در حال ویرایش آیه سقایة الحاج

'''آیه سقایة الحاج''' نوزدهمین [[آیه]] [[سوره]] [[سوره توبه|توبه]]، درباره برتری ایمان به [[خدا]] و [[قیامت]] و [[جهاد]] در راه خدا بر آب دادن به [[حاجی|حاجیان]] و تعمیر [[مسجدالحرام]] است. درباره شأن نزول این آیه، [[روایت|روایات]] مختلفی هست اما از بیشتر آنها برمی‌آید که آیه در شأن [[امام علی(ع)]] به سبب سبقت گرفتن در ایمان به خدا و روز جزا و جهاد در راه خدا نازل شده است. به گفته [[علامه طباطبایی]]، ذکر [[سقایت]] حاجیان و عمارت مسجدالحرام بدون هرگونه قید در برابر [[ایمان]] به خدا و قیامت و جهاد فی سبیل‌ الله به این معناست که سقایت و عمارت تهی از ایمان هرگز با ایمان به خدا برابر نیست و خداوند آن را رد می‌کند.

== واژه شناسی ==
[[سِقایت]] از ریشه «س ق ی»، مصدر و به معنای آب دادن دیگران است.<ref>لسان العرب، ج۶، ص۳۹۱، «سقی»؛ لغت نامه، ج۹، ص۱۳۶۷۸، «سقایت».</ref> از این رو [[آیه]] ۱۹ [[سوره توبه]] آیه سقایة الحاج نام گرفته<ref>نهج الحق، ص۱۸۲؛ الصحیح من سیرة النبی، ج۵، ص۱۲۳.</ref> که واژه سقایت در آن آمده و بیانگر آن است که ایمان به [[خدا]] و روز جزا و [[جهاد]] در راه خدا از آب دادن به حاجیان و آباد‌کردن [[مسجدالحرام]] برتر است: {{سخ}} {{وسط‌‌چین}} '''متن آیه:''' {{سخ}}

{{گفت و گو
|عرض=85
|شکل بندی عنوان=line-height:200%; font-size:125%; font-weight: normal;
|شکل بندی ستون راست=text-align:center; line-height:170%
|شکل بندی آدرس=font-size:75%;
|تورفتگی=0
|تراز=وسط
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| أَجَعَلْتُمْ سِقَايَةَ الْحَاجِّ وَعِمَارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ كَمَنْ آمَنَ بِاللَّـهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَجَاهَدَ فِي سَبِيلِ اللَّـهِ ۚ لَا يَسْتَوُونَ عِندَ اللَّـهِ ۗ وَاللَّـهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ<ref>توبه، ۱۹</ref> }}
| آيا سيراب ساختن حاجيان و آباد كردن مسجد الحرام را همانند [كار] كسى پنداشته‌ايد كه به خدا و روز بازپسين ايمان آورده و در راه خدا جهاد مى‌كند؟ [نه، اين دو] نزد خدا يكسان نيستند، و خدا بيدادگران را هدايت نخواهد كرد.<ref>ترجمه فولادوند</ref> 
}}
{{پایان}}


افزون بر این معنا، واژه سقایت به معنای جای آشامیدن آب<ref>القاموس المحیط، ج۴، ص۳۴۳؛ تاج العروس، ج۱۹، ص۵۳۰.</ref> و نیز ظرف آب {{قلم رنگ|سبز|جَعَلَ السِّقَایةَ فِی رَحلِ أَخِیهِ}}<ref>سوره یوسف، آیه ۷۰</ref> نیز آمده است. سقایت و آب دادن به زائران خانه خدا از مناصب مسجدالحرام بود که اعراب [[جاهلیت|جاهلی]] به آن مباهات می‌کردند. سقایت از مناصبی بود که [[قصی بن کلاب|قُصَی بن کلاب]]، از اجداد [[حضرت محمد(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] بعد از خارج‌کردن [[مکه]] از دست [[قبیله خزاعه]]، برای اداره مسجدالحرام و زائران خانه خدا آن را پدید آورد.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۰؛ الطبقات، ج۱، ص۶۰؛ المنمق، ص۱۸۹.</ref> وی هنگام وفاتش این ِسمَت را به پسرش [[عبدمناف]] واگذار کرد<ref>الطبقات، ج۱، ص۶۰؛ اخبار مکه، ج۱، ص۱۱۰؛ التنبیه و الاشراف، ص۱۸۰.</ref> و از آن به بعد این سمت در میان فرزندان عبدمناف وجود داشت<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۱۳۲؛ الطبقات، ج۱، ص۶۳.</ref> تا در پایان به [[عباس بن عبدالمطلب]] رسید. [[بنای سقایة العباس|سقایة العباس]] در مسجدالحرام بنایی داشت که گفته‌اند در جهت جنوبی [[زمزم]] بوده است.<ref>اخبار مکه، ج۲، ص۵۹.</ref> بر پایه [[روایت|روایتی]]، رسول خدا(ص) نیز سقایت زائران خانه خدا را برای [[بنی‌هاشم]] و [[پرده‌داری کعبه]] را برای [[بنی‌عبدالدار]] قرار داد.<ref>مسند احمد، ج۶، ص۴۰۱؛ المعجم الاوسط، ج۱، ص۲۳۰؛ ذخائر العقبی، ص۱۵.</ref> 

== شأن نزول ==
در شأن نزول آیه سقایة الحاج نقل شده است که عباس بن عبدالمطلب به جهت عهده‌داری آب دادن به حاجیان و [[طلحة بن شیبه]] به جهت [[کلیدداری کعبه]] و عمارت مسجدالحرام بر یکدیگر فخر می‌فروختند. آن دو با ورود [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] نزد خود، او را در این باره داور قرار دادند. وی خود را به سبب سبقت در [[ایمان]] میان مردان این امت و هجرت و جهاد در راه خدا و [[نماز]] گزاردن به سوی دو [[قبله]] با پیامبر(ص) برتر از هر دو خواند. عباس و طلحه خصومت میان خود و تفاخر علی بن ابی‌طالب بر خویش را نزد پیامبر(ص) بردند. ایشان سکوت کرد تا آیه {{قلم رنگ|سبز|أَجَعَلتُم سِقَایةَ الحَاجِّ...}} نازل شد.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۸؛ روض الجنان، ج۹، ص۱۹۲؛ الدرالمنثور، ج۳، ص۲۱۹.</ref> همین شأن نزول با اندکی تفاوت، در [[روایت|روایتی]] از [[امام صادق(ع)]]<ref>‌اسباب النزول، ص۱۶۴؛ تفسیر قمی، ج۱، ص۲۸۴؛ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۸۳.</ref> و نیز منابع دیگر یاد شده است.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۸؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۲۱؛ مجمع البیان، ج۵، ص۲۷.</ref> 

افزون بر این شأن نزول، اقوال دیگری هم ذکر شده است: 
* بر پایه روایتی، علی(ع) از عمویش عباس خواست که به [[مدینة النبی|مدینه]] هجرت کند و به رسول خدا(ص) بپیوندد. وی پاسخ داد: من در مکه عهده‌دار [[سقایت حاجیان]] و آبادگر مسجدالحرام هستم. آن‌گاه این آیه نازل شد.<ref>الکشاف، ج۲، ص۱۸۰؛ ‌التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۱۱؛ الدرالمنثور، ج۳، ص۲۱۸.</ref> طبق روایتی دیگر، اختلافی میان علی(ع) و عباس پدید آمد و عباس بدان سبب که عموی پیامبر(ص) بود و سقایت حاجیان و تعمیر مسجدالحرام را بر عهده داشت، خود را برتر از علی(ع) می‌پنداشت. بدین جهت این آیه نازل شد.<ref>شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۲۰؛ الدر المنثور، ج۳، ص۲۱۸؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۳۸.</ref> بر پایه گزارشی دیگر، پس از [[فتح مکه]]، پیامبر(ص) سقایت حج‌گزاران را به عمویش عباس و کلیدداری [[کعبه]] را به [[عثمان بن طلحه]] داد. عباس به علی(ع) گفت: رسول خدا به تو کاری مهم نداد. در این هنگام، آیه سقایة الحاج نازل شد.<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۱۹؛ بحار الانوار، ج۳۸، ص۲۳۶.</ref> 

* بر اساس نقلی، پس از آن که عباس بن عبدالمطلب در [[غزوه بدر]] اسیر شد، او را به تمسخر گرفتند. وی در پاسخ به مسلمانان گفت: اگر شما در اسلام آوردن و هجرت و جهاد بر ما سبقت گرفتید، ما آبادگر مسجدالحرام و ساقی زائران خانه خدا بوده‌ایم. در این حال، این آیه نازل شد.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۲۵؛ التبیان، ج۵، ص۱۹۰؛ الدر المنثور، ج۳، ص۲۱۸.</ref> 

* بر پایه روایتی دیگر، آیه سقایة الحاج درباره علی(ع)، [[حمزة بن عبدالمطلب|حمزه]]، عباس و شیبه نازل شد، در حالی که عباس و شیبه به سقایة الحاج و پرده‌داری کعبه افتخار می‌کردند.<ref>تفسیر عیاشی، ج۲، ص۸۳؛ الصافی، ج۲، ص۳۲۸.</ref> 

* طبق گزارشی از [[نعمان بن بشیر]]، چند تن در کنار [[منبر رسول خدا(ص)]] با یکدیگر سخن می‌گفتند. یکی از آنان سقایت حاجیان و دیگری عمارت مسجدالحرام و شخص سوم جهاد در راه خدا را برترین اعمال پس از [[اسلام]] خواندند. [[عمر بن خطاب]] آنان را از این گفتاری و بلند کرد صدایشان در کنار منبر پیامبر(ص) منع کرد و اختلاف آنان را با رسول خدا(ص) در میان گذاشت. آن‌گاه آیه سقایة الحاج نازل شد.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۷؛ الدر المنثور، ج۳، ص۲۱۸.</ref> 

* مطابق گزارشی دیگر، گروهی از [[مشرک|مشرکان]]، سقایت زائران خانه خدا و عمارت کعبه و مسجدالحرام را از ایمان به خدا و جهاد در راه او برتر می‌پنداشتند. خداوند در رد سخن ایشان، این آیه را نازل کرد.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۷؛ روض الجنان، ج۹، ص۱۹۱.</ref> 

* بر پایه گزارشی، مشرکان به [[یهود]] گفتند: سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام از آن ماست. آیا ما برتر هستیم یا محمّد و اصحابش؟ یهود پاسخ دادند: شما برترید. در ردّ سخن آنان این آیه نازل شد.<ref>التبیان، ج۵، ص۱۹۱؛ الکشاف، ج۲، ص۱۸۰؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۱۱.</ref> 


گرچه اقوال مختلفی در شأن نزول آیه سقایة الحاج ذکر شده و اکثر قریب به اتفاق آن‌ها با مضمون آیه مخالفتی ندارند، از بیشتر این روایت‌ها برمی‌آید که آیه در شأن [[علی بن ابیطالب(ع)]]<ref>اسباب النزول، ص۱۶۴؛ المصنف، ج۷، ص۵۰۴؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۲۶.</ref> به سبب سبقت گرفتن در ایمان به خدا و روز جزا و جهاد در راه خدا نازل شده است. افزون بر این که روایت‌های [[امامان معصوم(ع)]] مؤید همین مطلب‌اند<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۲۸۴؛ تفسیر عیاشی، ‌ج۲، ص۸۳؛ التبیان، ج۵، ص۱۹۰.</ref> ، بر اساس روایتی از [[ابوذر غفاری]]، علی(ع) در [[حدیث شورا]] ضمن احتجاج‌هایش بر برتری خود بر اعضای شورایی که عمر بن خطاب مشخص کرده بود، به شأن نزول آیه سقایة الحاج استدلال نمود و حاضران در شورا این مطلب را تأیید کردند.<ref>الامالی، ص۵۵۰.</ref> 

== نظر مفسران ==
[[مفسر|مفسران]] در تفسیر این آیه سه دیدگاه ارائه کرده‌اند؛

'''۱.''' برخی بر این باورند که مخاطبان آیه مشرکان هستند؛ زیرا به گفته ابن عباس، آنان می‌پنداشتند کسی که به تعمیر خانه خدا و سقایت حاجیان می‌پردازد، از کسی که به خدا و روز جزا و جهاد فی سبیل‌ الله ایمان داشته باشد، برتر است. آنان افتخار می‌کردند که اهل حرم هستند و از ایمان آوردن به خدا [[تکبر]] می‌ورزیدند<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۶؛ الدر المنثور، ج۴، ص۱۴۵؛ روح المعانی، ج۵، ص۲۵۸.</ref> ؛ چنان‌که بعضی از اقوال در سبب نزول آیه نیز مؤید همین مطلب است.<ref>الکشاف، ج۲، ص۱۸۰؛ روض الجنان، ج۹، ص۱۹۱.</ref> بر پایه نقل گروهی دیگر از مفسران، مخاطبان آیه شماری از [[مؤمن|مؤمنان]] بودند که می‌پنداشتند عمارت و سقایت آنان پیش از ایمان آوردنشان و نیز همین اعمال به دست مشرکان، با سقایت و تعمیر مسجدالحرام بعد از ایمان آوردن برابر است. بعضی از اقوال در سبب نزول آیه مؤید این مطلب است.<ref>اسباب النزول، ص۱۶۴؛ جامع البیان، ‌ج۱۰، ص۶۷؛ الدر المنثور، ج۳، ص۲۱۸.</ref> 

'''۲.''' در تفسیری دیگر، گفته اند: مقابله باید میان دو چیز هم‌سنخ، مانند دو انسان یا دو عمل صورت پذیرد، نه میان انسان و عملی از او.<ref>المیزان، ج۹، ص۲۰۳.</ref> از همین رو، مفسران ناچار به [[تأویل]] آیه شده‌اند؛ یا بدین سان که مضاف در تقدیر گرفته شود: «أجعلتم أهل السقایة و عمارة المسجدالحرام...» یا گفته شود: «أجعلتم سقایة الحاج کإیمان من آمن بالله...».<ref>الکشاف، ج۲، ص۱۸۰؛ روض الجنان، ج۹، ص۱۹۲؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۱۲.</ref> در آیه سقایة الحاج، میان سقایت حاجیان و تعمیر مسجدالحرام از سویی و ایمان به خدا و روز جزا و شرکت در جهاد در راه خدا از سویی دیگر سنجش صورت پذیرفته و خداوند از نابرابری آن‌ها در فضل و برتری خبر داده است.<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۶۸؛ التبیان، ج۵، ص۱۹۰.</ref> 

'''۳.''' به گفته [[علامه طباطبایی]]، ذکر سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام بدون هرگونه قید در برابر ایمان به خدا و قیامت و جهاد فی سبیل‌ الله به این معناست که سقایت و عمارت تهی از ایمان هرگز با ایمان به خدا برابر نیست و خداوند آن را رد می‌کند<ref>المیزان، ج۹، ص۲۰۴.</ref> . برخی از مفسران گفته‌اند: عمل نیک و عبادی هر چند عظیم اگر با ایمان توأم نباشد، ارزش ندارد<ref>الکشاف، ج۲، ص۱۸۰؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۱۲؛ اطیب البیان، ج۶، ص۱۹۴.</ref> و ذیل آیه یعنی:{{قلم رنگ|سبز|وَاللهُ لاَ یهدِی القَومَ الظَّالِمِینَ}} مؤید همین است. ‌افزون بر این، آیات قبل و بعد آیه سقایة الحاج از لحاظ معنایی با هم وحدت دارند و دلالت می‌کنند که زنده بودن و ارزش و نیز سبب [[قرب الی‌ الله]] بودن هر عمل، بر روح ایمان مبتنی است.<ref>المیزان، ج۹، ص۲۰۵.</ref> 

== مطالعه بیشتر ==
* آیه سقایة الحاج در قرآن به چه آیه‌ای می‌گویند و به چه معناست؟؛ کتابخانه مجازی دیجیتالی الفبا

== پیوند به بیرون ==
* [http://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=42&lid=0&mid=394320&catid=30089 شأن نزول آيه «سقاية الحاج»؛ پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی]
* [http://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_19_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%D9%88%D8%A8%D9%87 آیه 19 سوره توبه؛ دانشنامه اسلامی]
* [http://tadabbor.org/?page=tadabbor&SOID=9&AYID=19&TPIV=T2 تفسیرهای متفاوت از آیه؛ تدبر]

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9526
 | عنوان = آیه سقایةالحاج 
 | نویسنده = هادی مجیدی
}}
* '''اخبار مکه''': الازرقی (م.۲۴۸ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛ 
* '''اسباب النزول''': الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، ۱۳۸۸ق؛ 
* '''اطیب البیان''': عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش؛ 
* '''الامالی''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، قم،‌دار الثقافه، ۱۴۱۴ق؛ 
* '''بحار الانوار''': المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ 
* '''تاج العروس''': الزبیدی (م.۱۲۰۵ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛ 
* '''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی؛ 
* '''الصافی''': الفیض الکاشانی (م.۱۰۹۱ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۲ق؛ 
* '''تفسیر العیاشی''': العیاشی (م.۳۲۰ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه؛ 
* '''تفسیر القمی''': القمی (م.۳۰۷ق.)، به کوشش الجزائری، قم،‌دار الکتاب، ۱۴۰۴ق؛ 
* '''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ 
* '''التنبیه و الاشراف''': المسعودی (م.۳۴۵ق.)، بیروت،‌دار صعب؛ 
* '''جامع‌ البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۱۲ق؛ 
* '''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛ 
* '''دعائم الاسلام''': النعمان المغربی (م.۳۶۳ق.)، به کوشش فیضی، قاهره،‌دار المعارف، ۱۳۸۳ق؛ 
* '''ذخائر العقبی''': احمد بن عبدالله الطبری (م.۶۹۴ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۹۷۴م؛ 
* '''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ 
* '''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛ 
* '''السیرة النبویه''': ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛ 
* '''شواهد التنزیل''': الحاکم الحسکانی (م.۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق؛ 
* '''الصحیح من سیرة النبی(ص)''': جعفر مرتضی العاملی، بیروت،‌دار السیره، ۱۴۱۴ق؛ 
* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ 
* '''القاموس المحیط''': الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، بیروت،‌دار العلم؛ 
* '''الکشاف''': الزمخشری (م.۵۳۸ق.)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق؛ 
* '''لسان العرب''': ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق؛ 
* '''لغت نامه''': دهخدا (م.۱۳۳۴ش.) و دیگران، تهران، مؤسسه لغتنامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش؛ 
* '''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ 
* '''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت،‌دار صادر؛ 
* '''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد،‌دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ 
* '''المعجم الاوسط''': الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، قاهره،‌دار الحرمین، ۱۴۱۵ق؛ 
* '''المنمق''': ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۵ق؛ 
* '''المیزان''': الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق؛ 
* '''نهج الحق و کشف الصدق''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم،‌دار الهجره، ۱۴۰۷ق.
{{پایان}}

{{آیات قرآنی مرتبط با حج}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = <!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = شد
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = 
}}<onlyinclude>

[[رده:آیه های مشهور قرآن]]
[[رده:امام علی(ع) در قرآن]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:آیه های مربوط به حج]]
[[ar:آية سقاية الحاج]]