در حال ویرایش احتباء

[[پرونده:احتباء.jpg|بندانگشتی|چگونگی نشستن به روش '''احتباء''']]

'''احتباء''' نشستن با شیوه جمع‌کردن ران و زانوها به سوی شکم به ‌وسیله دست‌ها، دستار یا لباس است که این حالت نشستن در بین اعراب پیش از اسلام رواج داشته است. علمای [[امامیه]] برخلاف [[اهل سنت]]، احتباء در حال [[احرام]] یا در [[مسجدالحرام]] و همچنین اقعاء در نماز را مکروه می‌دانند.

==مفهوم‌شناسی==
واژه «احتباء» از ریشه «ح ب و» و این ریشه به معنای نزدیک شدن و حرکت به حالت چهار دست‌وپا است.<ref>العین، ج۳، ص۳۰۸؛ الصحاح، ج۶، ص۲۳۰۷؛ معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۱۳۲، «حبو».</ref> احتباء به معنای جمع‌کردن پشت و ساق‌های پا به وسیله لباس است.<ref>الصحاح، ج۲، ص۱۳۲؛ معجم مقاییس اللغه، ج۲، ص۱۳۲؛ النهایه، ج۱، ص۳۳۵، «حبو».</ref> در اصطلاح فقهی احتباء نوعی نشستن است بدین‌گونه که فرد زانوهایش را به سمت شکم جمع کند و پیراهن یا پارچه‌ای پشت، شکم و پاهایش را در برگیرد. این کار در وضعی خاص حرام یا مکروه شمرده می‌شود.

واژه‌های «اِقعاء»، «قُرْفُصاء» و «احتیاک» از واژه‌های مرتبط با همین موضوعند. واژه‌شناسان و فقیهان معانی گوناگون برای اقعاء بیان کرده‌اند؛ از جمله نوعی احتباء که دست‌ها به جای این که روی ساق‌های پا قرار گیرند، بر زمین تکیه می‌کنند.<ref>غریب الحدیث، ابن سلام، ج۲، ص۱۰۸-۱۰۹؛ غریب الحدیث، حربی، ج۱، ص۶۰؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۱۴۲.</ref> معنای دیگرش این است که شخص به گونه‌ای بنشیند که باسن‌هایش بر روی زمین قرار گیرد و به پشت تکیه زند.<ref>الصحاح، ج۶، ص۲۴۶۵؛ نک: المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۲۶. </ref> برخی نیز اقعاء را قرار دادن انگشتان پا بر زمین و نشیمنگاه بر پشت پاشنه پا می‌دانند.<ref>بدایة المجتهد، ج۱، ص۱۱۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۲۰۲.</ref> قرفصاء نیز نوعی از احتباء است که به جای استفاده از پارچه، دست‌ها روی ساق‌ها قفل و تکیه‌گاه می‌شوند.<ref>غریب الحدیث، ابن سلام، ج۱، ص۲۱۰-۲۱۱؛ ج۲، ص۱۰۹؛ ج۳، ص۵۷؛ الصحاح، ج۳، ص۱۰۵۱؛ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۱۸.</ref>

==پیشینیه==
پیشینه احتباء به پیش از [[اسلام]] بازمی‌گردد. اعراب پیش از اسلام معمولاً به این صورت می‌نشسته‌اند. در حدیث‌هایی از [[پیامبر(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] احتباء تکیه‌گاه عرب خوانده شده است.<ref>الکافی، ج۲، ص۶۶۲؛ امثال الحدیث، ص۱۵۱-۱۵۲؛ کنز العمال، ج۱۵، ص۳۰۷.</ref> از آن‌جا که بسیاری از اعراب در بیابان‌ها یا خیمه‌ها می‌زیستند و دیوار و تکیه‌گاه نداشتند، برای رفع خستگی از این شیوه به عنوان تکیه‌گاه استفاده می‌کردند.<ref>المجازات النبویه، ص۲۰۰؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۶؛ شرح اصول الکافی، ج۱۱، ص۱۴۲.</ref>


== احکام  ==
در فقه اسلام، اصل احتباء جایز و مباح است؛ اما در موارد خاص دارای احکامی است:

=== احتباء شخص مُحْرِم و حاضر در مسجدالحرام ===
به نظر فقیهان امامی، احتباء شخص [[احرام|مُحْرم]] و نیز کسی که در [[مسجدالحرام]] حضور دارد، مکروه است.<ref>الجامع للشرایع، ص۲۳۰؛ الدروس، ج۱، ص۳۸۸، ۴۷۴؛ الحدائق، ج۱۵، ص۵۶۵.</ref> مستند فقهی این حکم، حدیث‌هایی مانند روایت‌های حماد بن عثمان و عبدالله بن سنان از [[امام صادق(ع)]] است که محرم و حاضر در مسجدالحرام را از این کار نهی کرده‌اند.<ref>الکافی، ج۴، ص۳۶۶، ۵۴۶؛ تهذیب، ج۵، ص۴۵۳.</ref> حِکمت این حکم، پاس داشتن حرمت و عظمت [[کعبه]]<ref>من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۹۸؛ علل الشرایع، ج۲، ص۴۴۶.</ref>، پرهیز از احتمال آشکار شدن عورت<ref>مدارک العروه، ج۱۲، ص۴۲۴.</ref> و خواب‌آلودگی و باطل شدن وضو<ref>مجمع البحرین، ج۱، ص۴۵۱، «حبو»؛ نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۹.</ref> یاد شده است. از سوی دیگر، در روایت زراره از [[امام باقر(ع)]] به احتباء ایشان کنار کعبه تصریح شده است.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۳۹-۲۴۰.</ref> برخی از فقیهان به روش‌هایی میان این دو دسته حدیث سازگاری پدید آورده‌اند؛ از جمله:
# حمل روایت زراره بر بیان جواز احتباء و حرام نبودن آن.<ref>مرآة العقول، ج۱۷، ص۱۰۰.</ref>
# مقید بودن حکم کراهت به حالتی که فرد در معرض کشف عورت باشد.<ref>مدارک العروه، ج۱۲، ص۴۲۴.</ref>
# حمل حدیث‌های دلالت‌گر بر کراهت، بر محدوده مسجدالحرام در زمان پیامبر گرامی(ص) و حمل روایت جواز بر محدوده توسعه یافته آن پس از عصر پیامبر.<ref>مرآة العقول، ج۱۷، ص۱۰۰-۱۰۱.</ref>

=== احتباء در غیر حالت احرام و خارج از مسجدالحرام ===
به نظر فقیهان [[امامیه|امامی]]، احتباء در غیر حالت [[احرام]] و نیز بیرون از [[مسجدالحرام]] کراهت ندارد و تنها در صورت پوشیده نبودن عورت، حرام به شمار می‌رود.<ref>المبسوط، طوسی، ج۲، ص۱۵۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۲، ص۱۱۱.</ref> مستند فقهی این حکم، حدیث‌هایی از جمله روایت سماعه از [[امام صادق(ص)]]<ref>الکافی، ج۲، ص۶۶۳.</ref> و نیز روایت‌های گوناگون<ref>نک: مناقب، ج۳، ص۲۱۱؛ وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۲۶۶؛ بحارالانوار، ج۴۶، ص۳۵۳؛ ج۹۶، ص۵۳.</ref> در سیره [[پیامبر(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] و [[امام|امامان(ع)]] و همچنین سخن پیامبر(ص) است که احتباء به طور مطلق یا در [[مسجد]] را دیوار و تکیه‌گاه عرب خوانده است<ref>الکافی، ج۲، ص۶۶۲، ح۲, ۳.</ref>، بدون این که از آن نهی کرده باشد.

=== دیدگاه اهل سنت ===
فقیهان [[اهل سنت]] احتبا در حال [[احرام]] یا در [[مسجدالحرام]] را مکروه به شمار نیاورده‌اند.<ref>نک: المدونة الکبری، ج۱، ص۴۶۱؛ حواشی الشروانی، ج۴، ص۱۶۲.</ref> در پاره‌ای از منابع اهل سنت، از احتباء به‌گونه مطلق نهی شده است.<ref>نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۹.</ref> عموم فقیهان اهل سنت آن را تنها در صورت پوشیده نبودن عورت حرام شمرده و در دیگر حالت‌ها جایز دانسته‌اند.<ref>فتح الباری، ج۱۱، ص۶۷؛ عمدة القاری، ج۴، ص۷۵؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۲۹.</ref> مستند آن‌ها، حدیث‌های [[پیامبر(ص)|نبوی]] است که تنی چند از [[صحابه]] مانند [[جابر بن عبدالله انصاری]] و [[ابوسعید خدری]] گزارش کرده‌اند.<ref>صحیح البخاری، ج۲، ص۲۴۹؛ ج۷، ص۴۱-۴۲؛ صحیح مسلم، ج۶، ص۱۵۴.</ref>

تنها مورد کراهت احتباء در فقه اهل سنت، احتبای شخص حاضر در [[نماز جمعه]] هنگام خطبه‌خوانی امام جمعه است. بر پایه مذاهب [[مذهب مالکی|مالکی]]<ref>المدونة الکبری، ج۱، ص۱۴۹؛ مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۵-۵۴۶.</ref>، [[مذهب حنبلی|حنبلی]]<ref>المغنی، ج۲، ص۱۷۱؛ کشاف القناع، ج۱، ص۳۲۹.</ref> و [[مذهب حنفی|حنفی]]<ref>المبسوط، سرخسی، ج۲، ص۳۶.</ref> و نیز ظاهر سخن [[مذهب شافعی|شافعی]]<ref>الام، ج۱، ص۲۳۵؛ المجموع، ج۴، ص۵۹۲.</ref> احتباء در این حال نیز جایز است؛ اما شاگردان شافعی و فقیهان پیرو او آن را مکروه دانسته‌اند.<ref>روضة الطالبین، ج۱، ص۵۳۸؛ مغنی المحتاج، ج۱، ص۲۹۰؛ حواشی الشروانی، ج۲، ص۴۶۲.</ref> مستند آنان، روایت نبوی است که نمازگزاران جمعه را از احتباء هنگام خطبه نماز جمعه بازداشته است.<ref>صحیح البخاری، ج۱، ص۹۶-۹۷؛ سنن الترمذی، ج۲، ص۱۳.</ref> فقیهان دیگر مذاهب اهل سنت، برای جواز احتباء در نماز جمعه، به ادله‌ای مانند احتبای [[پیامبر(ص)|پیامبر گرامی(ص)]] در نمازهای مستحب و قیاس آن با احتباء در هنگام خطبه<ref>المبسوط، سرخسی، ج۲، ص۳۶.</ref>، استناد نموده یا با مناقشه در سند روایت<ref>نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۸-۳۰۹.</ref> و توجیه متن آن<ref>نک: نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۹.</ref> به حلّ تعارض آن با دیگر روایت‌ها<ref>المبسوط، سرخسی، ج۲، ص۳۶؛ نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۸.</ref> پرداخته‌اند. علت کراهت این احتباء از دید مکروه‌شمارندگان این است که زمینه خواب و بطلان وضو را فراهم ساخته<ref>نیل الاوطار، ج۳، ص۳۰۹.</ref>، نیز مانع دقت در شنیدن خطبه نماز جمعه می‌شود.<ref>مواهب الجلیل، ج۲، ص۵۴۶.</ref>

=== احتباء در نماز ===
در فقه اسلامی از احتباء در نماز سخن نرفته است. اما از اقعاء در نماز سخن گفته‌اند. نظر مشهور فقیهان [[شیعه]] با استناد به روایت‌ها<ref>الکافی، ج۳، ص۳۳۶؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۱۴؛ الاستبصار، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸.</ref>، کراهت اقعاء در نماز است.<ref>الخلاف، ج۱، ص۳۶۰؛ السرائر، ج۱، ص۲۲۷؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۲۵۵.</ref> معنای اقعاء از دید آنان، قرار دادن انگشتان پا بر زمین و نشیمنگاه بر پشت پاشنه پاست.<ref>المعتبر، ج۲، ص۲۱۸؛ تحریر الاحکام، ج۱، ص۲۵۵-۲۵۶؛ تذکرة الفقهاء، ج۳، ص۲۰۲.</ref> فقیهان اهل سنت در معنای اقعاء اختلاف نظر دارند و همگی آن را در تشهد و پس از سجده نماز مکروه می‌شمرند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج۱، ص۲۶؛ المغنی، ج۱، ص۵۶۴؛ المجموع، ج۳، ص۴۳۶، ۴۳۹. </ref>

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه 
 | آدرس = 
 | عنوان = 
 | نویسنده = محمد قدیریان
 }}
* '''الاستبصار''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش
* '''الام''': الشافعی (درگذشت ۲۰۴ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق
* '''امثال الحدیث''': ابن خلاء الرامهرمزی (درگذشت ۵۷۶ق.)، به کوشش احمد عبدالفتاح، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، ۱۴۰۹ق
* '''بحار الانوار''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق
* '''بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (درگذشت ۵۹۵ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
* '''تحریر الاحکام الشرعیه''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق
* '''تحفة الفقهاء''': علاء الدین السمرقندی (درگذشت ۹-۵۳۵ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
* '''تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق.)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۴ق
* '''تهذیب الاحکام''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش
* '''الجامع للشرایع''': یحیی بن سعید الحلی (درگذشت ۶۹۰ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق
* '''الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش
* '''حواشی الشروانی و العبادی''': الشروانی (درگذشت ۱۳۰۱ق.) و العبادی (درگذشت ۹۹۴ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
* '''الخلاف''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق
* '''الدروس الشرعیه''': الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق
* '''روضة الطالبین''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه
* '''السرائر''': ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق.)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق
* '''سنن الترمذی''': الترمذی (درگذشت ۲۷۹ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق
* '''شرح اصول کافی''': محمد صالح مازندرانی (درگذشت ۱۰۸۱ق.)، به کوشش سید علی عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق
* '''الصحاح''': الجوهری (درگذشت ۳۹۳ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق
* '''صحیح البخاری''': البخاری (درگذشت ۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق
* '''صحیح مسلم''': مسلم (درگذشت ۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر
* '''علل الشرایع''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق
* '''عمدة القاری''': العینی (درگذشت ۸۵۵ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی
* '''العین''': خلیل (درگذشت ۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
* '''غریب الحدیث''': ابن سلّام الهروی (درگذشت ۲۲۴ق.)، به کوشش محمد عبدالمعید خان، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۳۹۶ق
* '''غریب الحدیث''': ابراهیم بن اسحاق الحربی (درگذشت ۲۸۵ق.)، به کوشش سلیمان بن ابراهیم، جده، دار المدینه، ۱۴۰۵ق
* '''فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
* '''الکافی''': الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش
* '''کشاف القناع''': منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
* '''کنز العمال''': المتقی الهندی (درگذشت ۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
* '''المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه
* '''المبسوط''': السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق
* '''المجازات النبویه''': الشریف الرضی (درگذشت ۴۰۶ق.)، به کوشش طه محمد، قم، مکتبة بصیرتی
* '''مجمع البحرین''': الطریحی (درگذشت ۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق
* '''المجموع شرح المهذب''': النووی (درگذشت ۶۷۶ق.)، دار الفکر
* '''مدارک العروه''': علی پناه اشتهاردی، تهران، دار الاسوه، ۱۴۱۷ق
* '''المدونة الکبری''': مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق.)، مصر، مطبعة السعاده
* '''مرآة العقول''': المجلسی (درگذشت ۱۱۱۱ق.)، به کوشش رسولی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش
* '''المعتبر''': المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق.)، مؤسسة سید الشهداء، ۱۳۶۳ش
* '''معجم مقاییس اللغه''': ابن فارس (درگذشت ۳۹۵ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق
* '''مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (درگذشت ۹۷۷ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق
* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه
* '''من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق
* '''مناقب آل‌ ابی‌طالب''': ابن شهر آشوب (درگذشت ۵۸۸ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق
* '''مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (درگذشت ۹۵۴ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق
* '''النهایه''': ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (درگذشت ۶۰۶ق.)، به کوشش محمود محمد و طاهر احمد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش
* '''نیل الاوطار''': الشوکانی (درگذشت ۱۲۵۵ق.)، بیروت، دار الجیل، ۱۹۷۳م
* '''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق.)، قم، آل‌ البیت(ع)، ۱۴۱۲ق.
{{پایان}}


[[رده:مکروهات حج]]
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:احکام احرام]]