در حال ویرایش اخبار المدینه (ابن زباله)

[[پرونده:اخبار المدینه ابن زباله.jpg|بندانگشتی|اخبار المدینه نوشته [[ابن زباله]]]]
'''اَخبار المدینه'''، نخستین کتاب در تاریخ [[مدینه]]، نوشته [[ابن زباله|محمد بن حسن مخزومی]]، معروف به '''ابن زَباله''' (درگذشت حدود۲۰۰ق). ابن زباله [[روایت|راوی]]، نسب‌شناس و تاریخ‌نگاری اهل [[مدینه]] بوده است. [[زبیر بن بکار|زبیر بن بَکّار]] و [[یحیی بن حسن علوی]] از شاگردان نامدار وی بوده‌اند. اخبار المدینه در تاریخ‌نگاری محلی مدینه تاثیرگذار بوده است. سیره [[پیامبر اسلام(ص)]] و کارهای او در بنای [[مسجدالنبی]]، چگونگی [[تغییر قبله]]، [[منبر پیامبر|منبر]] و [[حجره پیامبر]] و [[قبرستان بقیع]] از موضوعات مطرح در اخبار المدینه است.

امروزه نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست؛ صلاح عبدالعزیز بن سلامه با گردآوری ‌گزارش‌های [[سمهودی]]، [[ابن نجار]]، [[مراغی]]، [[سخاوی]]، [[فیروزآبادی]] و دیگر تاریخ‌نگاران مدینه از کتاب ابن زباله، این اثر را بازسازی کرده است.

==نویسنده==
{{اصلی|ابن زباله}}
محمد بن حسن بن ابی‌الحسن قُرَشی مَخزومی با کنیه ابوالحسن یا ابوعبدالله و معروف به ابن زَباله، از تاریخ‌نگاران، راویان و نسب‌شناسان سده دوم قمری در [[مدینه]] است. گفتنی است زباله به فتح یا ضم ‌زاء<ref>معجم ما استعجم، ج۲، ص۶۹۳؛ معجم البلدان، ج۳، ص۱۲۹؛ تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۶-۶۷.</ref> از نواحی کهن مدینه بوده است.<ref>وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۵۲.</ref> به احتمال، وی در حدود سال ۲۰۰ق درگذشته است.<ref>الاکمال، ج۴، ص۱۷۱؛ تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲؛ تقریب التهذیب، ج۲، ص۶۷.</ref> 

بر پایه تصریح [[ابن حجر]]، او از اصحاب [[مالک بن انس]] به شمار می‌آید<ref>لسان المیزان، ج۵، ص۱۳۶؛ تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۰۱؛ وفاء الوفاء، ج۱، ص۶۲.</ref> و از محضر بسیاری از [[حدیث|محدثان]] و دانشوران سده دوم قمری بهره برده است. مِزّی، فهرستی جامع از استادان، شاگردان و [[روایت|راویان]] ابن زباله ترتیب داده است.<ref>تهذیب الکمال، ج۱۶، ص۲۰۲-۲۰۵.</ref> برخی از استادان وی عبارتند از: ابراهیم بن قُدامه مدنی، اسامة بن حَفص مدنی، عبدالله بن محمد بن ابی‌فَروِه و عبدالله بن وَهَب. 

صلاح عبدالعزیز بن سلامه، محقق کتاب، با کاوش در سلسله اسناد و متون حدیثی، به شناسایی ۱۰۵ تن از مشایخ روایی ابن زباله پرداخته است. از شاگردان نام‌آور وی می‌توان به عمر بن شَبَّه نُمَیری، [[زبیر بن بکار]] و [[یحیی بن حسن علوی]] اشاره کرد. اینان در مدینه‌پژوهی به روش و سبک او توجه کرده، آثاری پدید آورده‌اند که تاکنون جز کتاب ابن شبه نسخه‌ای از آن‌ها یافت نشده است.

رجال‌شناسان ابن زباله را به جعل حدیث و کذب متهم نموده و او را تضعیف کرده‌اند.<ref>الضعفاء الصغیر، ص۱۰۳؛ الجرح و التعدیل، ج۷، ص۲۳۸.</ref> اما [[سمهودی|سَمهودی]] معتقد است در ‌گزارش‌ها و نقل شده‌های مشترک میان ابن زباله و [[یحیی بن حسن علوی]]، باید به ابن زباله اعتماد کرد؛ زیرا یحیی مورد اعتماد است.<ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص۶۵.</ref> ‌گزارش‌های سمهودی از کتاب‌های این دو تاریخ‌نگار نشان می‌دهد که آن‌ها در بسیاری از اخبار اشتراک دارند.

===دیگر آثار===
جز اخبار المدینه، دو اثر دیگر به ابن زباله نسبت یافته است<ref>تهذیب التهذیب، ج۹، ص۱۱۷.</ref>: مَثالِبُ الاَنساب، و ازواج النبی. زبیر بن بکار که شاگرد و راوی ابن زباله بوده، گزیده‌ای از ازواج النبی فراهم آورده است.<ref>المنتخب من کتاب ازواج النبی، ص۱۵-۱۶.</ref> [[ابن ندیم]] به آثاری دیگر از وی در شعر و ادب اشاره کرده است.<ref>الفهرست، ص۱۲۱.</ref>

==روش ابن زباله==
ابن زباله در شناسایی مطالب مربوط به [[مدینه]] و مکان‌ها و رویدادهای آن، از مشاهدات عینی تا فراگیری از دانشوران آن دوران فروگذار نکرده، تلفیقی از تاریخ و جغرافیا را در روش تاریخ‌نگاری خویش به کار گرفته است. گویا روش وی در مدینه‌شناسی، بر اساس کارهای [[مدائنی]] (م.۲۲۸ق.)، [[ابن شبه|ابن شَبَّه]] (گذشت ۲۶۲ق) و [[یحیی علوی]] (درگذشت ۲۷۷ق) بوده است. به نظر می‌رسد تقسیم مباحث به فضیلت‌ها، چاه‌ها، راه‌ها، [[مسجد|مساجد]]، ساکنان، نام‌ها، و خانه‌های مدینه و دیگر عنوان‌های موضوعی که بعدها رسم شد، از ابن زباله بر جای مانده است

دیگر ویژگی کار او توجه به سیر تاریخی تحولات اجتماعی [[مدینه]] و توسعه شهری و ثبت خانه‌ها و ساکنان آن دوران است. وی در هر موضوع به ارائه پژوهشی جامع<ref>موسوعة مکة المکرمه، ج۲، ص۱۹۷.</ref> و گسترده‌ می‌پردازد و همه ‌گزارش‌ها و اخبار را نقل می‌کند. به تعبیر صلاح عبدالعزیز بن سلامه، او به عمران شهری (ص۲۴۷) و تحولات جغرافیایی مدینه توجهی ویژه نشان می‌دهد و وضعیت محلات، قبایل، بازارها، توسعه و تعمیر خانهها و مساجد، و سرنوشت ساکنان محلات را به طور دقیق مشخص می‌کند. نیز در شناسایی نامها، کلمات و نکات ادبی بسیار دقت می‌ورزد. بر پایه روش عمومی تاریخ‌نگاران مدنی، مسائل و نکات ادبی و شعر در ‌گزارش‌های وی نیز بازتاب یافته است. (برای نمونه: ص۱۶۹، ۱۷۱، ۱۷۳، ۱۷۶، ۱۸۱)

== تاثیر کتاب بر دیگر تاریخ‌نگاران ==
اثر ابن زباله را نخستین تاریخ مدون [[مدینه]] و پیشتاز در مدینه‌شناسی شمرده و به اهمیت و تأثیر و نفوذ آن در تاریخ‌نگاران بعدی اشاره کرده‌اند.<ref>تاریخ المدینه، مقدمه، صل.</ref>از تاریخ‌نگاران کهن‌تر که از کتاب ابن زباله بهره برده‌اند، می‌توان به [[زبیر بن بکار]] اشاره کرد که در شناسایی نام‌های مدینه و دیگر موضوعات به دیدگاه وی استناد کرده است.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص۵۱، ۵۳، ۷۲، ۱۰۱، ۱۱۳، ۱۲۶، ۱۴۴، ۱۴۹.</ref> در المناسک حربی (درگذشت ۲۸۵ق) بازتاب اطلاعات اخبار المدینه ابن زباله را به روشنی می‌توان دید.<ref>المناسک، ص۳۶۰، ۳۶۸، ۳۸۲، ۳۹۶، ۴۲۵، ۶۵۵، ۶۵۶.</ref> همچنین نویسنده [[الدرة الثمینه|الدُرَّة الثَمینه]] بیشتر از طریق زبیر بن بکار، نقل شده‌ها و منصوصات ابن زباله را گسترش داده است. در کتاب [[التعریف بما آنست الهجره]] نوشته [[مطری]]، ‌گزارش‌های تاریخی و جغرافیایی ابن زباله در وصف جای‌ها و مساجد و چاههای مدینه بازتاب یافته است. منابع متأخر مدینه‌شناسی مانند [[بهجة النفوس]] تألیف [[مرجانی]] (درگذشت ۷۶۹ق)، تحقیق النصره مراغی (م.۸۱۶ق.)، [[المغانم المطابه]] نوشته [[فیروزآبادی]] (دگذشت ۸۱۷ق)، ا[[لتحفة اللطیفه]] نوشته  [[سخاوی]] (درگذشت ۹۰۲ق) و بیش از همه [[وفاء الوفاء|وفاء الوفا]] نوشته  [[سمهودی]] (درگذشت ۹۱۱ق) از ‌گزارش‌ها و آگاهی‌های تاریخی ابن زباله بهره گرفته‌اند.

==محتوا==
صلاح عبدالعزیز بن سلامه از راه ‌گزارش‌های [[سمهودی]]، [[ابن نجار]]، [[مراغی]]، [[سخاوی]]، [[فیروزآبادی]] و دیگر تاریخ‌نگاران مدینه، اثر گمشده [[ابن زباله]] را به منزله رساله دکترای خویش بازسازی کرده است. این اثر شامل یک مقدمه، چهار فصل و خاتمه است. در مقدمه و فصل یکم و خاتمه، از زندگی، اسلوب تاریخ‌نگاری و ارزش ‌گزارش‌های ابن زباله سخن رفته است. فصول بعد به اصل نقل شده‌ها و نصوص ابن زباله که چکیده‌ای از آن در دو بخش کلی ارائه شده، اختصاص یافته است:
# گزارش‌های ابن زباله درباره [[مسجدالنبی]] و دیگر مساجد [[مدینه]] و توسعه و تعمیر‌ و کیفیت ساختمان وآگاهی‌های پیرامونی. بر پایه این ‌گزارش‌ها، می‌توان نگرشی روشن‌تر به تاریخ مسجد [[پیامبر(ص)]] و نقش [[صحابه]] در ساختن آن یافت. وی با دقت، وضع [[مسجد]] و اندازه<ref>تاریخ المسجد النبوی، ص۱۱۶.</ref> و اطراف آن، خانه‌های پیرامون و افزوده شدن هر بخش را توضیح داده است. معمولاً همین توضیحات در کتب بعدی نیز آمده است.<ref>نک: اتحاف الزائر، ص۱۰۵-۱۰۷.</ref><br />در اخبار المدینه آگاهی‌ها و گزارش‌هایی پرشمار درباره مصلاها و مسجدهای مناطق گوناگون مدینه آمده که [[پیامبر(ص)]] در آن‌ها نماز ‌گزارده است؛ مانند [[مسجد فضیخ|مسجد فَضیخ]]، [[مسجد بنی‌قریظه|مسجد بنی‌قُرَیظه]]، [[مسجد قبا|مسجد قُبا]]، [[مسجد قبلتین|مسجد قِبلَتَین]]، و [[مسجد ذباب|مسجد ذُباب]]. همچنین درباره مساجد مسیر [[مکه]] و [[مدینه]] و جای‌های دیگر که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز ‌گزارده، ‌گزارش‌های گوناگون آورده است. (ص۱۳۶۱۶۳)
# آگاهی‌هایی درباره نخستین ساکنان، تاریخ، نام‌ها، فضیلت‌ها و احکام، مقابر، چاه‌ها، وادی‌ها، بقاع، و بازارهای [[مدینه]]. ابن زباله همراه بررسی وضعیت [[انصار]] مدینه و سرگذشت و تاریخ سیاسی آن‌ها (ص۱۶۴۱۸۳)، پاره‌ای از احکام [[فقه|فقهی]] و فضیلت‌های این شهر را بیان می‌کند. (ص۱۸۴۲۰۴) در یادکرد آرامگاه‌های مدینه، از فضیلت سرزمین [[بقیع]] و نیایش شبانه [[پیامبر(ص)]] در آن‌جا خبر می‌دهد و در معرفی قبور و دفن شدگان در بقیع، از مقبره [[ابراهیم فرزند پیامبر(ص)|ابراهیم]] فرزند پیامبر و [[عثمان بن مظعون|عثمان بن مَظعون]]، آرامگاه آل [[عمر بن خطاب]]، [[قبر امام حسن(ع)]]، مدفن [[رأس الحسین(ع)]]، و قبرهای [[فاطمه بنت اسد]]، [[عبدالرحمن بن عوف]]، [[صفیه بنت عبدالمطلب]]، [[اطهار المؤمنین|اَطهار المؤمنین]]، [[عثمان بن عفان|عثمان بن عَفّان]]، [[مالک بن سنان|مالک بن سنان خِدْری]] و نیز [[مقبره بنی‌سلمه|مقبره بنی‌سَلَمه]] یاد میکند. (ص۲۰۵۲۱۰) سپس بخشی از سیره اجتماعی را گزارش می‌نماید و به معرفی چاه‌ها و وادی‌ها و صدقات [[پیامبر(ص)]] (ص۲۱۱۲۳۱) و گزارش درباره برخی محلات و مکان‌ها و روستاها و بازارهای مدینه می‌پردازد. در مجموع ۲۱ چاه حفر شده در مدینه به دست پیامبر(ص) و نحوه حفر آن‌ها را معرفی می‌نماید.

==نسخه‌شناسی==
از اخبار المدینه ابن زباله تاکنون نسخه‌ای یافت نشده است. نسخه موجود در کتابخانه [[آستان قدس رضوی]] که احتمال داده‌اند اخبار المدینه ابن زباله باشد،<ref>فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج۸، ص۴۷۹.</ref> همان [[المناسک]] نوشته [[ابواسحاق حربی]] (درگذشت ۲۸۵ق) در راه‌شناسی [[حج]] و مناطق و مکان‌های [[مدینه]] است.<ref>المناسک، ص۲۷۱.</ref> [[سخاوی]] در سده نهم قمری اخبار المدینه را دیده و آن را مجلدی پُربرگ خوانده است.<ref>الاعلان، ص۲۷۴.</ref> در همان سده، [[سمهودی|سَمهودی]] با هدف تلخیصِ<ref>لمحات عن تاریخ جزیرة العرب، مج۲۴، ص۲۹۸.</ref> آثار اصلی درباره مدینه، به گزینش اطلاعات و ‌گزارش‌های اخبار المدینه پرداخته است؛ اما گویا این نسخه از کتاب در حریقی در [[مسجدالحرام]]، همراه کتابخانه و کتاب پُربرگ خود سمهودی که [[وفاء الوفاء|وفاء الوفاء]] کنونی تلخیص آن است، از میان رفته باشد.<ref>وفاء الوفاء، ج۲، ص۴۱۵-۴۱۶.</ref> از آن پس نسخه‌ای از اخبار المدینه دیده نشده است؛ اما عمده اطلاعات و ‌گزارش‌های آن با انتقال به متون و منابع مدینه‌شناسی محفوظ مانده است.

==چاپ‌ها==
عُسَیلان به نقل از کتاب [[ذخائر التراث العربی الاسلامی]] از گردآوری و نشر اخبار المدینه به دست فردیناند وستنفلد (درگذشت ۱۸۹۹م)، خاورشناس آلمانی خبر داده که آن را از [[وفاء الوفاء]] سَمهودی استخراج و تنظیم کرده است.<ref>المدینة المنورة فی آثار المؤلفین، ص۳۰؛ نک: تاریخ الادب العربی، ج۲، ص۲۳؛ تاریخ التراث العربی، مج۱، ج۲، ص۲۰۱-۲۰۲.</ref> این تصحیح در سال ۱۸۶۴م با عنوان تاریخ المدینة لابن زباله چاپ شده است.<ref>میقات حج، ش۲۳، ص۱۷۳، «کتاب‌شناسی تاریخ مدینه».</ref> [[بدوی|بَدَوی]] در معرفی آثار وستنفلد، به مشخصات کامل کتاب تاریخ المدینه به عنوان تلخیص وفاءالوفاء [[سمهودی|سَمهودی]]اشاره کرده و نامی از ابن زباله نبرده است.<ref>موسوعة المستشرقین، ص۴۰۱.</ref> در چاپی دیگر، [[صلاح عبدالعزیز بن سلامه]] به بازسازی کتاب پرداخته و آن را به [[دانشگاه ام ‌القری]] در [[مکه]] ارائه کرده که به همت مرکز بحوث و دراسات المدینة المنوره در ۱۴۲۴ق منتشر شده است.

==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9264
| عنوان = اخبار المدينه ابن زَباله
|نویسنده = علی احمدی میرآقا
}}
*'''اتحاف الزائر''': ابن عساکر (م.۶۱۸ق.)، به کوشش شکری، بیروت،‌دار الارقم.
*''' اخبار المدینه''': ابن زباله (م.۱۹۹ق.)، به کوشش صلاح عبدالعزیز، المدینه، ۱۴۲۴ق.
*''' الاعلان بالتوبیخ''': شمس الدین السخاوی (م.۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت،‌دار الکتب العلمیه.
*''' الاکمال فی رفع الارتیاب''': علی بن هبة الله ابن ماکولا (م.۴۷۵ق.)، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
*''' تاریخ الادب العربی''': کارل بروکلمان، قم،‌دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
*''' تاریخ التراث العربی''': فؤاد سزگین، ترجمه''': فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق.
*''' تاریخ المدینة المنوره''': ابن شبّه (م.۲۶۲ق.)، به کوشش شلتوت، جده،‌دار الاصفهانی، ۱۴۰۲ق.
*''' تاریخ المسجد النبوی الشریف''': محمد الیاس عبدالغنی.
*''' التعریف بما آنست الهجره''': محمد بن احمد المطری (م.۷۴۱ق.)، به کوشش سعید عبدالفتاح، مکه، مکتبة نزار البانی، ۱۴۱۷ق.
*''' تقریب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
*''' تهذیب التهذیب''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۰۴ق.
*''' تهذیب الکمال''': المزی (م.۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
*''' فهرست الفبایی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی(ع)(شماره ۱۳)''': دکتر آصف فکرت، آستان قدس رضوی.
*''' الفهرست''': ابن الندیم (م.۳۸۰ق.)، به کوشش تجدد.
*''' الجرح و التعدیل''': ابن ابی‌حاتم الرازی (م.۳۲۷ق.)، بیروت،‌دار الفکر، ۱۳۷۲ق.
*''' الضعفاء الصغیر''': البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت،‌دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
*''' لسان المیزان''': ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت،‌دار الکتاب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
*''' لمحات عن تاریخ جزیرة العرب''': حمد الجاسر، العرب.
*''' المدینة المنورة فی آثار المؤلفین''': عبدالله بن عبدالرحیم عسیلان، المدینه، ۱۴۱۸ق.
*''' معجم البلدان''': یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت،‌دار صادر.
*''' معجم ما استعجم''': عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش جمال طلبه، بیروت،‌دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*''' المناسک و اماکن طرق الحج''': ابواسحاق الحربی (م.۲۸۵ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض،‌دار الیمامه، ۱۴۰۱ق.
*''' المنتخب من کتاب ازواج النبی(ص)''': محمد بن حسن بن زباله بروایة الزبیر بن بکار، به کوشش العمری، المدینه، مطبعة الجامعة الاسلامیه، ۱۴۰۱ق.
*''' موسوعة المستشرقین''': عبدالرحمن بدوی، بیروت،‌دار العلم للملایین، ۱۹۹۳م.
*''' موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره''': احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۸ق.
*''' میقات حج (فصلنامه)''': تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
*''' وفاء الوفاء''': السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
{{پایان}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}
<onlyinclude>{{تکمیل مقاله
 | شناسه = شد
 | جعبه اطلاعات = <!--شد، - -->
 | عنوان‌بندی = شد
 | ویرایش = شد
 | لینک‌دهی = شد
 | عکس = شد<!--شد، - -->
 | جعبه نقل قول = <!--شد، - -->
 | پیوند به بیرون = <!--شد، - -->
 | مطالعه بیشتر = <!--شد، - -->
 | پانویس و منابع = شد
 | ناوبری = شد
 | رده = شد
 | تغییر مسیر = شد
}}<onlyinclude>

[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
[[رده:کتاب‌های ابن زباله]]
[[رده:کتاب‌های قرن دوم قمری]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مدینه]]