در حال ویرایش ابوسلمه مخزومی

{{جعبه اطلاعات اصحاب
|اطلاعات صحابه  = 
| تصویر        = 
| توضیح تصویر  = 
| نام کامل     = 
| کنیه         = 
| لقب          = 
| زادروز/زادگاه = 
| محل زندگی     = 
| مهاجر/انصار  = 
| نسب/قبیله    = 
| خویشاوندان سرشناس   = 
| تاریخ و مکان درگذشت/شهادت = 
| نحوه درگذشت/شهادت = 
| مدفن = 
| زمان اسلام آوردن = 
| نحوه اسلام آوردن = 
| حضور در جنگ‌ها = 
| هجرت به       = 
| دلیل شهرت    = 
| نقش‌های برجسته    = 
| دیگر فعالیت‌ها   = 
| آثار             = 
}}
'''ابوسَلَمة بن عبدالاَسَد مَخزومی'''، پسرعمّه [[پیامبر اسلام(ص)]]، از نخستین اسلام‌آورندگان و اولین [[مهاجران|مهاجر]] به [[مدینه]] است. او پسر بَرّه دختر [[عبدالمطلب]] بود. به این جهت که هم به [[حبشه]] و هم به [[مدینه]] هجرت کرد، او را «ذو هجرتین» هم می‌نامیدند. [[ام‌سلمه]] همسر پیامبر ابتدا همسر ابوسلمه بود و پس از [[شهادت]] او با پیامبر ازدواج کرد. ابوسلمه در [[غزوه|غزوه‌های]] پیامبر از جمله [[غزوه بدر]]، [[غزوه احد|غَزوه اُحُد]] و [[غزوه حمراء الاسد| غَزوه حَمراءُ الاَسَد]] شرکت کرد.<br />
او در [[سال چهارم هجری]] بر اثر خون‌ریزی جراحتی که در غزوه احد بر بازویش وارد شده بود، درگذشت. هنگام وفات وی پیامبر بر بالینش حضور یافت و برای او دعا کرد. [[تفسیر|مفسران]] برخی از آیات قرآن را نازل‌شده درخصوص ابوسلمه دانسته‌اند.
==نام و نسب==
عبدالله بن عبدالاسد بن هلال<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۰؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ الاستیعاب، ج۴، ص۱۶۸۲.</ref>، مشهور به ابوسلمه<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۶۹؛ الطبقات، ج۳، ص۱۸۰؛ معجم الصحابه، ج۲، ص۶۷.</ref> از تیره [[بنی‌مخزوم]] قریش است.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۶؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ اسد الغابه، ج۵، ص۱۵۲.</ref> مادرش برّه دختر [[عبدالمطلب]] و عمه [[پیامبر اسلام(ص)]] بود.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ الانساب الاشراف، ج۱۰، ص۲۵۴؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۱۳.</ref> از آنجا که ثُوَیبه کنیز [[ابولهب]]، پیامبر، [[حمزه]] و ابوسلمه را شیر داده بود، آنان برادر رضاعی یکدیگر نیز شمرده می‌شدند.<ref>السیرة النبویه، ج۲، ص۹۶؛ معرفة الصحابه، ج۳، ص۱۶۹۴.</ref>
==اسلام‌آوردن==
ابوسلمه از اندک کسانی بود که هنگام [[بعثت]] نوشتن می‌دانستند.<ref>فتوح البلدان، ص۴۵۳.</ref> وی در [[دار ارقم]] یا برپایه گزارشی دیگر، پیش از آن به [[اسلام]] گروید.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ الاصابه، ج۳، ص۴۷۵.</ref> او را یازدهمین<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۹۴۰؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱.</ref> مسلمان دانسته‌اند. وی همراه چند نفر نزد پیامبر رفت و پس از شنیدن [[آیه|آیاتی]] از [[قرآن]] اسلام آورد.<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱.</ref>
او و همسرش [[ام سلمه|امّ‌سلمه]] که پس از شهادت شوهرش همسر پیامبر(ص) شد،<ref>انساب الاشراف، ج۲، ص۶۲؛ بهجة المحافل، ج۱، ص۹۵.</ref> از نخستین [[مهاجران]] به [[حبشه]] در [[سال پنجم هجری]] بودند.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۲؛ الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۱۲.</ref> زمانی که از حبشه به [[مکه]] بازگشتند،<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۶۷.</ref> [[ابوطالب]] او را در پناه خود گرفت<ref>السیرة النبویه، ج۲، ص۳۶۷؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۹۳.</ref> و از سپردنش به [[بنی‌مخزوم]] خودداری کرد.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۷۱؛ تاریخ دمشق، ج۷۶، ص۱۶۹؛ اسد الغابه, ج۳, ص۱۹۱.</ref> گزارشی نیز از هجرت دیگر بار او به حبشه در دست است.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶؛ سبل الهدی، ج۱۱، ص۱۸۷.</ref>

==نخستین مهاجر==
از میان [[صحابه]] ابوسلمه نخستین کسی است که به [[یثرب]] هجرت کرد.<ref>الطبقات، ج۱، ص۱۷۵؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.</ref> زمان این هجرت را یک سال پیش از بیعت [[عقبه دوم]] به سال ۱۳ بعثت دانسته‌اند.<ref>تاریخ طبری، ج۲، ص۳۶۹؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۱۲؛ فتح الباری، ج۷، ص۲۰۴.</ref> او را به سبب هجرت به حبشه و مدینه، «ذو هجرتین» نامیده‌اند.<ref>معرفة الصحابه، ج۳، ص۱۶۹۴؛ الاصابه، ج۳، ص۴۷۵.</ref> برخی هجرتش به یثرب را همراه همسرش ام‌ سلمه و برخی به تنهایی دانسته‌اند.<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱.</ref> گزارش دوم را از این جهت درست دانسته‌اند که در مسیر، مردانی از [[تیره بنی‌مخزوم]]، همسرش [[ام‌ سلمه]] و فرزندش [[سلمه|سَلَمه]]<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۴۶۹؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۰۴؛ تاریخ الاسلام، ج۱، ص۳۱۲.</ref> را از او جدا کردند و تا نزدیک یک سال آنان نتوانستند به ابوسلمه در یثرب بپیوندند.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۴۶۹.</ref>

==محل سکونت در مدینه==
ابوسلمه پس از هجرت در محله [[قبا|قُبا]] به منزل مُبشّر بن عبدالمنذر از [[بنی‌عمرو بن عوف]] وارد شد.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ البدایة و النهایه، ج۳، ص۱۷۱.</ref> در پیمان برادری، رسول خدا(ص) او را با سعد بن خیثمه از تیره بنی‌عمرو بن عوف برادر کرد.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۳۱۸.</ref> ابوسلمه و همسرش در زمین‌هایی ساکن شدند که [[پیامبر(ص)]] برای اسکان او و [[مهاجران]] نزدیک محله بنی‌عبدالعزیز تعیین کرد.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۲.</ref> آنان بعدها با فروش آن مکان، به محله [[بنی‌کعب]] انتقال یافتند.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۲.</ref>
==شرکت در غزوات==
پیامبر(ص) در [[غزوه ذات العشیره|غَزوه ذاتُ العَشیره]] به [[سال دوم هجری]] ابوسلمه را در [[مدینه]] جانشین خود کرد.<ref>انساب الاشراف، ج۱، ص۳۴۱؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۴۰۸؛ الاستیعاب، ج۳، ص۹۴۰.</ref> برخی از جانشینی وی در غزوه‌های [[غزوه بنی‌قینقاع|بنی‌قَینُقاع]] و [[غزوه سویق|سَویق]] در سال دوم هجری نیز یاد کرده‌اند.<ref>امتاع الاسماع، ج۹، ص۲۲۷.</ref> او در [[سال دوم هجری]]<ref>المغازی، ج۱، ص۱۵۵؛ تاریخ الاسلام، ج۲، ص۱۲۴.</ref> در [[غزوه بدر]] و در [[سال سوم هجری]]  در [[غزوه احد|غَزوه اُحُد]] شرکت داشت و در این نبرد از ناحیه بازو مجروح شد و در [[غزوه حمراء الاسد| غَزوه حَمراءُ الاَسَد]]<ref>المغازی، ج۱، ص۳۴۰-۳۴۱؛ دلائل النبوه، ج۳، ص۳۲۰.</ref> که پس از اُحد برای تعقیب [[قریش]] صورت گرفت، با همان جراحت حضور یافت.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۴۰.</ref>
==درگذشت==
ابوسلمه در اواخر سال سوم هجری به فرماندهی<ref>المغازی، ج۱، ص۳.</ref> گروهی ۱۵۰ نفری به سوی قَطَن، آبگاه<ref>المغازی، ج۱، ص۳۴۲؛ معجم البلدان، ج۴، ص۳۷۴.</ref> یا کوهی در کرانه وادی الرّمه از آنِ بنی‌اسد به فاصله ۳۳۰ کیلومتری [[مدینه]]،<ref>معجم البلدان، ج۴، ص۳۷۴؛ المعالم الاثیره، ص۲۲۷.</ref> فرستاده شد.<ref>المغازی، ج۱، ص۳۴۱؛ دلائل النبوه، ج۳، ص۳۲۰.</ref> این نبرد به [[سریه]] ابوسلمه شهرت یافت.<ref>دلائل النبوه، ج۳، ص۳۱۹-۳۲۰.</ref> در بازگشت از این سریه، زخم بازوی او باز شد و پس از یک ماه مداوا، در روزهای پایانی ماه [[جمادی الثانی|جَمادیُ الثّانی]]<ref>معرفة الصحابه، ج۳، ص۱۶۹۵؛ ذخائر العقبی، ص۲۵۳.</ref> سال چهارم هجری در مدینه<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۲.</ref> به [[شهادت]] رسید و در [[محله بنی‌امیة بن زید]] از تیره‌های [[خزرج]] غسل داده شد<ref>المغازی، ج۱، ص۳۰۰.</ref> و در مدینه به خاک سپرده شد.<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۲.</ref> گزارشی درگذشت او را در [[سال سوم هجری]]<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۹۴۰؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۲.</ref> یا [[سال دوم هجری]] پس از [[غزوه بدر]] دانسته است<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۲؛ الاصابه، ج۴، ص۱۳۱.</ref> که با توجه به شهرت نقش او در سریه قطن و برخی رویدادهای دیگر، پذیرش آن دشوار است.

===حضور پیامبر بر بالین ابوسلمه===
هنگام احتضار ابوسلمه، [[پیامبر(ص)]] بر بالینش حضور یافت.<ref>اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱-۱۹۲.</ref> وی در این لحظات دعا کرد که او جانشین خوبی در خانواده‌اش داشته باشد. استجابت دعای او را این می‌دانند که پس از مدتی [[ام‌ سلمه]] با پیامبر ازدواج کرد.<ref>الاستیعاب، ج۳، ص۹۴۰؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱-۱۹۲.</ref> پیامبر پس از وفات او نُه تکبیر گفت و فرمود: اگر بر ابوسلمه ۱۰۰۰ تکبیر هم گفته شود، شایسته آن است.<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۴؛ حیاة النبی، ج۳، ص۲۳۱.</ref> پیامبر بخشش گناهان، والایی جایگاه، بقای نسل، و وسعت و نورانیت قبر را برای وی از خدا طلبید.<ref>مسند احمد، ج۶، ص۲۹۷؛ صحیح مسلم، ج۳، ص۳۸؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۲.</ref>

==آیات قرآن درباره ابوسلمه==
برخی مفسران ذیل برخی [[آیه|آیات]] قرآن از ابوسلمه یاد کرده‌اند. آنان مراد از آیه {فَأَمَّا مَن أُوتِی کتَابَهُ بِیمِینِهِ...} ([[سوره حاقه|سوره حاقّه]]، آیه ۱۹)، <ref>تفسیر سمرقندی، ج۳، ص۴۹۱؛ معرفة الصحابه، ج۳، ص۱۶۹۶؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱.</ref> {... أَم مَّن یأْتِی ءامِنًا یومَ القِیامَةِ} ([[سوره فصلت|سوره فصّلت]]،آیه ۴۰)<ref>فتح القدیر، ج۴، ص۵۹۴-۵۹۵.</ref> و {وَ الَّذِینَ آتَیناهُمُ الکتابَ} ([[سوره انعام|سوره اَنعام]]، آیه ۱۱۴) را ابوسلمه و بعضی دیگر از [[صحابه]] دانسته‌اند.<ref>کشف الاسرار، ج۳، ص۴۶۴.</ref><br />
همچنین گفته‌اند در آیه {مَنِ اهتَدی فَإِنَّما یهتَدِی لِنَفسِهِ وَ مَن ضَلَّ فَإِنَّما یضِلُّ عَلَیها} ([[سوره اسراء|سوره اِسراء]]، آیه ۱۵)، مراد از هدایت شدهْ أبوسلمه و مراد از گمراه‌شده، [[ولید بن مغیره مخزومی| ولید بن مُغَیره مخزومی]] است.<ref>المحرر الوجیز، ج۳، ص۴۴۳.</ref> در تفسیر  آیه ۵۴ سوره انعام (فَقُل سَلامٌ عَلَیکم...) هم ابوسلمه از جمله افرادی است که از آنها یاد شده است. بر پایه گزارشی، [[پیامبر(ص)]] پس از نزول این آیه هرگاه ایشان را می‌دید، در سلام‌کردن بر ایشان پیشی می‌گرفت.<ref>کشف الاسرار، ج۳، ص۳۶۵؛ روض الجنان، ج۷، ص۳۰۴.</ref> 

==روایت حدیث==
ابوسلمه راوی [[حدیث]] رسول خدا(ص) بود. از جمله احادیث او این است که کسی که هنگام رسیدن مصیبت، [[کلمه استرجاع]] را بر زبان آورد، خداوند جایگزینی شایسته برای او در دنیا قرار می‌دهد.<ref>المحبّر، ص۸۴؛ الجرح و التعدیل، ج۵، ص۱۰۷؛ معرفة الصحابه، ج۲، ص۱۶۹۵.</ref> وی در جریان معجزه [[شق القمر|شَقًّ القَمَر]] از گواهان پیامبر بود.<ref>الدر المنثور، ج۶، ص۱۳۳؛ روح المعانی، ج۱۴، ص۷۴.</ref>

==فرزندان==
از ابوسلمه چهار فرزند به نام‌های سَلَمه،<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ الاستیعاب، ج۲، ص۶۴۱.</ref> عمر،<ref>معرفة الصحابه، ج۳، ص۱۶۹۴؛ اسد الغابه، ج۳، ص۱۹۱.</ref> زینب (برّه)<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۶؛ الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.</ref> و دُرّه<ref>الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۴.</ref> بر جای ماندند که پس از شهادت ابوسلمه تحت حمایت پیامبر قرار گرفتند. سلمة بزرگ‌تر از عمر بود<ref>تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۶۰؛ الاستیعاب، ج۲، ص۶۴۱.</ref> و در [[حبشه]] تولد یافت.<ref>السنن الکبری، ج۷، ص۷۱.</ref> پیامبر(ص) امامه دختر [[حمزه]] را به [[عقد]] او در آورد؛<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۱۶۴؛ تاریخ دمشق، ج۱۹، ص۳۶۱؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۹۸.</ref> اما وی پیش از زفاف درگذشت و کسی از نسل او نماند.<ref>الطبقات، ج۳، ص۸؛ المحبّر، ص۶۴؛ جمهرة انساب العرب، ص۱۷.</ref><br />
عمر یا عمرو، دیگر فرزند ابوسلمه، در [[سال دوم هجری]] زاده شد.<ref>امتاع الاسماع، ج۶، ص۲۹۸؛ الاصابه، ج۴، ص۴۸۷.</ref> وی از راویان [[حدیث]] پیامبر بود.<ref>المحبّر، ص۲۹۳؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۶۰؛ الاصابه، ج۴، ص۴۸۷.</ref> از جمله روایات او [[حدیث کساء]]،<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۴۹۰؛ امتاع الاسماع، ج۵، ص۳۸۳؛ سبل الهدی، ج۱۱، ص۴۴۴.</ref> [[حدیث غدیر]]<ref>مناقب، ج۲، ص۲۲۸.</ref> و [[حدیث ائمه اثناعشر| حدیث ائمه اِثناعَشِر]] است.<ref>الخصال، ص۴۷۷، ح۴۱.</ref> او در [[جنگ جمل]] حضور داشت.<ref>المحبّر، ص۲۹۳؛ الطبقات، خامسه۲، ص۱۶۸؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۶۰.</ref> سپس از سوی [[امام علی(ع)]] به ولایت [[بحرین]]<ref>جمهرة انساب العرب، ص۱۴۴؛ اسد الغابه، ج۳، ص۶۸۰.</ref> و در گزارشی فارس<ref>الطبقات، خامسه۲، ص۱۶۸؛ المحبّر، ص۲۹۳؛ تاریخ طبری، ج۱۱، ص۵۶۰.</ref> منصوب شد.<br />
پیش از نبرد [[چنگ صفین|صِفّین]]، امام علی در نامه‌ای وی را به شرکت در صفین فراخواند و او را به عنوان کسی که پشتش به وی گرم است، ستود و ضمن اظهار رضایت از او، حکمرانی بحرین را به دیگری سپرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۰۱؛ انساب الاشراف، ج۲، ص۳۸۶.</ref> او از گواهان [[صلح امام حسن]](ع) با [[معاویه]] بود.<ref>مناقب، ج۳، ص۱۹۶.</ref> وی در سال ۸۳ق در [[مدینه]] درگذشت و در [[بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>الطبقات، خامسه۲، ص۱۶۸؛ تاریخ الاسلام، ج۶، ص۱۶۰.</ref> نسل ابوسلمه از طریق او ادامه یافت.<ref>الطبقات، خامسه۲، ص۱۶۶؛ جمهرة انساب العرب، ص۱۴۴.</ref><br />
زینب دختر ابوسلمه در [[حبشه]] زاده شد.<ref>السیرة النبویه، ج۱، ص۳۲۶؛ الطبقات، ج۳، ص۱۸۱؛ انساب الاشراف، ج۱، ص۲۳۶.</ref> برپایه گزارشی، پیامبر(ص) وی را زینب نامید.<ref>الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۵۵؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۳۰۰.</ref> دو تن از پسران او در سال ۶۴ق در [[واقعه حره |واقعه حَرّه]]  کشته شدند.<ref>الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۵۵؛ اسد الغابه، ج۶، ص۱۳۲؛ امتاع الاسماع، ج۶، ص۳۰۰.</ref> زینب راوی حدیث پیامبر(ص) از طریق برخی از همسران وی<ref>تاریخ الاسلام، ج۵، ص۴۰۶؛ الاصابه، ج۸، ص۱۵۹.</ref> بود. از او با تعبیر [[فقیه|فقیه‌ترین]] زنان روزگار خود یاد شده است.<ref>الاستیعاب، ج۴، ص۱۸۵۵؛ اسد الغابه، ج۶، ص۱۳۲.</ref> وی در سال ۷۴ق درگذشت<ref>تاریخ الاسلام، ج۵، ص۴۰۶.</ref> و در بقیع به خاک سپرده شد.<ref>الطبقات، ج۸، ص۳۳۷.</ref> دختر دیگر ابوسلمه، دُرّه نام داشت که در منابع، گزارشی از او در دست نیست.<ref>جمهرة انساب العرب، ص۱۴۴.</ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9370/%d8%a7%d8%a8%d9%88%d8%b3%d9%84%d9%85%d8%a9-%d8%a8%d9%86-%d8%b9%d8%a8%d8%af%d8%a7%d9%84%d8%a7%d8%b3%d8%af-%d9%85%d8%ae%d8%b2%d9%88%d9%85%d9%8a
 | عنوان = ابوسلمة بن عبدالاسد مخزومی
 | نویسنده = سیدخلیل جواد

}}
*'''الاستیعاب''': ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق؛
*'''اسد الغابه''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق؛
*'''الاصابه''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
*'''متاع الاسماع''': المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق؛
*'''انساب الاشراف''': البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق؛
*'''بحرالعلوم''': السمرقندی (م.۳۷۵ق.)، به کوشش عمر بن غرامه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق؛
*'''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف؛
*'''بهجة المحافل و بغیة الاماثل''': یحیی بن ابی‌بکر العامری (م.۸۹۳ق.)، بیروت، دار صادر؛
*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق؛
*'''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
*'''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
*'''تاریخ مدینة دمشق''': ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
*'''الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (م.۳۲۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۷۲ق؛
*'''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم (م.۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
*'''حیاة النبی(ص) و سیرته''': محمد قوام وشنوه‌ای، قم، اسوه، ۱۴۲۴ق؛
*'''الخصال''': الصدوق (م.۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق؛
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق؛
*'''دلائل النبوه''': البیهقی (م.۴۵۸ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛
*'''ذخائر العقبی''': احمد بن عبدالله الطبری (م.۶۹۴ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۹۷۴م؛
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛
*'''روض الجنان''': ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش؛
*'''سبل الهدی''': محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق؛
*'''السنن الکبری''': البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر؛
*'''السیرة النبویه''': ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه؛
*'''صحیح مسلم''': مسلم (م.۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر؛
*'''الطبقات الکبری''': ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
*'''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه؛
*'''فتح القدیر''': الشوکانی (م.۱۲۵۰ق.)، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۱۴ق؛
*'''فتوح البلدان''': البلاذری (م.۲۷۹ق.)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م؛
*'''کشف الاسرار''': میبدی (م.۵۲۰ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش؛
*'''المحبّر''': ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده؛
*'''المحرر الوجیز''': ابن عطیة الاندلسی (م.۵۴۶ق.)، به کوشش عبدالسلام، لبنان، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۳ق؛
*'''مسند احمد''': احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر؛
*'''المعالم الاثیره''': محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۱ق؛
*'''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م؛
*'''معجم الصحابه''': عبدالباقی بن قانع (م.۳۵۱ق.)، به کوشش صلاح بن سالم، مکتبة الغرباء الاثریه، ۱۴۱۸ق؛
*'''معرفة الصحابه''': ابونعیم الاصفهانی (م.۴۳۰ق.)، به کوشش العزازی، ریاض، دار الوطن، ۱۴۱۹ق؛
*'''المغازی''': الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق؛
*'''مناقب آل‌ ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب (م.۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
{{پایان}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = <!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = شد<!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = 
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:صحابه]]
[[رده:اشخاص صدر اسلام]]
[[رده:اشخاص قرن اول]]
[[رده:مهاجران به مدینه]]
[[رده:مدفونان در بقیع]]