در حال ویرایش احمد بن حنبل

ابن حنبل در مدت حضور خود در [[بغداد]]، از محضر دانشمندانی بسیار بهره جست که برجسته‌ترین آن‌ها [[ابویوسف یعقوب بن ابراهیم]] (<small>۱۱۳ـ۱۸۲ق.</small>) قاضی القضات بغداد، همراه ۱۷ساله ابوحنیفه و نخستین ترویج‌گر فقه و اصول [[حنفیه|حنفی]] است<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۴۹۸-۴۹۹؛ الاعلام، ج۸، ص۱۹۳.</ref> که بر شاگرد خود بسیار اثر نهاد.<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۵۰۰، ۵۰۲.</ref> ابن حنبل از سال ۱۷۹ق. به مدت چهار سال با [[هشیم بن بشیر|هُشَیم بن بشیر]] (<small>۱۰۴ـ۱۸۳ق.</small>) همراه بود<ref>الاعلام، ج۸، ص۸۹.</ref> که از محدّثان طراز اول و استاد [[مالک بن انس]]، [[سفیان ثوری]]، [[وکیع]] و بسیاری دیگر به شمار می‌رفت و همه بر وثاقت وی همداستان بودند.<ref>تهذیب الاسماء، ج۲، ص۱۷۹.</ref> وی از محضر [[یحیی بن معین|یحیی بن مَعِین]] (<small>درگذشت در ۲۳۳ق.</small>) چهره نام‌آور رجالی آن روزگار نیز بهره برد.<ref>تاریخ بغداد، ج۱۴، ص۱۷۹-۱۸۰.</ref> همچنین از [[ابراهیم بن سعد زهری]] (<small>۱۰۹ـ۱۸۴ق.</small>) حامل حدیث‌های دانشمندان [[مدینه النبی|مدینه]]، [[ابن شهاب زهری]] (<small>۵۸ـ۱۲۴ق.</small>) و [[محمد بن اسحاق]] (<small>درگذشت در ۱۵۱ق.</small>)<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۸۱.</ref> روایت کرده است.<ref>الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۰۱؛ التعدیل و التجریح، ج۱، ص۳۳۴؛ تهذیب التهذیب، ج۱، ص۱۰۵.</ref> بی‌پروایی وی در حلال دانستن سماع و موسیقی و بهره بردن از آن<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۸۴.</ref> بر ابن حنبل نیز اثر نهاد و در وی گرایش‌های [[صوفیه|صوفیانه]] برانگیخت.<ref>نک: تلبیس ابلیس، ج۱، ص۲۹۸-۲۹۹.</ref> او از [[اسحاق بن راهویه]] (<small>۱۶۱ـ۲۳۸ق.</small>) محدث نام‌آور اهل سنت<ref>الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۹۳.</ref> و دوست صمیمی و همراه خود در سفرهای [[حجاز]] و [[یمن]]<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۱، ص۶۲.</ref> نیز حدیث دریافت نمود.<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۳۴۶، ۳۵۱.</ref> وی از محضر محدثان دیگر چون [[هاشم بن قاسم]] (<small>۱۳۴ حدود۲۰۷ق.</small>)<ref>تهذیب الکمال، ج۳۰، ص۱۳۵؛ میزان الاعتدال، ج۴، ص۲۹۰.</ref> [[مظفر بن مدرک|مظفر بن مُدرِک]] (<small>درگذشت در ۲۰۷ق.</small>)، [[هیثم بن جمیل|هَیثم بن جَمیل]] (<small>درگذشت در ۲۱۳ق.</small>)<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۴، ص۳۸۹.</ref>، [[حماد بن خالد خیاط|حمّاد بن خالد خیاط]]<ref>التاریخ الکبیر، ج۳، ص۲۶؛ تهذیب الکمال، ج۷، ص۲۳۴.</ref>، [[منصور بن سلمه|منصور بن سَلَمه]] (<small>درگذشت در ۲۰۷ـ۲۱۰ق.</small>)<ref>الطبقات، ج۷، ص۲۴۸؛ تهذیب الکمال، ج۲۸، ص۵۳۱؛ تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۲۷۳.</ref>، [[روح بن عباده|رَوح بن عُباده]] (<small>درگذشت در ۲۰۵ق.</small>)<ref>المنتظم، ج۱۰، ص۱۴۳؛ تاریخ الاسلام، ج۱۴، ص۱۵۵؛ میزان الاعتدال، ج۲، ص۵۸.</ref>، [[اسود بن شاذان]] (<small>درگذشت در ۲۰۸ق.</small>)<ref>المنتظم، ج۱۰، ص۱۸۲.</ref> و [[عفان بن مسلم]] (<small>۱۳۴ـ۲۲۰ق.</small>)<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۵، ص۲۹۸.</ref> که۱۰ سال با او همراه بود<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۴۳۵؛ تاریخ الاسلام، ج۱۵، ص۳۰۱.</ref>، بهره جست.  

بر پایه روایتی، نخستین تجربه حدیثی احمد در ۱۵ سالگی و با سفرش به [[کوفه]] به قصد استماع از [[علی بن هاشم]] (<small>درگذشت در ۱۷۹ق.</small>)آغاز گردید.<ref>تاریخ بغداد، ج۴، ص۴۱۶.</ref> علی بن هاشم از [[شیعه|شیعیانی]] بود که برخی عوام به او کینه می‌ورزیدند؛ اما پیشوایان حدیث وی را [[حدیث ثقه|ثقه]] می‌شمردند.<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۲، ص۳۱۰.</ref> نیز از محضر [[وکیع بن جراح|وَکیع بن جرّاح]] (<small>۱۲۹ـ۱۹۷ق.</small>) بهره برد که در [[فقه]] از مذهب [[ابوحنیفه]] پیروی می‌کرد<ref>تهذیب الاسماء، ج۳، ص۵-۶؛ تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۳۹-۴۴۹.</ref> و به جهت دلبستگی به خاندان [[اهل بیت(ع)]] به [[رافضی|رافضی‌گری]] متهم بود.<ref>تهذیب التهذیب، ج۱۰، ص۸۹؛ میزان الاعتدال، ج۴، ص۹۴؛ تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۴۹.</ref> دیدار او با [[عبدالله بن ادریس]] (<small>۱۲۰ـ۱۹۲ق.</small>) از پیروان مکتب مدینه و راوی [[روایت مرسل|مرسلات]] مالک از [[علی(ع)]] نیز در همین شهر رخ داد.<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۲۴۹.</ref> گویا وی با [[ابن أبی‌زائده]] (<small>۱۱۹ـ۱۸۲ق.</small>)<ref>میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۷۴.</ref>، [[ابو‌معاویه ضریر|ابو‌معاویه ضَرِیر]] (۱۱۳ـ۱۹۵ق.) مرجئی<ref>الانساب، ج۸، ص۳۹۱.</ref>، [[عبدالله بن نمیر|عبدالله بن نُمیر]] (<small>۱۱۵ـ۱۹۹ق.</small>)<ref>تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۲۶۴.</ref> راوی حدیث‌های اعمش<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۳، ص۳۰۹.</ref> و [[حماد بن اسامه]] (<small>۱۲۱ـ۲۰۱ق.</small>)<ref>التاریخ الکبیر، ج۳، ص۲۸؛ تاریخ الاسلام، ج۱۴، ص۱۲۵؛ تهذیب التهذیب، ج۳، ص۳.</ref> نیز در همین شهر دیدار و از آن‌ها حدیث گزارش کرده است.

ابن حنبل چهار بار در سال‌های ۱۸۶، ۱۹۰، ۱۹۴ و ۲۰۰ق. به [[بصره]] سفر کرد.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۶.</ref> در نخستین سفر خود، از محضر [[بِشر بن مفضل|بِشر بن مفضّل]] (<small>درگذشت در ۱۸۶/۱۸۷ق.</small>) از مخالفان جدی [[فرقه جهمیه|جهمیه]]<ref>المعرفة و التاریخ، ج۳، ص۳۷۸.</ref> بهره برد و از وی بسیار اثر پذیرفت.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۶.</ref> او در این سفر از [[مرحوم بن عبدالعزیز]] (<small>۱۰۳ـ۱۸۷/۱۸۸ق.</small>) و نیز [[زیاد بن ربیع|زیاد بن رَبیع]] (<small>درگذشت در ۱۸۵/۱۸۶ق.</small>) بهره جست. در سفر دوم خود، از [[محمد بن ابی‌عدی|محمد بن ابی‌عَدِی]] (<small>درگذشت در ۱۹۴ق.</small>)<ref>تهذیب الکمال، ج۲۴، ص۳۲۲؛ تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۳۷۳؛ میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۴۷.</ref> و در سفر سوم به مدت شش ماه از [[یحیی بن سعید قطان|یحیی بن سعید قَطّان]] (<small>۱۲۰ـ۱۹۸ق.</small>) نخستین نویسنده در زمینه جرح و تعدیل بهره برد.<ref>تهذیب الاسماء، ج۳، ص۱۸؛ تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۶؛ میزان الاعتدال، ج۱، ص۱.</ref> سرانجام در چهارمین سفر خود به بصره، از محضر [[عبدالصمد بن عبدالوارث]](<small>درگذشت در ۲۰۷ق.</small>) و [[ابوداود طیالسی]] (<small>درگذشت در ۲۰۳/۲۰۴ق.</small>) صاحب [[مسند ابوداود طیالسی|مسند]] و [[محمد بن بکر برسانی|محمد بن بکر بُرسانی]] (<small>درگذشت در ۲۰۳ق.</small>) [[حدیث]] آموخت.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۶.</ref> گویا استماع او از [[عبدالرحمن بن مهدی]] (<small>۱۳۵ـ۱۹۸ق.</small>) نقاد خبیر [[علم رجال|رجال]]<ref>طبقات الفقهاء، ج۱، ص۹۱؛ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۴۲۱.</ref>، [[عثمان بن عمر]] (<small>م.۲۰۷ تا ۲۰۹ق.</small>)<ref>تهذیب الکمال، ج۱۹، ص۴۶۱؛ میزان الاعتدال، ج۳، ص۴۹.</ref>، [[محمد بن جعفر غندر]] (<small>درگذشت در ۱۹۳ق.</small>)<ref>میزان الاعتدال، ج۳، ص۵۰۲.</ref>، [[اسماعیل بن علیه|اسماعیل بن عُلَیه]](<small>۱۱۶ـ۱۹۳ق.</small>)<ref>المنتظم، ج۹، ص۲۲۶؛ تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۶۶.</ref> و [[وهب بن جریر]] (<small>درگذشت در ۲۰۶ق.</small>)<ref>تهذیب الکمال، ج۳۱، ص۱۲۳.</ref> نیز در بصره رخ داده است.

سال‌های ۱۸۷ تا ۱۹۸ق. شاهد رفت و آمدهای احمد به [[حجاز]] و گاه درنگ وی در آن سرزمین بوده است. وی میان این سال‌ها پنج بار برای زیارت بیت‌ الله الحرام و [[حج]] گزاردن راهی [[مکه]] شد. این سفرها در سال‌های ۱۸۷، ۱۹۱، ۱۹۶، ۱۹۷ و ۱۹۸ق. رخ داد. در سال ۱۹۷ق. مدتی کوتاه در مکه مقیم شد.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۷. </ref> به علت ناتوانی مالی، از این پنج حج، سه حج را پیاده به جای آورد و در یک حج تنها۳۰ درهم هزینه کرد.<ref>المنتظم، ج۱۱، ص۲۸۷.</ref> بر پایه روایت [[نوح بن حبیب]]، ابن حنبل در سال ۱۹۸ق. در کنار [[مسجد خیف]] به تعلیم حدیث و فقه اشتغال داشت.<ref>تهذیب التهذیب، ج۱، ص۶۴.</ref> احمد در مکه از محضر محدثانی برجسته بهره برد و [[ابوالبختری|ابوالبخْتری]] (<small>درگذشت در ۲۰۰ق.</small>) را در سال ۱۸۷ق. دیدار کرد؛ امااز وی به سبب ضعیف بودنش روایتی ننوشت.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۶.</ref> در سال ۱۹۱ق. با [[ولید بن مسلم]] (<small>۱۱۹ـ۱۹۵ق.</small>) حافظ حدیث‌های دراز و [[ملاحم]]<ref>المعرفة و التاریخ، ج۲، ص۴۲۱.</ref> دیدار کرد.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۷.</ref> در همین سال، از [[سفیان بن عیینه]] (<small>۱۰۷ـ ۱۹۸ق.</small>) هم‌طبقه [[مالک بن انس]] (۹۳ـ۱۷۹ق.)<ref>الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۳؛ تاریخ بغداد، ج۶، ص۲۳۴؛ ج۹، ص۱۷۹.</ref> و مرجع مکتب حدیثی مکه و حجاز<ref>تهذیب التهذیب، ج۴، ص۱۰۷؛ الاعلام، ج۳، ص۱۰۵.</ref> روایت آموخت.<ref>المنتظم، ج۱۰، ص۶۶؛ تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۷.</ref> وی به اعتراف ابن حنبل و دیگران، وارث حدیث‌های [[عمرو بن دینار]] (<small>۴۶ـ۱۲۶ق.</small>) فقیه نامدار شیعی<ref>الاعلام، ج۵، ص۷۷.</ref> مکه بود.<ref>تاریخ ابن معین، ج۳، ص۸۰، ۱۳۷؛ الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۳؛ تاریخ بغداد، ج۹، ص۱۸۱؛ تهذیب الاسماء، ج۱، ص۳۰۵.</ref> احمد در گرایش به مکتب حجاز، وامدار او بود و وی را بر همه مشایخ خود ترجیح می‌داد<ref>المنتظم، ج۱۰، ص۶۸.</ref> و داناترین مردم روزگار خود به سنّت می‌دانست.<ref>الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۳؛ تاریخ بغداد، ج۹، ص۱۸۳.</ref> ابن حنبل در مکه از [[ابوسعید مولی بنی‌هاشم]] (<small>درگذشت در ۱۹۷ق.</small>)<ref>تاریخ ابن معین، ج۴، ص۳۲۷؛ تهذیب الکمال، ج۱۷، ص۲۱۷.</ref> و [[اسحاق بن راهویه]] پیش‌گفته نیز بهره حدیثی برد. وی [[یحیی بن سلیم طائفی]] (<small>درگذشت در ۱۹۵ق.</small>) را هم دیدار کرد؛ ولی از او که حدیث‌ها را به هم می‌آمیخت، جز یک روایت گزارش نکرد.<ref>تهذیب الکمال، ج۳۱، ص۳۶۶؛ میزان الاعتدال، ج۴، ص۳۸۴.</ref>

ابن حنبل در سال ۱۹۹ق. به‌ رغم ناتوانی مالی، برای بهره‌بردن از محضر [[عبدالرزاق بن همام|بدالرزاق بن هَمّام]] (<small>۱۲۶ـ۲۱۱ق.</small>) محدّث برجسته [[شیعه|شیعی]] [[یمن]]<ref>معرفة الثقات، ج۲، ص۹۳؛ تهذیب الکمال، ج۱۸، ص۵۹.</ref> از حجاز راهی [[صنعا]] شد.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۷.</ref> احمد وی را بر شیوخ بصری خود ترجیح می‌داد<ref>تهذیب الکمال، ج۱۸، ص۵۷؛ تهذیب التهذیب، ج۶، ص۲۷۹.</ref> و او را بهترین کسی می‌دانست که حدیث گزارش کرده است.<ref>الکامل، ج۶، ص۴۰۶؛ تهذیب الکمال، ج۱۸، ص۵۶.</ref> وی درباره غلوّ عبدالرزاق در تشیع اظهار ناآگاهی کرده، ولی او را علاقه‌مند به نقل روایات شایعه‌آمیز دانسته است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۸، ص۶۰؛ میزان الاعتدال، ج۲، ص۶۱۰.</ref> نیز او با [[ابوقره موسی بن طارق|ابوقرّه موسی بن طارق]] (<small>درگذشت در ۲۰۳ق.</small>) دیدار داشته است.<ref>معجم البلدان، ج۳، ص۱۳۱؛ تهذیب الکمال، ج۲۹، ص۸۱؛ تاریخ الاسلام، ج۱۳، ص۴۱۶.</ref>

احمد سرانجام در یک روز جمعه از ماه [[ربیع الآخر]]<ref>المعرفة و التاریخ، ج۱، ص۲۱۲.</ref> سال ۲۴۱ق.<ref>التاریخ الکبیر، ج۲، ص۵.</ref> در عراق<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۲۰.</ref> درگذشت. وی در بخش غربی [[بغداد]]<ref>الطرائف، ص۳۵۵.</ref> در باب الحرب<ref>التعدیل و التجریح، ج۱، ص۳۲۰.</ref> به خاک سپرده شد و [[محمد بن طاهر]] (<small>درگذشت در ۲۹۸ق.</small>) فرزند امیر [[خراسان]]<ref>الاعلام، ج۶، ص۱۷۱.</ref> بر او نماز گزارد.<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۲۰.</ref> جمعیتی انبوه برای تشییع وی گرد آمدند و در سوگش نوحه سرودند.<ref>مروج الذهب، ج۴، ص۲۰؛ وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۵؛ السلفیه، ‌ص۱۱۹.</ref> در سال ۴۶۶ق. قبر او بر اثر سیل بغداد ویران شد.<ref>البدایة و النهایه، ج۱۲، ص۱۰۹.</ref> در سال ۵۷۴ق. خلیفه [[مستضیء عباسی]] (<small>۵۵۳ـ۶۲۲ق.</small>) لوحی منقوش به [[آیة الکرسی]] و مشتمل بر ستایش ابن حنبل، بر قبر وی نهاد.<ref>المنتظم، ج۱۸، ص۲۴۹.</ref> از فرزندان او، عبدالله و صالح از دانشمندان دوران خود به شمار می‌رفتند.<ref>وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۵.</ref> صالح (<small>درگذشت در ۲۶۶ق.</small>) در [[اصفهان]] منصب قضاوت داشت و در همان جا نیز درگذشت.<ref>وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۵.</ref> عبدالله (درگذشت در ۲۹۰ق.) نیز راوی آثار پدر بود و بر آن روایاتی افزود.<ref>الاعلام، ج۴، ص۶۵؛ معجم المؤلفین، ج۶، ص۲۹.</ref>

مسند ابن حنبل که با گزینشی احتیاط‌آمیز<ref>خصائص مسند احمد، ص۱۳-۱۴.</ref> به گزارش گسترده روایت‌ پرداخته، از استقبال کم‌نظیر محدثان آن روزگار برخوردار گشت و دیری نپایید که منزلتی والا یافت تا جایی که از همان آغاز، برخی همه روایت‌های آن را از دیدگاه ابن حنبل [[روایت صحیح|صحیح]] دانستند و برای اثبات مدعای خود، به گزارش‌هایی درباره میزان حزم‌گرایی ابن حنبل در هنگام فراهم ساختن مسند و نیز تصریحات گاه و بی‌گاه وی بر معیار خواندن این کتاب، استناد کردند.<ref>خصائص مسند احمد، ص۱۵-۱۸.</ref> این دیدگاه به تدریج به افراط گرایید تا آن‌جا که [[ابوالعلاء همدانی]] وجود هر‌گونه حدیث‌ ساختگی را در مسند احمد انکار نمود.<ref>اضواء علی السنة المحمدیه، ص۳۲۶.</ref> ولی [[ابن جوزی]] (<small>درگذشت در ۵۹۷ق.</small>) با ذکر نمونه‌هایی، به وجود احادیث ساختگی در این اثر اعتراف کرده است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۱، ص۲۴۸.</ref> [[ابن تیمیه]] (<small>درگذشت در ۷۲۸ق.</small>) در تلاش برای داوری میان این دو نگرش، به پشتوانه رسالت کلی مسند نویسان، یعنی گزارش بیطرفانه روایات، تعمّد کذب را از ابن حنبل که خود را متعهد به ترک روایت‌های راویان مشهور به کذب دانسته، نفی می‌کند.<ref>منهاج السنة النبویه، ج۷، ص۹۷.</ref>

ابن حنبل کتابی دیگر در باب زهد نگاشته که به تعبیر ابن تیمیه، از دروغ‌پردازی‌های متداول در این‌گونه کتب تهی است.<ref>مجموع الفتاوی، ج۱۸، ص۷۲.</ref> از کتاب‌های منسوب به وی [[العلل و معرفة الرجال(کتاب)|العلل و معرفة الرجال]]، [[الاسماء و الکنی(ابن حنبل)|الاسماء و الکنی]] و... است که بر پایه استقرای برخی معاصران به۵۰ اثر میرسد.<ref>نک: مسائل الامام احمد، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۴.</ref> بسیاری از این کتاب‌ها به دست شاگردان وی تدوین شده‌اند. برای نمونه در میان کتاب‌های فقهی چون [[الاشربه صغیر(ابن حنبل)|الاشربه صغیر]]، [[الاشربه کبیر(ابن حنبل)|الاشربه کبیر]]، و المناسکتنها کتاب فقهی تألیف خود وی رساله‌ای در باب نماز است.<ref>المدخل الی مذهب الامام احمد، ج۱، ص۱۲۴.</ref> البته به ادعای [[ذهبی]] (<small>درگذشت در ۷۴۸ق.</small>) همین کتاب نیز از آنِ وی نیست.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۳۳۰.</ref> عبدالله بن احمد راوی برخی از این کتب است.<ref>تاریخ بغداد، ج۹، ص۳۷۵.</ref>

به روایت [[ابن خیاط]] (<small>درگذشت در ۵۱۳ق.</small>) از عقاید توحیدی ابن حنبل، جزء ناپذیری خداوند و توقیفی بودن صفات او است.<ref>العقیده، ص۱۰۱-۱۰۲.</ref> وی [[اوصاف الهی|اوصافی]] چون سمیع و بصیر را مستلزم وجود سمع و بصر در خداوند می‌داند و او را دارای وجه می‌شمرد؛ اما نه به‌گونه دیگر وجوه و نه همراه با جسمانیت وی. دستان وی نیز گرچه صفت ذاتی اویند، به هیچ وجه مستلزم جسمانیت وی یا ترکب و محدودیت و مانند آن نیستند.<ref>العقیده، ص۱۰۲-۱۰۴.</ref> از این رو، وی از مخالفان دیدگاه‌های [[جهم بن صفوان]] (<small>درگذشت در ۱۲۸ق.</small> است<ref>کتاب السنه، ج۱، ص۱۰۳.</ref> و انتقادهای او به [[جهمیه]] در دو کتاب [[الرد علی الجهمیه(احمد بن حنبل)|الرد علی الجهمیه]] منسوب به وی و نیز کتاب السنّه نگاشته فرزندش عبدالله، گرد آمده است. وی آن‌ها را به پیروی از [[آیات متشابه|متشابهات قرآن]] متهم کرد و در توصیف مذهب آنان در قالبی اعتراض‌آمیز، نامحدود بودن خداوند، عینیت ذات و صفات و... را نفی نمود.<ref>الرد علی الزنادقه، ص۱۹-۲۲.</ref> کتاب الرد علی الجهمیه با حمایت [[بیهقی]] (<small>درگذشت در ۴۵۸ق.</small>)، [[ابن ابی‌یعلی]] (<small>درگذشت در ۵۲۶ق.</small>)، [[ابن تیمیه]] (<small>درگذشت در ۷۲۸ق.</small>) و نیز [[ابن قیم]] (<small>درگذشت در ۷۵۱ق.</small>) روبه‌رو شد. [[ذهبی]] با تشکیک در سند این کتاب، صحت انتساب آن به او را نپذیرفته است.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۲۸۷.</ref>

[[مأمون عباسی]] در [[ربیع الاول]] سال ۲۱۸ق. به بازجویی از عقاید شخصیت‌های دینی و سیاسی درباره حدوث و قدم [[قرآن]] همت گماشت و همگان را به پذیرش اندیشه حدوث قرآن وادار ساخت. [[اسحاق بن ابراهیم]]، حکمران [[بغداد]]، به فرمان وی همه فقیهان و محدثان بغداد، از جمله ابن حنبل را بازجویی کرد.<ref>تاریخ طبری، ج۸، ص۶۳۶-۶۳۷؛ تجارب الامم، ج۴، ص۱۶۷.</ref> وی به‌ رغم اعتراف یارانش، از پذیرش مفاد اعترافنامه خودداری ورزید<ref>تاریخ طبری، ج۸، ص۶۳۱-۶۳۹؛ قس: تجارب الامم، ج۴، ص۱۶۶-۱۶۷؛ المنتظم، ج۱۱، ص۱۹-۲۲.</ref> و در پی آن به حبس و قتل تهدید شد. اسحاق بار دیگر حجت را بر محدثان تمام و تهدید کرد که در صورت مخالفت، آن‌ها را دست بسته به [[اردوگاه خلیفه]] در [[طرطوس]] در کرانه شرقی [[دریای مدیترانه]] خواهد برد. سرانجام تنها ابن حنبل و [[محمد بن نوح]] بر عقیده خود پای فشردند. دیری نپایید که به فرمان خلیفه، همه آن‌ها از مسیر [[شهر انبار]] به طرطوس فرستاده شدند؛ اما با رسیدن خبر مرگ مأمون در [[شهر رقه|رقه]] [[شام]]، در کرانه غربی [[رود فرات]]، از همان مسیر به بغداد بازگشتند.<ref>تاریخ طبری، ج۸، ص۶۴۰-۶۴۵؛ الفتوح، ج۸، ص۴۲۲؛ المنتظم، ج۱۱، ص۲۲-۲۴.</ref> بر پایه گزارشی، دستگیری و حبس وی ۲۸ ماه طول کشید.<ref>سیر اعلام النبلاء، ج۱۱، ص۲۵۲.</ref> با توجه به آزادی او در [[ماه رمضان]] سال ۲۲۰ق. این گزارش معقول می‌نماید. برخی مجموع دوران حبس او را ۲۸ روز دانسته‌اند.<ref>وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۴.</ref> با روی کار آمدن [[معتصم عباسی]] در سال ۲۱۸ق. و به تحریک [[معتزله]]، دیگر بار کار بر [[اهل حدیث]] سخت شد. [[معتصم عباسی|معتصم]] احمد را فراخواند وچون با اصرار وی بر قدیم دانستن قرآن روبه‌رو شد، او را ۳۳ یا ۲۳ یا ۱۸ و یا۸۰ ضربه تازیانه زد.<ref>مروج الذهب، ج۳، ص۴۶۴؛ قس: المنتظم، ج۱۱، ص۴۴.</ref> به گفته برخی، احمد زخم بسیار برداشت و بی‌هوش شد.<ref>تاریخ مختصر الدول، ص۱۳۹.</ref> به باور یعقوبی (<small>درگذشت در ۲۹۲ق.</small>) سرانجام وی به‌اندیشه حدوث قرآن تن داد. [[ابن حبّان]] (<small>درگذشت در ۳۵۴ق.</small>) و بسیاری دیگر بر این باورند که او تا پایان بر دیدگاه خود پای فشرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۷۲؛ وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۴، ۸۴؛ قس: الثقات، ج۸، ص۱۹.</ref> وی در دوران ۱۴ ساله خلافت معتصم و واثق، به حبس خانگی دچار گردید<ref>وفیات الاعیان، ج۱، ص۶۴.</ref> و از تکاپوهای حدیثی محروم ماند. سرانجام در دوران [[متوکل عباسی|متوکل]] و با بازگشت حدیثگرایی به عرصه دربار، گویا وی پنج سال تدریس کرد. در پی درخواست خلیفه از او برای تعلیم فرزندانش در سال ۲۳۷ق. سوگند یاد کرد تا دیگر حدیث نگوید و تا هنگام مرگش حدیث نگفت.<ref>المنتظم، ج۱۱، ص۲۸۸.</ref>

دیدگاه‌های [[فقه|فقهی]] ابن حنبل همچون دیدگاه‌های [[علم کلام|کلامی‌اش]]، افزون بر سخنان پراکنده وی، از کتاب [[مسند احمد|مسند]] و دیگر کتاب‌های او برآمده است. از آن‌جا که او مسند را بدون پایبندی به صحّت همه روایت‌های آن نگاشته، برخی از دانشمندان در فقیه نامیدن وی تردید کرده‌اند؛ چنان‌که [[طبری]] (<small>درگذشت در ۳۱۰ق.</small>) در اختلاف الفقهاء و [[ابن عبدالبر|ابن عبدالبرّ]] (<small>درگذشت در ۴۶۳ق.</small>) در [[الاتقاء علی الائمة الثلاثة(کتاب)|الاتقاء علی الائمة الثلاثة]] از یادکرد وی به منزله فقیه خودداری ورزیده‌اند. طبری در همین راه به بهانه تشیعش از حنبلیان آزار دید و از دفن در قبرستان مسلمانان محروم ماند.<ref>تاریخ بخارا، ص۲۸۱.</ref> در این میان، حنبلیان به پشتوانه گزارش‌هایی از احتیاط ابن حنبل در نقل حدیث‌های مربوط به [[حلال]] و [[حرام]]<ref>خصائص المسند، ص۱۳-۱۵.</ref>، حدیث‌های فقهی مسند وی را در حکم دیدگاه‌های او می‌انگارند و از فقیه خواندن او ابا ندارند.<ref>برای نمونه: طبقات الفقهاء، ص۹۱-۹۲؛ المدخل الی مذهب الامام احمد، ج۱، ص۱۰۶-۱۰۸.</ref>

پرهیز از [[تأویل قرآن|تأویل قرآن کریم]] و [[سنت]] با تلاش در [[تفسیر قرآن|تفسیر]] آن دو بر پایه ظواهر بدون توجه به اقتضائات عقلی و عقلایی، شیوه ابن حنبل به شمار می‌رود.<ref>اصول السنه، ص۱۶. </ref> وی با پیروی از مالک بن انس و با استناد به [[آیه]] ۷ [[سوره آل عمران|آل عمران]] از تأویل کتاب و سنّت خودداری می‌کرد.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۰۴.</ref> او با ردّ عقیده [[جهمیه]] در نفی صفاتی چون ید و وجه از خداوند و تأویل آن‌ها، با اثبات این‌گونه صفات برای خدا، از تشبیه آن به صفات مخلوق پرهیز کرد<ref>الصواعق المرسله، ج۱، ص۲۳۰. </ref> و کسانی را که صفات خداوند را به مخلوق قیاس می‌کنند، تکفیر نمود.<ref>الملل و النحل، ج۱، ص۱۰۳.</ref> به باور [[ابن قیم]] (<small>درگذشت در ۷۵۱ق.</small>) وی از [[نظریه تعطیل|تعطیل]]، [[نظریه تخییل|تخییل]]، [[نظریه تمثیل|تمثیل]]، و تجهیل گریخت و دانش این دست روایت‌ها را به خداوند واگذارد.<ref>الصواعق المرسله، ج۲، ص۴۴۰. </ref> او به سبب مشی احتیاط آمیزش از نگاشتن دیدگاه‌های کلامی و فقهی خود پرهیز می‌کرد و اندیشه‌های وی به دست شاگردانش تنظیم شد.<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۸. </ref> دلبستگی فراوان وی به ‌گزارشگری و فرار از داوری، باعث پدید آمدن قرائت‌های گوناگون از دیدگاه‌های عقیدتی و فقهی وی شد تا جایی که گاه چهار دیدگاه گوناگون در یک فرع فقهی به وی نسبت یافته است.

ابن قیم <small>(درگذشت در ۷۵۱ق.</small>) پنج حاکم بر فتاوی ابن حنبل را به ترتیب چنین برشمرده است: نصگرایی، پذیرش فتوای [[صحابه]]، اجتهاد شخصی به هنگام اختلاف صحابه بر پایه اقربیت به [[کتاب]] و [[سنت]]، عمل به [[حدیث ضعیف|حدیث‌های ضعیف]] به شرط نداشتن معارض، و قیاس به منزله آخرین راه چاره.<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۹-۳۲. </ref> وی در تبیین مراد از حدیث ضعیف، آن را نه باطل و منکر، بلکه یکی از انواع [[حدیث حسن]] می‌انگارد؛ زیرا تا آن هنگام، برخلاف تقسیم سه‌گانه حدیث به [[حدیث صحیح|صحیح]]، حسن و ضعیف، تقسیم دوگانه صحیح و ضعیف رواج داشت.<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۳۱.</ref> ولی این مبنا چندان محکم نمی‌نماید؛ زیرا ابن حنبل حدیث ضعیف را در مرحله متأخر از سخن صحابه به شمار آورده است. او اجماع‌های ادعا شده را دروغین می‌پنداشت و آن را ناشی از دست نیافتن به سخن مخالف می‌دانست.<ref>الصواعق المرسله، ج۲، ص۵۷۹.</ref> وی تنها اجماع صحابه را [[حجت شرعی|حجت]] می‌دانست<ref>العقیده، ص۱۲۳.</ref> و به لزوم پیروی از سنت و مذهب امت و پرهیز از گرایش به اقلیت‌های مذهبی سفارش می‌کرد.<ref>العقیده، ص۶۰.</ref>

احمد با بهره‌گیری از اساتیدی چون [[سفیان بن عیینه]] (<small>۱۰۷ـ ۱۹۸ ق.</small>)، [[عبدالرحمن بن مهدی]] (<small>۱۳۵ـ۱۹۸ق.</small>)، [[یحیی بن سعید قَطان|یحیی بن سعید قَطّان]] (<small>۱۲۰ـ۱۹۸ق.</small>) و [[یحیی بن معین|یحیی بن مَعِین]] (<small>درگذشت در ۲۳۳ق.</small>) به منزله پیشوا در جرح و تعدیل تجلی نمود.<ref>الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۰۲.</ref> او از [[صحابه]] یعنی کسانی که [[پیامبر اکرم(ص)]] را گر چه لحظه‌ای دیدار کرده باشند<ref>اسد الغابه، ج۱، ص۱۹.</ref>، قدردانی می‌کرد<ref>العقیده، ص۶۷.</ref> و پیوسته به یادکرد محاسن آن‌ها و اجتناب از بیان اختلاف‌های میان آنان سفارش می‌نمود.<ref>العقیده، ص۶۵. </ref> وی اعتماد به حدیث‌های عامه‌پسند و باورهای ناسازگار با مشرب اهل حدیث را مخل به وثاقت نمی‌دانست.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۸، ص۶۰؛ میزان الاعتدال، ج۲، ص۶۱۰.</ref> به رغم پرهیز از همنشینی با اصحاب رأی، گزارش حدیث آنان را جایز شمرده و البته از دیگر محدثان در نکوهش [[ابوحنیفه]] حدیث‌هایی روایت کرده است.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۱۷۸، ۴۷۷؛ ج۳، ص۲۶۹- ۲۷۶.</ref> وی همچنین اعتقاد به اختیار و خلق قرآن را مخل به وثاقت نمی‌شمرد.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۵۰۴؛ ج۳، ص۱۵۶.</ref>  

ملازمت او با دانشمندان [[شیعه|شیعی]] چون [[سفیان بن عیینه]] (<small>۱۰۷ـ۱۹۸ق.</small>)، [[عبدالرزاق بن همام|عبدالرزاق بن هَمّام]] (<small>۱۲۶ـ۲۱۱ق.</small>)، [[علی بن هاشم بن برید|علی بن هاشم بن بُرید]] (<small>درگذشت در ۱۷۹ق.</small>)، [[وکیع بن جراح|وَکیع بن جرّاح]] (<small>۱۲۹ـ۱۹۷ق.</small>) و بیشتر محدثان [[کوفه]] و بسیاری دیگر، خود شاهدی گویا بر میزان اعتماد وی به حدیث‌های شیعی است.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۱، ص۲۷۹؛ ج۲، ص۴۹۰، ۵۴۵.</ref> او به [[تولی]] و محبّت [[اهل بیت(ع)|اهل بیت]] هیچ اعتراض نکرد؛ بلکه در پاسخ تنداندیشانی که وی را از همنشینی با این‌گونه دانشوران پرهیز می‌دادند، آن را کاری شایسته و نشانه سرسپردگی به خاندان [[پیامبر(ص)]] به شمار می‌آورد.<ref>تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۲۶۱؛ تهذیب الکمال، ج۱۷، ص۱۸۰؛ تهذیب التهذیب، ج۶، ص۱۷۹.</ref> البته وی دشنام دهندگان به [[صحابه]] را [[رافضی]] می‌خواند و وثاقت آن‌ها را باور نداشت.<ref>العلل و معرفة الرجال، ج۲، ص۶۰۱.</ref>

از او به منزله داناترین عالم دوران در زمینه حدیث یاد کرده‌اند.<ref>الجرح و التعدیل، ج۱، ص۲۹۲، ۳۰۲.</ref> [[ابن بدران]] عواملی از این قبیل را در گرایش دانشوران به مذهب وی مؤثر می‌داند: سلامت نظر ابن حنبل، تسلط وی بر علوم قرآن و تاریخ و نقد رجال، وسعت بی‌نظیر دانش حدیث‌شناسی و احاطه وی به دیدگاه‌های صحابه و [[تابعین|تابعان]] و مبانی [[اجتهاد]] و [[قیاس فقهی|قیاس]].<ref>المدخل الی مذهب الامام احمد، ج۱، ص۱۰۳-۱۰۶.</ref> با وفات او، شاگردان فراوانش به ترویج حدیث‌ها و دیدگاه‌های وی پرداختند. نام این شاگردان در احصاء [[ابو الحجاج مزی]] (<small>درگذشت در ۷۴۲ق.</small>) یاد شده است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱، ص۴۴۰-۴۴۲.</ref>

ابن حنبل از اظهار رأی خودداری می‌کرد؛ اما آرای وی را فرزندان و شاگردانش گرد آوردند. به ‌گزارش [[ابن قیم]] (<small>درگذشت در ۷۵۱ق.</small>)، [[احمد بن محمد خلال]] (<small>درگذشت در ۳۱۱ق.</small>) مجموعه آرای وی را در ۲۰ کتابچه گرد آورد.<ref>اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۸. </ref> کتاب خلال، بنیان مذهب حنبلی قرار گرفت. [[عمر بن حسین خرقی]] (<small>درگذشت در ۳۳۴ق.</small>) کتاب فقهی مختصری افزون بر ۲۳۰۰ مسئله تحریر کرد که به دست [[ابویعلی]]، [[ابن حامد]] و [[موفق الدین مقدسی]] (<small>درگذشت در ۶۲۰ق.</small>) با کتاب المغنی و نیز به دست برخی دانشوران دیگر شرح شد. [[عبدالعزیز بن جعفر]] (<small>درگذشت در ۲۶۳ق.</small>) با نگاشتن الشافی و التنبیه بر غنای فقهی کتاب خلال افزود.<ref>المدخل الی مذهب الامام احمد، ج۱، ص۱۲۴. </ref> در میان نویسندگان فقه [[حنبلی]]، موفق الدین مقدسی (درگذشت در ۶۲۰ق.) به نگارش [[المقنع(ابن قدامه مقدسی)|المقنع]]، [[الکافی فی فقه الامام احمد بن حنبل(ابن قدامه مقدسی)|الکافی]]، الانصاف و [[عمدة الفقه(ابن قدامه مقدسی)|العمده]] همت گماشت. کتاب المقنع وی به‌ دست [[ابن قدامه مقدسی]] (<small>درگذشت در ۶۸۲ق.</small>) در [[الشرح الکبیر علی متن المقنع(ابن قدامه مقدسی)|الشرح الکبیر]] و نیز [[ابن مفلح مقدسی]] (<small>درگذشت در ۸۰۳ق.</small>) در [[المبدع فی شرح المقنع(ابن مفلح مقدسی)|المبدع]]، شرح شد و [[محمد بن أبی‌الفتح]] (<small>درگذشت در ۷۰۹ق.</small>) در کتاب [[المطلع علی ابواب المقنع(محمد بن ابی‌الفتح)|المطلع علی ابواب المقنع]] آن را تلخیص کرد. ابن تیمیه نیز شرحی بر عمده وی نگاشت. [[عبدالسلام بن عبدالله بن‌ تیمیه]] (<small>درگذشت در ۶۵۲ق.</small>) [[المحرر فی الفقه(عبدالسلام بن تیمیه)|المحرر فی الفقه]] را به رشته تحریر درآورد و [[محمد بن مفلح مقدسی]] (<small>درگذشت در ۷۶۳ق.</small>) [[الفروع و النکت و الفوائد السنیه علی مشکل المحرر|الفروع]] را در فقه حنبلی نگاشت. [[موسی بن احمد حجاوی]] (<small>درگذشت در ۹۶۸ق.</small>) تألیفاتی در فقه پدید آورد. کتاب [[الاقناع فی فقه الامام احمد بن حنبل(موسی بن احمد حجاوی)|الاقناع]] وی به دست [[محمد بن صالح عثیمین]] (<small>درگذشت در ۱۴۲۱ق.</small>) از پیشوایان معاصر [[سلفی|سلفیه]] تلخیص شد و کتاب [[زاد المستنقع فی اختصار المقنع(موسی بن احمد حجاوی)|زاد المستنقع فی اختصار المقنع]] از همو نیز به دست دانشمندانی چون [[محمد بن محمد شنقیطی]] (<small>درگذشت در ۱۱۸۶ق.</small>)، [[فیصل بن عبدالعزیز]] (<small>درگذشت در ۱۳۷۶ق.</small>)، [[محمد بن صالح عثیمین]] (<small>درگذشت در ۱۴۲۱ق.</small>) با الشرح الممتع و نیز [[حمد بن عبدالله بن حمد]] شرح گشت. همچنین [[منصور بن یونس]] (<small>درگذشت در ۱۰۵۱ق.</small>) [[دقائق اولی النهی المعروف(منصور بن یونس بهوتی)|شرح منتهی الارادات]] را به رشته تحریر درآورد و [[علی بن محمد بعلی]] با نگارش [[الاختیارات الفقهیه(علی بن محمد بعلی)|الاختیارات الفقهیه]] دیدگاه‌های فقهی ابن تیمیه را که بر پایه اجتهاد خود از مکتب فقهی ابن حنبل برگزیده بود، گرد آورد.

نیز افرادی چون عبدالله بن احمد (<small>درگذشت در ۲۹۰ق.</small>)، [[محمد بن اسماعیل بخاری]] (<small>۱۹۴ـ۲۵۶ق.</small>)، [[ابراهیم بن یعقوب جوزجانی]] (<small>درگذشت در ۲۵۹ق.</small>)، [[ابوبکر أثرم]] (<small>درگذشت در ۲۶۱ق.</small>)، [[احمد بن عبدالله عجلی]] (<small>درگذشت در ۲۶۱ق.</small>)، [[ابوداود سجستانی]] (<small>۲۰۲ـ۲۷۵ق.</small>)، [[ابوزرعه دمشقی]] (<small>درگذشت در ۲۸۰ق.</small>)، [[ابوعبید آجری]]، [[ابوحاتم رازی]] (<small>۱۹۵ـ۲۷۷ق.</small>)، [[نسائی]] (<small>۲۱۵ـ۳۰۳ق.</small>)، [[محمد بن عمرو عقیلی|محمد بن عمرو عُقَیلی]] (<small>درگذشت در ۳۲۲ق.</small>)، [[عبدالرحمن بن محمد تمیمی رازی|ابن ابی‌حاتم]] (<ref>درگذشت در ۳۲۷ق.</ref>)، [[ابن حبان بستی]] (<small>م۳۵۴ق.</small>)، [[عبدالله بن عدی]] (<small>۲۷۷ـ۳۶۵ق.</small>)، [[ابویعلی خلیلی]] (<small>درگذشت در ۴۴۶ق.</small>)، و [[خطیب بغدادی]] (<small>درگذشت در ۴۶۳ق.</small>) در قالب سؤالات، علل حدیث، تاریخ، و جرح و تعدیل یا تراجم، به گردآوری دیدگاه‌های رجالی وی همت گماردند.

گرایش اعتقادی احمد که مبتنی بر فهم ساختارمند حدیث‌ بود، دستخوش قرائت‌های گوناگون شد. [[ابوالحسن اشعری]] (<small>۲۶۰ـ۳۲۴ق.</small>) بنیان‌گذار مکتب کلامی، دیدگاه‌های خود را به ابن حنبل نسبت داد و خود را [[اهل حدیث]] خواند.<ref>الابانه، ج۱، ص۲۰. </ref> با ظهور [[محمد بن حسن بربهاری]] (<small>درگذشت در ۳۶۲ق.</small>) گرایش [[نظریه تشبیه|تشبیه]] به‌اندیشه کلامی ابن حنبل نسبت یافت.<ref>البدء و التاریخ، ج۵، ص۱۵۰؛ قس: الانساب، ج۲، ص۱۳۳-۱۳۴؛ تاریخ الاسلام، ج۲۴، ص۳۰.</ref> تفکر تشبیه با تقریر کتاب [[طبقات الحنابله(ابن ابویعلی حنبلی)|طبقات الحنابله]] به دست [[ابن ابی‌یعلی حنبلی]] (<small>درگذشت در ۵۲۶ق.</small>) در میان [[حنبلی|حنبلیان]] رسمیت گرفت. نویسنده با استناد به [[روایت مرسل|روایتی مرسل]] از [[ابوالعباس اصطخری]] (<small>درگذشت در ۳۳۶ق.</small>) درباره عقیده ابن حنبل، خداوند را بر [[عرش|عرشی]] نشاند که بر آب است و بالاتر از [[آسمان هفتم]] جای گرفته و چند سالی تا زمین فاصله دارد. او معیت خدا با آدمی را به معنای دانش وی به احوال انسان دانست و خدا را عالم‌تر از دیگران به قلمرو خویش خواند. از دید او، خداوند می‌جنبد، می‌خندد و هر شب به آسمان دنیا نزول اجلال می‌کند. خدا آدمی را بر صورت خویش آفریده؛ آسمان و زمین را به کف گرفته؛ در [[روز قیامت]] پای خود را در آتش می‌نهد.<ref>العقیده، ص۷۸-۷۹.</ref> این تقریر با اعتراض معاصران وی روبه‌رو شد تا جایی که او را پایه‌گذار اندیشه تشبیه در میان حنبلیان خواندند.<ref>الوافی بالوفیات، ج۳، ص۸.</ref>  

از دیدگاه [[ذهبی]] (درگذشت در ۷۴۸ق.) وی به علل و رجال حدیث ناآگاه بوده و به حدیث‌های واهی بسیار در اصول و فروع استناد کرده است.<ref>الوافی بالوفیات، ج۳، ص۸.</ref> از دیدگاه ابن عساکر (درگذشت در ۵۷۱ق.) همین قرائت سبب پدید آمدن طیف حدیث‌گرای افراطی در میان حنبلیان شد.<ref>تبیین کذب المفتری، ص۱۶۳. </ref>  

حنبلیان، بر خلاف دیگر مذاهب، نتوانستند از جمعیتی انبوه برخوردار شوند. [[ابن خلدون]] دوری این مذهب از [[اجتهاد]] را دلیل استقبال اندک مقلّدان می‌داند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۶۶. </ref> ولی [[ابن بدران]] این علت را در عزلت‌گزینی و زهدگرایی هواداران این مکتب می‌جوید<ref>المدخل الی مذهب الامام احمد، ج۱، ص۱۱۰. </ref>، چنان‌که استقبال [[حجاز]] از رهاورد فکری ابن حنبل به علت سادگی مظاهر تمدن در آن سرزمین دانسته شده است.<ref>نک: تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۶۸. </ref> به روایت ابن خلدون (<small>درگذشت در ۸۰۸ق.</small>) تا پیش از حمله [[تاتار|تاتارها]] به [[بغداد]] در سال ۶۱۶ق. بیشتر حنبلیان در این شهر و [[شام]] اقامت داشتند و گاه ستیز‌هایی میان آن‌ها و شیعیان درمی‌گرفت. آنان سپس در شام تمرکز گزیدند.<ref>تاریخ ابن خلدون، ج۱، ص۵۶۶. </ref>

حرکت ابن تیمیه این بار نیز با عنوان حنبلی‌گری به دست [[محمد بن عبدالوهاب]] (<small>۱۱۱۵ـ۱۲۰۶ق.</small>) رهبر حرکت [[سلفی‌گری|سلفی]] [[وهابیت]] حجاز کامل شد. وی دعوت خود را در سال ۱۱۴۳ق. آغاز کرد و پس از تجربه‌ای ناموفق در [[عیینه]] [[نجد]]، به سال ۱۱۵۷ق. راهی [[درعیه]] شد. افکار وی با استقبال حکمران درعیه، [[محمد بن سعود]] (<small>درگذشت در ۱۱۷۹ق.</small>) روبه‌رو گشت و او توانست به پشتوانه فتاوی ابن تیمیه، قلمروی گسترده شامل شرق شبه جزیره، [[صحرای نجد]]، [[حجاز]]، و بخشی از [[یمن]] را تصرف کند.<ref>الاعلام، ج۶، ص۲۵۷. </ref> حرکت محمد بن عبدالوهاب همچون [[جمال الدین قاسمی]] (<small>درگذشت در ۱۳۳۲ق.</small>) در [[شام]] و [[سید ابوالاعلی مودودی|مودودی]] در [[هند]]، در شمار حرکت‌های سلفی به شمار می‌رود، با این تفاوت که ستیزی عقیدتی و میان‌مذهبی خوانده شده که برخلاف این‌گونه نهضت‌ها، از مدل سلفی تنویری بر پایه وحدت جامعه اسلامی در برابر استعمار غرب پیروی نمی‌کند.<ref>السلفیة بین اهل السنة و الامامیه، ص۴۲-۴۳. </ref>

* '''آثار البلاد و اخبار العباد''': زکریا بن محمد القزوینی (درگذشت در ۶۸۲ق.)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۳ش

* '''الابانة عن اصول الدیانه''': ابوالحسن الاشعری (درگذشت در ۳۲۴ق.)، به کوشش فوقیه حسین، قاهره،‌دار الانصار، ۱۳۹۷ق

* '''اسد الغابه''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت در ۶۳۰ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۹ق

* '''اصول السنه''': احمد بن حنبل (درگذشت در ۲۴۱ق.)، عربستان،‌دار المنار، ۱۴۱۱ق

* '''اضواء علی السنة المحمدیه''': محمود ابوریه (درگذشت در ۱۳۸۵ق.)، قم، البطحاء

* '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت در ۱۳۹۶ق.)، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۸۰م

* '''اعلام الموقعین''': ابن قیم الجوزیه (درگذشت در ۷۵۱ق.)، به کوشش طه عبدالرئوف، بیروت،‌دار الجیل، ۱۹۷۳م

* '''اقتضاء الصراط المستقیم''': ابن تیمیه (درگذشت در ۷۲۸ق.)، به کوشش محمد حامد فقهی، قاهره، چاپخانه السنة المحمدیه، ۱۳۶۹ق

* '''الانساب''': عبدالکریم السمعانی (درگذشت در ۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق

* '''البدء و التاریخ''': المطهر المقدسی (درگذشت در ۳۵۵ق.)، بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیه

* '''البدایة و النهایه''': ابن کثیر (درگذشت در ۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف

* '''تاریخ ابن خلدون''': ابن خلدون (درگذشت در ۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۸ق

* '''تاریخ ابن معین''': یحیی بن معین (درگذشت در ۲۳۳ق.)، به کوشش احمد محمد، مکه، مرکز البحث العلمی، ۱۳۹۹ق

* '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (درگذشت در ۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق

* '''تاریخ بخارا''': محمد بن جعفر نرشخی (درگذشت در ۳۴۸ق.)، ترجمه''': القباوی، تلخیص محمد بن زفر، به کوشش مدرس رضوی، تهران، توس، ۱۳۶۳ش

* '''تاریخ بغداد''': الخطیب البغدادی (درگذشت در ۴۶۳ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق

* '''التاریخ الصغیر''': البخاری (درگذشت در ۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق

* '''تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (درگذشت در ۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی

* '''التاریخ الکبیر''': البخاری (درگذشت در ۲۵۶ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۷ق

* '''تاریخ مختصر الدول''': غریغوریوس الملطی ابن العبری (درگذشت در ۶۸۵ق.)، به کوشش الیسوعی، بیروت،‌دار الشرق، ۱۹۹۲م

* '''تاریخ الیعقوبی''': احمد بن یعقوب (درگذشت در ۲۹۲ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۴۱۵ق

* '''تبیین کذب المفتری''': ابن عساکر (درگذشت در ۵۷۱ق.)، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۴ق

* '''تجارب الامم''': ابوعلی مسکویه (درگذشت در ۴۲۱ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش

* '''التعدیل و التجریح''': سلیمان بن خلف (درگذشت در ۴۷۴ق.)، به کوشش البزار، مراکش، وزارة الاوقاف

* '''تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان)''': الثعلبی (درگذشت در ۴۲۷ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق

* '''تلبیس ابلیس''': عبدالرحمن ابن جوزی (درگذشت در ۵۹۷ق.)، به کوشش جمیلی، بیروت،‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۵ق

* '''تهذیب الاسماء و اللغات''': النووی (درگذشت در ۶۷۶ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه

* '''تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت در ۸۵۲ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۴ق

* '''تهذیب الکمال''': المزی (درگذشت در ۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق

* '''الثقات''': ابن حبان (درگذشت در ۳۵۴ق.)، الکتب الثقافیه، ۱۳۹۳ق

* '''الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت در ۳۲۷ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۳۷۲ق

* '''جمهرة انساب العرب''': ابن حزم (درگذشت در ۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق

* '''خصائص مسند الامام احمد''': محمد بن عمر المدینی (درگذشت در ۵۸۱ق.)، ریاض، مکتبة التوبه، ۱۴۱۰ق

* '''دَرْءُ تعارض العقل و النقل''': ابن تیمیه (درگذشت در ۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، ریاض،‌دار الکنوز الادبیه، ۱۳۹۱ق

* '''رجال الطوسی''': الطوسی (درگذشت در ۴۶۰ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۵ق

* '''الرد علی الزنادقة و الجهمیه''': احمد بن حنبل (درگذشت در ۲۴۱ق.)، به کوشش محمد راشد، قاهره، المطبعة السلفیه، ۱۳۹۳ق

* '''رفع الملام عن الائمة الاعلام''': ابن تیمیه (درگذشت در ۷۲۸ق.)، ریاض، الرئاسة العامة للادارات العلمیه، ۱۴۰۳ق

* '''سیر اعلام النبلاء''': الذهبی (درگذشت در ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق

* '''شذرات الذهب''': عبدالحی بن العماد (درگذشت در ۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت،‌دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق

* '''شواهد التنزیل''': الحاکم الحسکانی (درگذشت در ۵۰۶ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۱ق

* '''صفة الصفوه''': ابن الجوزی (درگذشت در ۵۹۷ق.)، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۹۹ق

* '''الصواعق المرسله''': ابن قیم الجوزیه (درگذشت در ۷۵۱ق.)، به کوشش علی بن محمد، ریاض،‌دار العاصمه، ۱۴۱۸ق

* '''طبقات الحنابله''': محمد ابن ابی‌یعلی (درگذشت در ۵۲۶ق.)، بیروت،‌دار المعرفه

* '''طبقات الفقهاء''': ابواسحاق شیرازی (درگذشت در ۴۷۶ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت،‌دار الرائد العربی، ۱۹۷۰م

* '''الطبقات الکبری''': ابن سعد (درگذشت در ۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق

* '''الطرائف''': ابن طاوس (درگذشت در ۶۶۴ق.)، قم، مطبعة الخیام، ۱۳۹۹ق

* '''العلل و معرفة الرجال''': احمد بن حنبل (درگذشت در ۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الله محمد عباس، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۸ق

* '''الفتوح''': ابن اعثم الکوفی (درگذشت در ۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت،‌دار الاضواء، ۱۴۱۱ق

* '''درگذشت در ۲۴۱ق.)، به کوشش وصی الله محمد عباس، بیروت، الرساله، ۱۴۰۳ق

* '''الفقه علی المذاهب الاربعه''': عبدالرحمن الجزیری (درگذشت در ۱۳۶۰ق.)، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق

* '''القول المسدد فی الذب عن المسند للامام احمد''': ابن حجر العسقلانی (درگذشت در ۸۵۲ق.)، قاهره، مکتبة ابن تیمیه، ۱۴۰۱ق

* '''کتاب السنه''': احمد بن حنبل (درگذشت در ۲۴۱ق.)، به کوشش محمد سعید قحطانی، دمام،‌دار ابن قیم، ۱۴۰۶ق

* '''الکامل فی التاریخ''': ابن اثیر علی بن محمد الجزری (درگذشت در ۶۳۰ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۳۸۵ق

* '''لوامع الانوار البهیه''': محمد بن احمد السفارینی (درگذشت در ۱۱۸۸ق.)، دمشق، الخافقین، ۱۴۰۲ق

* '''متن الخرقی علی مذهب احمد بن حنبل''': عمر بن الحسین خرقی (درگذشت در ۳۳۴ق.)،‌دار الصحابة للتراث، ۱۴۱۳ق

* '''مجموع الفتاوی ابن تیمیه''': ابن تیمیه (درگذشت در ۷۲۸ق.)، به کوشش الباز و الجزار،‌دار الوفاء، ۱۴۲۶ق

* '''المحرر فی الفقه علی مذهب احمد بن حنبل''': عبدالسلام بن عبدالله بن الخضر (درگذشت در ۶۵۲ق.)، ریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۰۴ق

* '''المدخل الی مذهب الامام احمد بن حنبل''': عبدالقادر بن بدران (درگذشت در ۱۳۴۶ق.)، به کوشش عبدالله بن عبدالمحسن، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق

* '''مروج الذهب''': المسعودی (درگذشت در ۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم،‌دار الهجره، ۱۴۰۹ق

* '''مسائل الامام احمد بن حنبل و اسحاق بن راهویه''': اسحاق بن منصور المروزی (درگذشت در ۲۵۱ق.)، مدینه، عمادة البحث العلمی، ۱۴۲۵ق

* '''معجم البلدان''': یاقوت الحموی (درگذشت در ۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار صادر، ۱۹۹۵م

* '''معرفة الثقات''': العجلی (درگذشت در ۲۶۱ق.)، مدینه، مکتبة الدار، ۱۴۰۵ق

* '''المعرفة و التاریخ''': الفسوی (درگذشت در ۲۷۷ق.)، به کوشش اکرم الامری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق

* '''المغنی''': عبدالله بن قدامه (درگذشت در ۶۲۰ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۵ق

* '''الملل و النحل''': الشهرستانی (درگذشت در ۵۴۸ق.)، به کوشش سید کیلانی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۹۵ق

* '''المنتظم''': ابن الجوزی (درگذشت در ۵۹۷ق.)، به کوشش نعیم زرزور، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق

* '''منهاج السنة النبویه''': ابن تیمیه (درگذشت در ۷۲۸ق.)، به کوشش محمد رشاد، قرطبه، ۱۴۰۶ق

* '''الموضوعات''': ابن الجوزی (درگذشت در ۵۹۷ق.)، به کوشش عبدالرحمن مدینه، المکتبة السلفیه، ۱۳۸۶ق

* '''میزان الاعتدال فی نقد الرجال''': الذهبی (درگذشت در ۷۴۸ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۳۸۲ق

* '''الوافی بالوفیات''': الصفدی (درگذشت در ۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت،‌دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق

* '''وفیات الاعیان''': ابن خلکان (درگذشت در ۶۸۱ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت،‌دار صادر.