در حال ویرایش آیه حج

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
{{آیات حج و حرمین}}
[[پرونده:تصویر خانه خدا.jpg|300px|thumb|left|وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا]]
'''آیه حج''' نود و هفتمین آیه سوره [[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]] است که بر اساس آن، [[حج]] بر تمام کسانی که [[استطاعت|مستطیع]] هستند [[واجب]] است. برخی آیات دیگر (مانند [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]] و [[آیه ۲۷ سوره حج]]) نیز [[فهرست آیات حج|آیات حج]] نامیده شده‌اند. مفسران و فقها از این آیه برداشت‌هایی کرده‌اند؛ برای نمونه: بر اساس این آیه حج بر همه (به نظر برخی فقها حتی بر کافران) واجب است. همچنین وقتی کسی استطاعت پیدا می‌کند باید در اولین فرصت حج بگذارد و اینکه حج از حقوق الهی است و تنها باید برای رضای خدا صورت گیرد. 
'''آیه حج'''؛ نود و هفتمین [[آیه]] [[سوره]] [[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]] و دربردارنده تشریع [[وجوب]] [[حج]] است.
== آیه‌های حج ==
 
آیات مربوط به حج و ارکان و [[احکام]] آن بسیارند و در سوره‌های قرآن پراکنده‌اند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از [[مفسر|مفسران]] و دانش‌پژوهان از آن با همین تعبیر یاد کرده‌اند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۱۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۲.</ref> آیه ۹۷ سوره آل عمران است. برخی از مفسران و فقها از [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه ۲۷ سوره حجّ]]<ref>ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱.</ref> به آیه حجّ تعبیر کرده‌اند.
== مضمون آیه ==
بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی واجب کرده که [[استطاعت]] آن را داشته باشند و هر کس از آن روی گرداند و ناسپاسی کند، خداوند از جهانیان بی‌نیاز است:


== متن آیه ==
{{گفت و گو
{{گفت و گو
|عرض=85
|عرض=85
خط ۱۲: خط ۱۲:
|تورفتگی=0
|تورفتگی=0
|تراز=وسط
|تراز=وسط
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ.<ref>سوره آل عمران، آیه ۹۷</ref> }}
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ. <ref>سوره آل عمران، آیه ۹۷</ref>}}
| در آن، نشانه‌هايى روشن است [از جمله‌] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref>  
| در آن، نشانه‌هايى روشن است [از جمله‌] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بى‌نياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref>
}}
}}


آیات مربوط به حج و ارکان و [[احکام]] آن بسیارند و در سوره‌های قرآن پراکنده‌اند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از [[مفسر|مفسران]] و دانش‌پژوهان از آن با همین تعبیر یاد کرده‌اند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۱۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۲.</ref> آیه ۹۷ سوره آل عمران است. افزون بر این، برخی از مفسران و [[فقیه|فقها]] از آیه ۱۹۶ [[سوره بقره|سوره بقره]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و آیه ۲۷ سوره حجّ<ref>ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱.</ref> به آیه حجّ تعبیر کرده‌اند.
بر پایه برخی نقل‌ها، آخرین آیه‌ای که در [[مدینه النبی|مدینه]] پیش از حرکت [[پیامبر(ص)]] به سوی [[مکه]] برای انجام مناسک حج نازل شد، همین آیه حجّ بود.<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۱۷-۱۸.</ref> بر اساس نقلی دیگر، این آیه همراه دیگر آیات سوره آل عمران در [[سال سوم هجرت]] در مدینه نازل شد و پیامبر(ص) تا [[سال دهم هجرت]] به گزاردن حج توفیق نیافت.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.</ref>
== معارف آیه ==
=== تشریع وجوب حج===
مفسران درباره زمان تشریع وجوب حج بر یک نظر نیستند. برخی بر این باورند که [[وجوب]] حج در زمان [[ابراهیم(ع)]] تشریع شد؛ چنان‌که در [[آیه]] ۲۷ [[سوره حج|سوره حجّ]] آمده است. ابراهیم(ع) مردم را به حج فراخواند و این وجوب تا روزگار [[بعثت]] [[محمد بن عبدالله(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] ادامه یافت<ref>احکام القرآن، ج۵، ص۶۴.</ref> و آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ'''} همان وجوب را امضا کرد.<ref>المیزان، ج۴، ص۳۵۵.</ref>‌ گروهی دیگر با این باور که سوره حج [[سوره‌های مکی قرآن|مکی]] است، دلالت آیه {'''وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالحَجِّ'''} بر وجوب حج را مربوط به پیش از [[هجرت پیامبر(ص) از مکه به مدینه|هجرت]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.</ref> برخی دیگر به دلیل نزول سوره آل عمران و آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ'''} در [[سال سوم هجرت]]<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴؛ المنیر، ج۴، ص۱۶.</ref>، تشریع وجوب حج را مربوط به همان سال دانسته‌اند. گروهی نیز نزول آیه ۱۹۶ [[سوره بقره|سوره بقره]] در [[سال ششم هجرت]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳؛ کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۶، ۲۷۴.</ref> یا نزول آیه ۹۶ [[سوره آل‌عمران|سوره آل عمران]] را سبب وجوب حج دانسته‌اند<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۱۱۹.</ref>؛ اما بسیاری از مفسران وجوب حج را مربوط به [[سال دهم هجری|سال دهم]]<ref>احکام القرآن، ج۵، ص۶۴؛ التبیان، ج۷، ص۳۰۹؛ کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۸.</ref> با نزول آیه ۹۷ آل عمران یا آیه ۲۷ حج دانسته‌اند. روایت‌هایی از [[معصومان(ع)]] نیز مؤید همین سخن است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۴۵.</ref> برخی وجود لام در (لِلَّهِ} و کلمه {عَلَی} در آیه {وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ} و نیز جمله خبریه و اسمیه بودن آن را موجب دلالت بر وجوب حج و تأکید بر آن دانسته‌اند.<ref>کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۷.</ref>
===عمومیت خطاب===
برخی بر عمومیت خطاب در آیه حج ادعای [[اجماع]] کرده‌اند؛ یعنی همگان اعم از مرد، زن، [[مومن]] و [[کافر]] را در برمی‌گیرد؛ اما به جهت عدم توجه [[تکلیف]] به صغیر، شامل وی نمی‌شود.<ref>روض الجنان، ج۴، ص۴۴۷؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴؛ المنیر، ج۴، ص۱۸.</ref> بر اساس [[روایت|روایتی]]، پیامبر گرامی(ص) پیروان سایر [[دین|ادیان]] را نیز مخاطب آیه دانست و آنان را به انجام حج فرمان داد؛ ولی ایشان از به جای آوردن آن سر باززدند و بدین جهت آیه ۹۷ سوره آل عمران {'''وَمَن کفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ العَالَمِینَ'''} نازل شد.<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۹؛ روض الجنان، ج۴، ص۴۵۰.</ref> [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و برخی از فقیهان [[اهل‌ سنت]] بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و [[اسلام]] فقط [[شرط صحت]] آن دانسته شده است نه [[شرط وجوب]].<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.</ref> برخی دیگر بر این باورند که حج [[عبادت]] است و کافران به عبادات اسلامی مکلف نیستند.<ref>المجموع، ج۷، ص۱۸؛ کشاف القناع، ج۲، ص۴۳۹.</ref>


== نزول آیه و واجب شدن حج ==
===وجوب مقید به استطاعت===  
برخی مفسران گفته‌اند که حج با نزول همین آیه در سال نهم یا دهم هجرت (یا به قولی دیگر با نزول [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]) واجب شد و پیامبر پس از نزول این آیه بود که در سال دهم حج‌ گزارد.<ref>احكام القرآن، ج۵، ص۶۴؛ التبيان، ج۷، ص۳۰۹؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۸</ref> برخی دیگر برآنند که  این آیه (همراه دیگر آیات [[سوره آل عمران]]) در سال سوم هجرت در [[مدینه]] نازل شد و [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفیق نیافت.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.</ref>برخی زمان وجوب حج را مربوط به نزول آیات دیگر از جمله: [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]،<ref>تفسير قرطبي، ج۴، ص۱۴۴.</ref> آیه 196 سوره بقره<ref>التفسير الكبير، ج۵، ص۱۵۳؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۶، ۲۷۴. </ref> یا آیه 96 سوره آل عمران<ref>مسالك الافهام، ج۲، ص۱۱۹</ref> می‌دانند.
در آیه {'''وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ استَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلا'''} وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۵.</ref> مفسران و فقیهان درباره [[استطاعت]] که شرط وجوب حج است، اختلاف‌نظر دارند.<ref>مسالک الافهام، ج۲، ص۱۲۲.</ref> برخی استطاعت را توان تأمین هزینه سفر و مَرکَب (<small>وسیله نقلیه</small>) معنا کرده‌اند؛ چنان‌که روایتی از [[محمد بن عبدالله(ص)|رسول خدا(ص)]] مؤید همین مطلب است.<ref>جامع البیان، ج۲، ص۲۲؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۵.</ref> برخی دیگر استطاعت را به صحت بدن و توان راه‌رفتن تفسیر کرده‌اند.<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۷۹۹؛ روض الجنان، ج۴، ص۴۴۸.</ref> بسیاری از فقیهان شیعه و نیز برخی از اهل‌ سنت<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۶؛ کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۴.</ref> مقصود از استطاعت را در آیه عام دانسته‌اند که شامل [[استطاعت مالی]]، [[استطاعت جانی|جانی]]، [[استطاعت طریقی|طریقی]] و [[استطاعت زمانی|زمانی]] می‌شود<ref>کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۴؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۵-۵۶.</ref>؛ چنان‌که [[حضرت علی(ع)]] مقصود از «سبیل» در آیه را صحت بدن و هزینه و مَرکَب سفر دانسته است.<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۶.</ref> [[روایت|روایت‌های]] دیگر [[معصومان(ع)|معصومان]] نیز مؤید همین معنا هستند.<ref>کنز العرفان، ج۱، ص۲۶۴.</ref>


== مضامین آیه ==
===وجوب حج و فوریت آن===  
برخی از [[مفسر|مفسران]] [[اهل‌ سنت]] نزول آیه حج در سال سوم هجرت و حج نگزاردن [[پیامبر(ص)|پیامبر]] تا سال دهم هجرت را دلیل عدم فوریت [[وجوب]] [[حج]] دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۲.</ref> [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل‌ سنت]] بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام [[حج]] پس از حصول [[استطاعت]] و بقیه شروط وجوب حج استدلال کرده‌اند.<ref>الخلاف، ج۲، ص۲۵۷؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۳؛ المنیر، ج۴، ص۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۲۹.</ref> در این زمینه ادعای اتفاق‌نظر نیز شده است.<ref>جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۲۳.</ref>


==== واجب بودن حج حتی بر کافران ====
===تکرار حج===  
بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی  که [[استطاعت]] داشته باشند واجب کرده است. گفته شده که خطاب آیه همگان اعم از مرد، زن، [[مومن]] و [[کافر]] را در برمی‌گیرد. برخی [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و برخی از فقیهان [[اهل‌ سنت]] بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و [[اسلام]] فقط [[شرط صحت]] آن دانسته شده است نه [[شرط وجوب]].<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.</ref>
بر اساس آیه حج و دیگر آیات مربوط به آن، بر هر انسانی یک بار حج واجب می‌شود<ref>شرائع الاسلام، ج۱، ص۱۶۳؛ ارشاد الاذهان، ج۱، ص۳۰۷.</ref>؛ زیرا امر به حج در آیات، بر ایجاد ماهیت حج دلالت دارد و ایجاد ماهیت با انجام یک بار محقق می‌گردد.<ref>تذکرة الفقهاء، ج۷، ص۱۵؛ جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۲۰.</ref> افزون بر اجماع بر این مطلب که برخی ادعا کرده‌اند<ref>جواهر الکلام، ج۱۷، ص۲۲۰.</ref>، پاسخ رسول خدا به سؤال‌کنندگان در این زمینه، مؤید همین مطلب است.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴؛ الدر المنثور، ج۴، ص۵۵.</ref>


==== استطاعت (شرط واجب شدن حج) ====
===خروج از دایره اسلام===  
در این آیه وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۵.</ref>[[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل‌ سنت]] بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام [[حج]] پس از حصول [[استطاعت]] و بقیه شروط وجوب حج استدلال کرده‌اند.<ref>الخلاف، ج۲، ص۲۵۷؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۳؛ المنیر، ج۴، ص۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۲۹.</ref>
مفسران مقصود از {'''مَن کَفَر'''} را در آیه حج کسی دانسته‌اند که منکر وجوب حج گردد<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸.</ref>؛ اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمی‌شود.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۶۶؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۶.</ref> بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {'''وَ مَن کفَرَ'''} [[کفر]] به معنای خروج از دایره [[اسلام]] نیست، بلکه [[کفران نعمت|کُفران نعمت]] است؛ زیرا امتثال امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹؛ روح المعانی، ج۱، ص۱۱۵.</ref> این حدیث پیامبر گرامی(ص) حمل بر سخت گرفتن بر ترک‌کنندگان حج شده که ذیل آیه حجّ فرمود: هر کس هزینه سفر و مرکب آن را داشته باشد و حج نگزارد، به دین [[یهودی|یهود]] یا [[نصرانی|نصارا]] از دنیا می‌رود.<ref>جامع البیان، ج۷، ص۱۱۳؛ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۵۳؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۶.</ref>


==== معنی «من کفر» در آیه ====
===اخلاص در حج===  
مفسران مقصود از {'''مَن کَفَر'''} را در آیه حج کسی دانسته‌اند که منکر وجوب حج گردد؛<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸.</ref>  اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمی‌شود.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۶۶؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۶.</ref> بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {'''وَ مَن کفَرَ'''} [[کفر]] به معنای خروج از دایره [[اسلام]] نیست، بلکه [[کفران نعمت|کُفران نعمت]] است؛ زیرا عمل به امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹؛ روح المعانی، ج۱، ص۱۱۵.</ref>
بر اساس آیه ۹۷ آل عمران/۳ حج از [[حق الله|حقوق الهی]] بر بندگان است: {'''وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ البَیتِ'''} و بندگان خدا باید از روی [[اخلاص]]، حج را برای خداوند انجام دهند.


==== حج از حقوق الهی ====
==پیوند به بیرون==
بر اساس آیه ۹۷ سوره آل عمران حج از حقوق الهی بر بندگان است. بر این اساس گفته شده که حج تنها باید برای رضای خدا انجام شود.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص 20</ref>
* [http://hajj.ir/99/2944 آيه حج؛ حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت]
* [http://rasekhoon.net/article/show/161324/%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%AD%D8%AC-%D8%AF%D8%B1-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86-%D9%83%D8%B1%D9%8A%D9%85/ آیات حج در قرآن کریم؛ راسخون]
* [http://hajj.iec-md.org/ahkam/1.html منتخب احکام حج؛ مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن]


== پانویس ==
== پانویس ==
خط ۳۹: خط ۵۲:
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
*'''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛  
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9528/%d8%a2%d9%8a%d9%87-%d8%ad%d8%ac
*'''ارشاد الاذهان''': العلامة الحلی (م ۷۲۶ق.)، به کوشش فارس الحسون، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
| عنوان = آیه حج
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛  
| نویسنده = لطف‌الله خراسانی
*'''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۴ق؛
}}
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛  
*'''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛  
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی؛  
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛  
*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛  
*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛  
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛  
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛  
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛  
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛  
*'''حج در اندیشه اسلامی'''، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1400
*'''جواهر الکلام''': النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛
*'''الخلاف''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛  
*'''الخلاف''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛  
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛  
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛  
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛  
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛  
*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛  
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛  
*'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌ دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛  
*'''شرائع الاسلام''': المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق؛
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌ دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛  
*'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛  
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛  
*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛  
*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛  
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌ دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛  
*'''کنز العرفان فی فقه القرآن''': الفاضل المقداد (م.۸۲۶ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش؛
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛  
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)،‌دار الفکر؛  
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)،‌دار الفکر؛  
*'''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام''': الشهید الثانی (م.۹۶۵ق.)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛  
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛  
*'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت،‌ دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛  
*'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت،‌دار الفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛  
*'''المیزان''': الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.
{{پایان}}
{{پایان}}


{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
| شناسه = شد
| جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
| عنوان‌بندی = شد
| ویرایش = شد
| لینک‌دهی = شد
| عکس = شد<!--شد، - -->
| جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
| پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
| مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
| پانویس و منابع = شد
| ناوبری = شد
| رده = شد
| تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>


[[رده:آیه های مشهور قرآن]]
[[رده:آیه های مشهور قرآن]]
[[رده:آیه های مربوط به حج]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[ar:آیة الحج]]
[[en:The verse of Hajj]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

این صفحه عضوی از ۱۴ ردهٔ پنهان است:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/آیه_حج»