در حال ویرایش آیه ۱۲۵ سوره بقره

| متن = وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ

| ترجمه = و [یاد کنید] هنگامی که ما این خانه [کعبه] را برای همه مردم محل گردهمایی و جای امن وامان قرار دادیم، و [فرمان دادیم:] از مقام ابراهیم جایگاهی برای نماز انتخاب کنید. و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه ام را برای طواف کنندگان و اعتکاف کنندگان و رکوع کنندگان وسجده گذاران [از هر آلودگی ظاهری و باطنی] پاکیزه کنید.

واژه مثابه به معنای «تکرار و بازگشت» یا «محلی که بارها به آن رجوع شود» است.<ref>صحاح‌‌اللغه، ذیل واژه ثوب؛ المصباح المنیر، ذیل واژه ثوب؛ لسان‌العرب، ذیل واژه ثوب؛ مجمع البحرین، ذیل واژه ثوب.</ref> برخی از لغت‌شناسان، مثابه را به معنای رجوع به قصد ثواب دانسته‌اند.<ref>التحقیق فی کلمات القرآن، ذیل واژه توب.</ref> واژه مَقام به محل قیام و ایستادن گفته شده<ref>برای نمونه سوره نمل، آیه ۳۹.</ref> و در جایگاه معنوی نیز به کار رفته است.<ref>برای نمونه سوره اسراء، آیه ۷۹.</ref> کلمه عکوف به معنای ملازمت با چیزی و مواظبت از آن است.<ref>المصباح المنير، ذیل واژه عكف.</ref>

در قرآن، در آیه پيش از آیه ۱۲۵ سوره بقره، به سیر آزمون‌های حضرت ابراهیم(ع) و رسیدن او به مقام امامت اشاره شده است.<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۷۰.</ref> برخی اشاره به این مقام، پیش از آیه ۱۲۵ سوره بقره را به این معنا دانسته‌اند که دلیل نماز خواندن در مقام ابراهیم(ع)، رسیدن او به مقام پیشوایی و امامت است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۴۸.</ref>

آيه ۱۲۵ سوره بقره، دربردارنده دو بخش کلی است:  

=== بخش اول؛ وظايف مردم ===

بر اساس تفاسیر، در آیه ۱۲۵ سوره بقره، سه وظيفه و تکلیف بر عهده مردم گذارده شده است:

==== تكرار حج و عمره ====

در این آیه، درباره بازگشت مكرر به خانه خدا و تكرار زيارت آن، تعبير به «مثابه» شده است. مثابه به معناى تكرار و بازگشت و يا محل رجوع مكرر است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه ثوب؛ مجمع البحرین ذیل واژه ثوب.</ref> در برخی روایات نیز، به نیت بازگشت هنگام خروج از مکه سفارش شده است.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۲۰۳.</ref> برخی از فقیهان، تعبیر به مثابه در این آیه را دلیل بر استحباب دانسته‌اند؛ زیرا وجوب حج به اتفاق، یک بار بیشتر نیست.<ref>کنز العرفان، ج۱، ص۳۱۰.</ref> البته برخی، این آیه را دلیل بر وجوب تکرار طواف شمرده‌اند.<ref>تفسیر کبیر، ج۴، ص۵۰.</ref>  

راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، احتمال داده است مراد از مثابه در این آیه، محل ثواب دادن باشد؛<ref>مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه ثوب.</ref> که در این صورت، دلالتی بر تکرار نخواهد داشت.<ref>درسنامه تفسیر آیات مناسک حج، ص۵۰.</ref>  

==== رعايت امنيت و آسايش ====

در آیه ۱۲۵ سوره بقره، [[خانه خدا]] امن شمرده شده است. مقصود از امنیت در خانه خدا را، دستوراتی درباره حفظ امنیت واردشدگان به خانه خدا و [[حرم مکی|حرم]] دانسته‌اند.<ref>كنزالعرفان، ج١، ص ٢۶٢. تفسير الميزان، ج٢، ص٣۵٣.</ref> در روایات، حفظ امنیت مردم و حیواناتی که به حرم پناهنده می‌شوند لازم شمرده شده است.<ref>البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۲۹۹.</ref> به همين جهت فقیهان فتوا داده‌اند، چنانچه كسى مرتكب كارى شود كه موجب حدّ يا تعزير يا قصاص شده باشد و به حرم پناه آورد، نمی‌توان متعرّض او شد؛ بلکه باید از نظر آب و غذا در تنگنا قرار گیرد تا از حرم بیرون رود.<ref>جواهر الکلام، ج۲۰، ص۴۶-۴۷.</ref>

بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، مراد از «حرم امن»، شناخت اهل بیت(ع) است، که فرد در صورت معرفت به آنها در دنیا و آخرت ایمن خواهد بود.<ref>البرهان فى تفسير القرآن،ج١، ص٢٩٩.</ref>  

در بخشی از آيه ۱۲۵ سوره بقره، از انتخاب مقام ابراهيم(ع) به عنوان مصلى (محل نماز خواندن) سخن گفته شده است. عالمان درباره مراد مقام ابراهيم در آيه اختلاف نظر دارند. به عقيده برخی، منظور محل سنگى است، كه جاى پاى حضرت ابراهيم(ع) در آن قرار دارد.<ref>الجامع لاحكام القرآن، ج٢، ص١١٢؛ كنزالعرفان، ج١، ص٣١٠.</ref> برخى ديگر بر اين باورند كه مقصود از مقام، همه [[حرم مکی|حرم]] است، كه حضرت ابراهيم(ع) در آنجا گام نهاده است.<ref>مجمع البيان، ج١، ص٢٠٣؛ الجامع لاحكام القرآن، ج۴، ص١٣٩.</ref>

بعضى، مقام ابراهيم در اين آيه را به محل کنونی مقام ابراهیم(ع) در مسجدالحرام تفسیر کرده؛ ولی مقام ابراهیم در آیه ۹۷ سوره آل عمران را به تمام حرم تفسیر کرده‌اند.<ref>كنزالعرفان، ج١، ص٢۶٢.</ref> البته برخی، این تقصیل را رد کرده و مراد از مقام ابراهیم در آیه را گوشه‌ای از بیت دانسته‌اند که سنگ در آن قرار دارد.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۵۵.</ref>

=== بخش دوم؛ مأموريت ابراهيم ===

در بخش دوم آیه ۱۲۵ سوره بقره، به بيان وظيفه حضرت ابراهيم(ع) و حضرت اسماعيل(ع) پرداخته شده است.  

«عهدنا» در عبارت {{آیه|وَ عَهِدْنٰا إِلىٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ أَنْ طَهِّرٰا بَيْتِي...

}} به معنای امر دانسته شده است؛ یعنی ما امر کردیم که باید ابراهیم و اسماعیل خانه من را پاکیزه کنند.<ref>تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۸۱.</ref> به باور برخی، اين كه تعبير به عهد شده، بسا به اين علت باشد، كه در عهد التزام درونى بيشترى وجود دارد، در حالى كه امر التزام از برون است.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۵۶.</ref>

طهارت خانه خدا، يعنى پاكسازى آن از هر آنچه ناشايست است. برای اين تطهير، با توجه به كاربردهاى قرآنى آن، چند مصداق برشمرده‌اند:

 

* '''خالص براى عبادت''': خانه خدا براى عبادت است؛ بنابراین، تنها بايد براى طائفين، عاكفين و مصلّين باشد.<ref>تفسير الميزان، ج١، ص٢٨١.</ref> چنانچه در آیه {{آیه|وَ مَسٰاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اَللّٰهِ كَثِيراً

}} به آن اشاره شده است.<ref>سوره حج، آیه ۴٠.</ref>

* '''خالى از بت و بت‌پرستى''': «بيت» خانه خداست؛ از این رو، بايد از بت‌پرستى و عبادت غير خدا مبرّا باشد.<ref>تفسير كبير، ج۴، ص۵٧.</ref> در آیه {{آیه|وَ إِذْ بَوَّأْنٰا لِإِبْرٰاهِيمَ مَكٰانَ الْبَيْتِ أَنْ لاٰ تُشْرِكْ بِي شَيْئاً وَ طَهِّرْ بَيْتِي...

}} نیز، طهارت خانه خدا در کنار نفی شرک آمده است.<ref>سوره حج، آیه ٢۶.</ref>

* '''طهارت از حدث اكبر''': افرادى كه در حيض و جنابتند، نبايد داخل خانه خدا و مسجد الحرام شوند؛<ref>كشاف، ج١، ص١٨۵.</ref> زيرا به گفته قرآن اينها در زمره غير مطهران هستند.<ref>نگاه کنید به ، سوره مائده، آیه ۶ و سوره بقره، آیه ٢٢۲.</ref>

* '''طهارت از خبث''': بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، یکی از مصداق‌های طهارت خانه خدا در این آیه، طهارت از خبث است.<ref>نور الثقلیه، ج۱، ص۱۲۳.</ref> به گفته علامه طباطبایی، مفسر شیعه، خانه خدا مصلى است، و مصلى نماز بايد از نجاست پاك باشد، از اين رو بايد آلودگى‌ها و كثافاتى را كه مردم به وجود مى‌آورند، از آن زدوده شود.<ref>تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۸۱.</ref>

* '''طهارت بنيانى''': یکی از مصدایق طهارت خانه خدا در این آیه را، طهارت بنیانی دانسته‌اند؛ چنانكه درباره مسجد قبا در آیه {{آیه|أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْيٰانَهُ عَلىٰ تَقْوىٰ مِنَ اللّٰهِ وَ رِضْوٰان

}} به آن اشاره شده است.<ref>سوره توبه، آیه ١٠٨.</ref><ref>مجمع البيان، ج١، ص ٢٠۴.</ref>

* '''طهارت از بوى بد''': برخی، بر اساس روایتی از امام باقر(ع)،<ref>كافى، ج۴، ص ۵۴۶، باب النوادر.</ref> یکی از مصادیق طهارت خانه خدا را، طهارت آن از بوی بد دانسته‌اند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۵۸ و ۵۹.</ref>

{{پانویس}}

==منابع==

 

* '''البرهان فى تفسير القرآن'''، سيد هاشم بحرانى، انتشارات دار التفسير، چاپ اول، ١۴١٧ق.

* '''التحقيق فى كلمات القرآن'''، حسن مصطفوى، تهران، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، ١٣۶٠ش.

* '''تفسير الكبير (مفاتيح الغيب)'''، محمد بن عمر فخر رازى، قم، دفتر تبليغات اسلامى، چهارم، ١۴١٣ق.

* '''الجامع لأحكام القرآن'''، محمد بن احمد قرطبى، بيروت، دار احياء التراث العربى، ١٩۶۵م.

* '''جواهر الكلام'''، محمد حسن نجفى، تهران، دار الكتب الاسلاميه، چاپ سوم، ١٣۶٧ش.

 

* '''الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربية'''، اسماعيل بن حماد جوهرى، تحقيق احمد عبدالغفور عطار، بيروت، دارالعلم للملايين، چهارم، ١۴٠٧ق.

* '''كافى'''، محمد بن يعقوب كلينى، تهران، دارالكتب الاسلامیه، ١٣۶۵ش.

* '''الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل'''، محمود بن عمر زمخشرى، ادب الحوزه.

* '''كنز العرفان'''، مقداد بن عبدالله سيورى، تحقيق محمد باقر بهبودى، تهران، المكتبة الرضوية لاحياء الآثار الجعفريه.

* '''مجمع البيان فى تفسير القرآن'''، فضل بن حسن طبرسى، قم، كتابخانة آيت‌الله مرعشى نجفى، ١۴٠٣ق.

 

* '''المصباح المنير'''، احمد بن محمد فيومى، قم، دارالهجرة، دوم، ١۴١۴ق.

* '''الميزان فى تفسير القرآن'''، سيد محمدحسين طباطبايى، جامعه مدرسين حوزه علميه قم.