۲۶-۲۷؛ حشر/۵۹، ۲-۳) از میان رفته بود و مسیحیان نیز در [[عربستان]]، به ویژه [[مدینه النبی|مدینه]]، دارای قدرت نبودند. از این رو، یهود و نصارا در اواخر زندگی رسول خدا، به عنوان اقلیت دینی [[جزیه]] می‌پرداختند.<ref>المیزان، ج۶، ص۴۳.</ref> نیز اگر سیاق آیه تبلیغ با آیات قبل و بعد یکسان باشد، پیامی که در آیه تبلیغ، رسول خدا مأمور به آن شده همان چیزی است که در آیه بعد آمده است: {قُل یا أَهلَ الکتَابِ لَسْتُم عَلَی شَیءٍ حَتَّی تُقِیمُوا التَّورَاةَ وَالإنجِیلَ...}. (مائده /۵، ۶۸) در این آیه تکلیف طاقت‌فرسایی به اهل کتاب نشده تا رسول خدا در ابلاغ آن احساس خطر کند.<ref>المیزان، ج۶، ص۴۲.</ref> پیامبر(ص) در سال‌های نخست [[بعثت]]، مأمور مبارزه با [[شرک]] و [[بت‌پرستی]] و دعوت به [[توحید]] در میان [[مشرکان]] متعصب [[قریش]] بود که بسیار خطرناک‌تر از اهل کتاب بودند؛ اما رسول خدا هیچ گاه در انجام مأموریت خویش احساس خطر نمی‌کرد تا خداوند به او وعده محافظت از خطر مشرکان را بدهد.<ref>المیزان، ج۶، ص۴۲.</ref> از محتوای آیه و شأن نزول آن برمی‌آید که سیاق آیه تبلیغ با سیاق آیات قبل و بعد از آن یکسان نیست؛ بلکه این آیه دربردارنده پیامی مهم و مستقل است.

* برخی مفسران اهل‌ سنت سخنانی دیگر درباره سبب نزول این آیه ذکر نموده‌اند. [[فخر رازی]] و دیگران بیش از ۱۰ قول در این زمینه نقل کرده‌اند.<ref>تفسیر ثعلبی، ج۴، ص۹۰؛ غرائب القرآن، ج۲، ص۶۱۶؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۴۸.</ref> 

==مطالعه بیشتر==
* آیات ولایت در قرآن ( همراه با پاسخگویی به شبهات ایه تبلیغ )؛ سید محمد مرتضوی
* آيه تبليغ ، آيه اكمال بررسي تحليلي آيات شريفه تبليغ و اكمال؛ غلامرضا صادقي فرد
* بررسی دیدگاه های فریقین درباره آیه تبلیغ؛ فتح الله نجارزادگان
* پژوهشی پیرامون آیه تبلیغ؛ محمدرضا آرام

==پیوند به بیرون==
* [http://www.hawzah.net/fa/article/view/84511 تفسیر آیه تبلیغ؛ حوزه.نت]
* [http://www.quranstudies.ir/content/%D8%A2%DB%8C%D9%87-%D8%AA%D8%A8%D9%84%DB%8C%D8%BA-%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D9%86%D8%B8%D8%B1-%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D8%B3%D9%86%DB%8C آیه تبلیغ از منظر علمای شیعه و سنی؛ پایگاه تحقیقاتی القرآن]
* [http://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=42&lid=0&mid=393890&catid=27418؛ اختصاص شان نزول آيه «تبليغ» به ولايت اميرالمومنين(ع)؛ پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی]

==پانویس==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9530/%d8%a2%d9%8a%d9%87-%d8%aa%d8%a8%d9%84%d9%8a%d8%ba
 | عنوان = آیه تبلیغ
 | نویسنده = لطف‌الله خراسانی
}}
*'''الاحتجاج''': ابومنصور الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش سید محمد باقر،‌دار النعمان، ۱۳۸۶ق؛ 
*'''اسباب النزول''': الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق؛ 
*'''الامالی''': الصدوق (م.۳۸۱ق.)، قم، البعثه، ۱۴۱۷ق؛ 
*'''بحارالانوار''': المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ 
*'''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق؛ 
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛ 
*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ 
*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۴۱۵ق؛ 
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ 
*'''التحریر و التنویر''': ابن عاشور (م.۱۳۹۳ق.)، مؤسسة التاریخ؛ 
*'''تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق؛ 
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس ‌الدین، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛ 
*'''التفسیر الحدیث''': محمد عزّة دروزه (م.۱۴۰۴ق.)، بیروت،‌دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۱ق؛ 
*'''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م.۳۲۰ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ 
*'''تفسیر القمی''': القمی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش الجزائری، قم،‌دار الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ 
*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ 
*'''تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی (م.۵۱۰ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت،‌دار المعرفه؛ 
*'''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛ 
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ 
*'''تفسیر مقاتل بن سلیمان''': عبدالله محمود شحاته، بیروت، التاریخ العربی، ۱۴۲۳ق؛ 
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۱۲ق؛ 
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ 
*'''دلائل النبوه''': البیهقی (م.۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛ 
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ 
*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛ 
*'''زاد المسیر''': ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۷ق؛ 
*'''السیرة الحلبیه''': الحلبی (م.۱۰۴۴ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۰ق؛ 
*'''السیرة النبویه''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۸ق؛ 
*'''السیرة النبویه''': ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ 
*'''شواهد التنزیل''': الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق؛ 
*'''عیون الاثر''': ابن سید الناس (م.۷۳۴ق.)، بیروت،‌دار القلم، ۱۴۱۴ق؛ 
*'''الغدیر''': الامینی (م.۱۳۹۰ق.)، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۶ش؛ 
*'''غرائب القرآن''': نظام الدین النیشابوری (م.۷۲۸ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛ 
*'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ 
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ 
*'''مکاتیب الرسول''': احمدی میانجی، تهران،‌دار الحدیث، ۱۴۱۹ق؛ 
*'''المنار''': رشید رضا (م.۱۳۵۴ق.)، قاهره،‌دار المنار، ۱۳۷۳ق؛ 
*'''مناقب آل ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق؛ 
*'''المیزان''': الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ 
*'''تفسیر نمونه''': مکارم شیرازی و دیگران، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ 
*'''نور الثقلین''': العروسی الحویزی (م.۱۱۱۲ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش؛ 
*'''نهج الحق و کشف الصدق''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم،‌دار الهجره، ۱۴۰۷ق.
{{پایان}}

{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = 
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد<!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = شد
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>