در حال ویرایش ابن کثیر مکی

'''عبدالله بن کثیر مکی''' (۴۵-۱۲۰ق)، از [[قراء هفت‌گانه|قُرّاء هفت‌گانه]]، امام جماعت [[مسجدالحرام]] و [[ایران|ایرانی‌تبار]]. ابن کثیر متولد [[مکه]] بود و همانجا از دنیا رفت. وی را به همراه [[حمید بن قیس]] مهم‌ترین [[قاری|قاریان]] مکه دانسته و با القابی چون قاری و مکی از او یاد کرده‌اند. او همچنین از قاضیان مکه بود. گفته‌اند قرائت ابن کثیر انحصاری بوده و از طریق [[مجاهد بن جبر]] و [[عبدالله بن عباس]] و [[ابی‌ابن کعب]] به [[پیامبر اسلام(ص)]] می‌رسیده است. آراء او در [[تفسیر]] و [[شأن نزول]] آیات نیز مورد توجه علما [[شیعه]] و [[سنی]] قرار گرفته است.
[[پرونده:مفردة عبدالله بن کثیر المکی.jpg|بندانگشتی|کتابی درباره قرائت ابن کثیر مکی]]
==نام و نسب==
ابومعبد عبدالله بن کثیر (۴۵-۱۲۰ق)، [[ایران|ایرانی]] تبار<ref>تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵؛ المنتظم، ج۷، ص۲۰۳.</ref> ، متولد [[مکه]]<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.</ref> و فرزند عمرو بن عبدالله بن زاذان بن فیروزان بن هرمز<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.</ref> از نسل ایرانیانی بود که انوشیروان، پادشاه ایران، آنان را مأمور عقب راندن [[حبشه|حبشیان]] کرد.<ref>المنتظم، ج۷، ص۲۰۳؛ تاریخ الاسلام، ج۷، ص۴۰۴.</ref> وی به سال ۴۵ق. در مکه زاده شد<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.</ref> و بدان سبب که از موالی عمرو بن علقمه کنانی بود<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۹۱۵.</ref> ، برخی از او با عنوان ابومعبد کنانی یاد کرده‌اند.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.</ref> 

به‌جز ابومعبد<ref>الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶.</ref> ، ابوسعید، ابوبکر،<ref>الفهرست، ص۳۱.</ref> ابوعباد،<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.</ref> ابومحمد و ابوصلت<ref>تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵.</ref> هم کنیه‌های او هستند. وی از [[تابعین]] شمرده می‌شود.<ref>التیسیر، ج۱، ص۳؛ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۶۵.</ref> 

در منابع تاریخی با القابی چون [[قاری]]، مکی، داری<ref>تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۲؛ تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۹.</ref> و دارانی<ref>الفهرست، ص۳۱.</ref> از او یاد می‌شود. عنوان «داری» ابهام‌هایی را درباره وی پدید آورده است. برخی این عنوان را نشان انتساب وی به قبیله بنی‌عبدالدار<ref>تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۸-۴۶۹.</ref> یا نسبت ولاء (پیمانی که بر پایه آن، شخصی در حمایت قبیله‌ای دیگر قرار می‌گیرد) او با این قبیله<ref>تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۲۲.</ref> و گروهی نشان شغل و حرفه وی در مکه، یعنی عطاری، دانسته‌اند؛ زیرا مکیان، عطار را داری می‌نامیدند.<ref>الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶؛ الفهرست، ص۳۱.</ref> برای این نسبت احتمال‌های دیگر نیز آورده‌اند: انتساب به محلی نزدیک دریا که از آن‌جا عطر آورده می‌شد،<ref>الانساب، ج۲، ص۴۴۳.</ref> نشان سرمایه‌داری، چرا که برای تأمین مخارج زندگی نیازمند بیرون رفتن از خانه نبود،<ref>الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۰.</ref> و نشانه [[زهد]]، زیرا غالبا در خانه مشغول [[عبادت]] بود.<ref>الانساب، ج۲، ص۴۴۳.</ref> 

==اوصاف ظاهری و اخلاقی==
ابن کثیر بلند قامت، تنومند، سفید موی و دارای چشمانی میشی رنگ بود و محاسنش را به رنگ زرد یا حنایی خضاب می‌کرد.<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.</ref> وی را با وقار و فصیح و اندرزگوی وصف کرده‌اند.<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.</ref> در وصف [[زهد]] و تقوای او گفته‌اند بارها همه اموالش را در راه خدا انفاق کرد و شغلی جز [[عبادت]] نداشت.<ref>الانساب، ج۲، ص۴۴۳-۴۴۴.</ref> 

==منصب==
او از قاضیان [[مکه]] بود<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.</ref> و امامت نمازهای پنج‌گانه [[مسجدالحرام]] را تا پایان عمر بر عهده داشت.<ref>الانساب، ج۲، ص۴۴۳-۴۴۴.</ref> مایه شهرت وی در تاریخ و علوم قرآنی، قرار گرفتنش در زمره [[قراء هفت‌گانه|قُرّاء هفت‌گانه]]<ref>المنتظم، ج۷، ص۲۰۳؛ البرهان، ج۱، ص۳۲۷.</ref> و طبقات نخستین قاریان<ref>الطبقات، خلیفه، ص۴۹۶؛ الفهرست، ص۳۱.</ref> و مقبولیت قرائت وی در مکه و [[حجاز]] است. قرائت وی مشهورترین قرائت مکه در سده دوم بود.<ref>فتح الباری، ج۹، ص۲۸؛ مفتاح الکرامه، ج۷، ص۲۱۴.</ref> از او با عنوان فصیح در قرائت<ref>تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۷۰.</ref> و امام مکیان در قرائت و ضبط [[قرآن]] یاد شده است.<ref>امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.</ref> 
او و [[حمید بن قیس]] (م.۱۳۰ق.) را مهم‌ترین قاریان مکه دانسته‌اند.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۷۰.</ref> انحصاری بودن قرائت وی و انتساب قرائتش از طریق [[مجاهد بن جبر]] (م.۱۰۴ق) و [[عبدالله بن عباس]] (م.۶۸ق) و [[ابی‌ابن کعب]] (م.۲۲ق.) به [[پیامبر اسلام(ص)]]<ref>الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۰-۲۲۱.</ref> را از امتیازات قرائت او دانسته‌اند.

==ویژگی‌های قرائت==
ابن کثیرو و [[نافع]] (م.۹۹ق) را در میان قراء «حرمیان» و همراه ابن‌ عامر «ابنان» می‌نامند.<ref>العنوان، ج۱، ص۱.</ref> وی از [[مصحف|مُصحَف]] مکه پیروی کرده است.<ref>ابراز المعانی، ج۱، ص۲۷.</ref> برخی از ویژگی‌های قرائت وی عبارتند از: ضمه‌دادن میم جمع و اضافه‌کردن واو به آن (سمعهم= سمعهمو)، اشباع مدّ در حروف مدّ و لین هنگامی که در کنار همزه قرار گیرند و قرائت همزه مکسور پس از همزه مفتوح به صورت یاء در مثل «اَ اِله مع الله»؛‌<ref>العنوان، ج۱، ص۴۰.</ref> اما برخی او را در تمام ویژگی‌های قرائت پیرو [[مجاهد]] می‌دانند.<ref>السبعة فی القراءات، ص۶۴.</ref> 

==اساتید قرائت==
اساتید قرائت ابن کثیر عبارتند از: [[مجاهد بن جبر]]، درباس مولی [[ابن‌ عباس]] و عبدالله بن سائب (م.۷۳ق).<ref>التیسیر، ج۱، ص۵.</ref> برخی سلسله مشایخ وی را پس از مجاهد و ابن‌ عباس به [[علی بن ابی‌طالب]]<ref>القرآن فی الاسلام، ص۱۴۶، «پاورقی».</ref> و گروهی به [[ابی بن کعب]]<ref>تفسیر بغوی، ج۴، ص۵۰۱.</ref> می‌رسانند. ناقلان قرائت وی نیز از این قرارند: ابوعمرو بن علاء (م.۱۵۴ق.) معروف به ابن مشکان (م.۱۶۵ق)، اسماعیل بن عبدلله بن قسطنطین (م.۱۹۰ق.)، خلیل بن احمد (م.۱۷۰ق)، حماد بن سلمه (م.۱۶۷ق) و شبل بن عباد (م.۱۴۸ق).<ref>السبعة فی القراءات، ص۶۵؛ امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.</ref> گسترش دهندگان قرائت او در دوره‌های بعد، محمد بن عبدالرحمن معروف به قنبل (م.۲۹۱ق.) و یک [[ایران|ایرانی]] به نام احمد بن محمد بزی (م.۲۵۰ق.) بوده‌اند.<ref>الوافی بالوفیات، ج۱۷، ص۲۲۱؛ البیان، ص۱۲۸.</ref> 

==تفسیر==
افزون بر سبک قرائت ابن کثیر، آرای او در [[تفسیر]] و [[شأن نزول]] آیات نیز مورد توجه علما [[شیعه]] و [[سنی]] قرار گرفته است.<ref>سنن ابی داود، ج۲، ص۲۴۸؛ المحرر الوجیز، ج۱، ص۳۵۰، ۴۵۵؛ التبیان، ج۳، ص۷۵؛ ج۴، ص۲۹۰، ۴۲۷؛ منتهی المطلب، ج۱، ص۶۲.</ref> روایت‌های او که به اعتقاد ابن سعد (م.۲۳۰ق.) و ابن‌ حجر (م.۸۵۲ق.) موثق‌اند<ref>الطبقات، ابن سعد، ج۵، ص۴۸۴؛ فتح الباری، ج۴، ص۳۵۵.</ref> ، افزون بر یافته‌های قرآنی مشتمل بر دسته‌ای از گزارش‌های تاریخی هستند. وی در شأن نزول آیه ۱۰۳ [[سوره نحل]] به اتهام [[مشرکان]] به [[پیامبر اسلام(ص)]] در زمینه ارتباط با غلامی [[مسیحی]] به نام «جبر» در [[کوه مروه]] و فراگیری آیات قرآن از او اشاره کرده و این آیات را پاسخی به این اتهام دانسته است.<ref>جامع البیان، ج۱۴، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref> نیز ابن‌ جریج به نقل از وی در شأن نزول آیه ۱۵۳ [[سوره آل عمران]] می‌گوید: در [[جنگ احد|جنگ اُحد]]، ابوسفیان پس از توقف در شعب، ندا داد: «أُعْلُ هُبَل، یومٌ بیوم بدر و حنظلة بحنظله». به دستور پیامبر مسلمانان پاسخ دادند: «الله أعلی و أجلّ... لایستوی أصحاب النار و أصحاب الجنة».<ref>جامع البیان، ج۴، ص۱۸۴.</ref> 

او همچنین در شأن نزول آیه ۱۱ [[سوره مائده]] به توطئه [[یهود]] برای قتل پیامبر(ص) اشاره کرده است.<ref>جامع البیان، ج۶، ص۱۹۸.</ref> همچنین در روایت‌هایش به شیوه نماز پیامبر در سفر<ref>المصنف، صنعانی، ج۲، ص۱۱۱-۱۱۲.</ref> و سفارش وی به [[صحابه]] در چگونگی بیان خطبه و اقامه [[نماز جماعت]]<ref>التمهید، ج۱۰، ص۱۹.</ref> پرداخته و از رخدادهایی چون پریشان‌حالی همسران شهیدان [[غزوه احد|غَزوه اُحُد]]<ref>کنز العمال، ج۹، ص۶۹۴.</ref> سخن به میان آورده است. وی از برخی رخدادهای روزگار خود همچون کیفیت خطبه و نماز جمعه [[عمر بن عبدالعزیز]] در [[مسجدالحرام]] گزارش داده است.<ref>المصنف، ابن‌ ابی شیبه، ج۴، ص۳۳۶.</ref> 

==نقل حدیث==
روایت‌های ابن کثیر بیانگر برخی سنت‌ها و گزارش‌ها در موضوع [[حج]] نیز هستند. ابن‌ جریج به نقل از ابن کثیر در شأن نزول آیه ۲۰۰ [[سوره بقره]] {فَإِذا قَضَیتُم مَناسِککم فَاذکرُوا اللهَ کذِکرِکم آباءَکم...} می‌گوید: رسم [[عرب]] این بود که پس از فراغت از [[قربانی]] در روز دهم [[ذی‌حجه]]، به فخرفروشی درباره کارهای پدران خود می‌پرداختند. خداوند در این آیه آنان را به یاد خداوند فرامی‌خواند.<ref>جامع البیان، ج۲، ص۴۰۶.</ref> نیز وی در روایتی روز دهم ذی‌حجه را روز حج اکبر از منظر پیامبر(ص) دانسته است.<ref>مسند الشامیین، ج۱، ص۱۶۰.</ref> او در انجام [[مناسک حج]] به سنت پیامبر اهتمامی خاص داشت و با استناد به سیره او هنگامی که در [[طواف]] به روبروی خانه [[یعلی بن منبه]] می‌رسید، رو به [[کعبه]] دعا می‌کرد.<ref>المصنف، صنعانی، ج۵، ص۷۷-۷۸.</ref> 

== تشابه اسمی ابن کثیر==
وجود شخصی دیگر به نام عبدالله بن کثیر بن مطلب سهمی در همان روزگار، اختلاف‌ها و ابهام‌هایی را در منابع تاریخی و حدیثی پدید آورده است. برخی تنها به ابن کثیر سهمی و گروهی تنها به ابن کثیر [[قاری]] اشاره کرده‌اند. ذهبی در تفصیلی که گویا جمع‌کننده سخنان دیگران است، عقیده دارد که ابن کثیر داری از رجال مشهور [[مکه]] است و ابن کثیر سهمی که از او با عنوان «قرشی» نیز یاد می‌شود، تنها با روایت یک حدیث در [[صحیح مسلم]] شناخته می‌شود.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۲۱.</ref> ابن‌ حجر (م.۸۵۲ق) پس از پذیرش این تفصیل، هر دو را [[ثقه]] و ابن کثیر قاری را ارجح دانسته است.<ref>فتح الباری، ج۴، ص۳۵۵.</ref> البته در برابر، ذهبی کسی را نیافته که ابن کثیر سهمی را ثقه شمرده باشد.<ref>میزان الاعتدال، ج۲، ص۴۷۴.</ref> از پیامدهای ناصواب اختلاط میان این دو شخصیت، می‌توان انتساب قرائت مکیان به ابن کثیر سهمی را به قلم برخی از مورخان برشمرد.<ref>امتاع الاسماع، ج۴، ص۲۹۹.</ref> گروهی نیز وی را از قصه‌خوانان مکه دانسته‌اند.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۹.</ref> با توجه به عهده‌داری مناصبی چون قضاوت مکه و امامت [[مسجدالحرام]] و جایگاه ویژه وی در قرائت قرآن، شاید بتوان منشأ این نظر را قصه‌گو بودن شخصی همنام وی<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۲۲.</ref> دانست.

==راویان از ابن کثیر و اساتید حدیث او==
با توجه به سخن ذهبی که ابن کثیر سهمی را تنها دارای یک روایت در صحیح مسلم می‌داند، می‌توان راویان اخبار ابن کثیر داری را چنین برشمرد: اسماعیل بن امیه (م.۱۴۴ق.)، [[ایوب سختیانی]] (م.۱۳۱ق)، [[جریر بن حازم]] (م.۱۷۰ق)، حسین بن واقد مروزی (م.۱۵۹ق)، زمعة بن صالح، [[سفیان بن عیینه]] (م.۱۹۸ق)، عبدالله بن عثمان (م.۱۳۲ق)، عبدالله بن ابونجیح (م.۱۳۱ق)، عبدالملک بن جریج، عمر بن حبیب مکی (م.۲۰۷ق) و لیث بن ابوسلیم (م.۱۵۸ق).<ref>تهذیب الکمال، ج۱۵، ص۴۶۹.</ref> مشایخ (اساتید) حدیث او عبارتند از: [[عبدالله بن زبیر]] (م.۷۳ق)، عبدالرحمن بن مطعم، [[عکرمه مولی ابن‌ عباس]] (م.۱۰۸ق)<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۳۱۸.</ref> و بدیح بن سدره.<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۶۲۳-۶۲۴.</ref> 

==درگذشت==
محل وفات ابن کثیر قاری را همگان مکه دانسته‌اند.<ref>الفهرست، ص۳۱؛ البرهان، ج۱، ص۳۲۷.</ref> اما سال درگذشت وی را ۱۲۰ق<ref>الانساب، ج۲، ص۴۴۴.</ref> و نیز ۱۲۲ق<ref>تاریخ الاسلام، ج۷، ص۴۰۴.</ref> یاد کرده‌اند. گروهی به سبب تشابه اسمی، به هر دو تاریخ اشاره نموده‌اند.<ref>البرهان، ج۱، ص۳۲۷.</ref> ابن‌ خلکان با استناد به این که عبدالله بن ادریس (متولد ۱۱۵ق) از ابن کثیر قاری نقل قرائت کرده است، ابن کثیر قاری را درگذشتهٔ پس از سال ۱۲۰ق دانسته و عبدالله بن کثیر سهمی را وفات یافته در همین سال شمرده است.<ref>وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۱.</ref> 

==مطالعه بیشتر==
* مفردة قراءة ابن کثیر المکی، نویسنده ابوموسی جعفر بن مکی الموصلی، تحقیق وتعلیق خالد أحمد المشهدانی، دار سعد الدین، ۲۰۰۷م

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9495
 | عنوان = ابن کثیر مکی
 | نویسنده = علی غفرانی و حامد قرائتی
}}
*'''ابراز المعانی من حرز الامانی (شرح الشاطبیه)''': عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه (م.۶۶۵ق.)، به کوشش ابراهیم عطوه، مصر، مکتبة مصطفی البابی؛
*'''الاستیعاب''': ابن‌ عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
*'''اسد الغابه''': ابن‌ اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)،
*'''بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛ امتاع الاسماع''': المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
*'''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (م.۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، ۱۴۰۸ق؛
*'''البرهان فی علوم القرآن''': الزرکشی (م.۷۹۴ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، قاهره، احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۶ق؛
*'''البیان فی تفسیر القرآن''': الخوئی (م.۱۴۱۳ق.)، انوار الهدی، ۱۴۰۱ق؛
*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
*'''تفسیر ابن ابی‌حاتم (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن‌ ابی‌حاتم (م.۳۲۷ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۱۹ق؛
*'''تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی (م.۵۱۰ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه؛
*'''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به کوشش ابن‌ عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق؛
*'''التمهید''': ابن‌ عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، ۱۳۸۷ق؛
*'''تهذیب الاسماء و اللغات''': النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۹۹۶م؛
*'''تهذیب التهذیب''': ابن‌ حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق؛
*'''تهذیب الکمال''': المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق؛
*'''التیسیر فی القراءات السبع''': عثمان بن سعید (م.۴۴۴ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۶ق؛
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
*'''حجة القراءات‌''': ابوزرعه عبدالرحمن بن محمد بن زنجله (م.۴۰۳ق.)، به کوشش الافغانی، بیروت، الرساله، ۱۴۰۲ق؛
*'''السبعة فی القراءات''': ابن‌ مجاهد (م.۲۴۵ق.)، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، دار المعارف، ۱۴۰۰ق؛
*'''سنن ابی‌داود''': السجستانی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق؛
*'''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
*'''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر؛
*'''الطبقات''': خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، به کوشش سهیل زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق؛
*'''العنوان فی القراءات السبع''': اسماعیل بن خلف المقری (م.۴۵۵ق.)، به کوشش زهیر زاهد و عطیه، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۶ق؛
*'''فتح الباری''': ابن‌ حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛ 
*'''الفهرست''': ابن الندیم (م.۴۳۸ق.)، به کوشش تجدد؛ القرآن فی الاسلام: سید محمد حسین الطباطبایی (م.۱۴۱۲ق.)، ترجمه: الحسینی؛
*'''کنز العمال''': المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق؛
*'''اللباب فی تهذیب الانساب''': ابن‌ اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر؛
*'''المحرر الوجیز''': ابن‌ عطیة الاندلسی (م.۵۴۶ق.)، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛
*'''مسند الشامیین''': الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، به کوشش حمدی، بیروت، الرساله، ۱۴۱۷ق؛
*'''المصنّف''': ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
*'''المصنّف''': عبدالرزاق الصنعانی (م.۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛
*'''المنتظم''': ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق؛
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
*'''میزان الاعتدال فی نقد الرجال''': الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۸۲ق؛
*'''الوافی بالوفیات''': الصفدی (م.۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛
*'''وفیات الاعیان''': ابن‌ خلکان (م.۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
{{پایان}}

<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد<!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = 
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>

[[رده:قراء هفت‌گانه]]
[[رده:امامان جماعت مسجد الحرام]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]