در حال ویرایش اسرار حج

هشدار: شما وارد نشده‌اید. نشانی آی‌پی شما برای عموم قابل مشاهده خواهد بود اگر هر تغییری ایجاد کنید. اگر وارد شوید یا یک حساب کاربری بسازید، ویرایش‌هایتان به نام کاربری‌تان نسبت داده خواهد شد، همراه با مزایای دیگر.

این ویرایش را می‌توان خنثی کرد. لطفاً تفاوت زیر را بررسی کنید تا تأیید کنید که این چیزی است که می‌خواهید انجام دهید، سپس تغییرات زیر را ذخیره کنید تا خنثی‌سازی ویرایش را به پایان ببرید.

نسخهٔ فعلی متن شما
خط ۱: خط ۱:
'''اسرار حج'''، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و هدف‌های مناسک [[حج]] و [[عمره]] است. این عبادت، باورهای توحید، نبوت، امامت و معاد را به حج‌گزار یادآوری می‌کند؛ زیرا [[مناسک حج]]،‌ نماد توحید بوده و حج، بدون پذیرفتن نبوت و امامت کمال نمی‌یابد و گردآمدن انسان‌های گوناگون با یک حالت و پوشش، تجسم معاد است.
{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۷]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363  }}


بر پایه روایات، عبادتِ حج مایه پاکی نفس بوده و خوی‌های ناپسند را می‌زداید؛ گناهان، آمرزیده شده و حج‌گزار به خدا نزدیک می‌شود. حج با مناسک دشوار خود، آزمونی برای بندگان و مایه فروتنی آنها در برابر بزرگی خداوند می‌شود.  
اسرار حج،  مجموعه‌اي از حکمت‌ها و اغراض مناسک حج و عمره است.


[[اسلام]]، رهبانیت را نفی کرده و جایگزین آن را حج قرار داده است. برخی عارفان، حج را نمود سفرهای چهارگانه سلوک می‌دانند.  
از نگاه حکيمان مسلمان، حکمت خداوند اقتضا مي¬کند افعال او از جمله تشريع احکام هدف¬مند و داراي حکمت و مصلحت باشد. گرچه علت¬ تامه احکام از انسان¬ها پوشيده و علت غايي آنها نيز عمدتاً مستورند، عالمان مسلمان با استناد به منابعي کوشيده¬اند افزون بر اهداف و آثار کلي احکام شريعت، پاره¬اي اهداف، آثار و فوايد احکام مربوط به عبادتي خاص، موسوم به اسرار عبادت، را دريابند. ايشان در شناخت اسرار احکام بر منابعي يکسان تکيه نمي¬کنند. برخي شهود و کشف قلبي¬ را معتبر مي¬دانند<ref>. الفتوحات المکية، ج1، ص675؛ صهباي حج، ص317. </ref> و گروهي تنها قرآن و سنت را منبعي معتبر براي درک آن دانسته¬ و هر منبعي حتي عقل را از درک اسرار ناتوان مي¬شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهيد، ص393-395. </ref> بر پايه مبناي دوم، «اسرار حج» را مي¬توان بر مجموعه معارف بيانگر اهداف، آثار و فوايد احکام و آموزه‌هاي حج و برگرفته از قرآن و سنت اطلاق کرد.  


گردهم‌آیی مسلمانان جهان، وحدت و همدلی آنها را افزوده و بستر اقتدار امت اسلامی را فراهم می‌کند و مساوی بودن همه حج‌گزاران، برتری نژادی را نفی ‌می‌کند. از نگاه عالمان اسلامی، حج می‌تواند جایگاهی برای خیزش عدالت‌خواهی مسلمانان و [[برائت از مشرکان]] باشد.
در روايات فراواني به پاره¬اي اسرار حج اشاره شده که مجموعه سفارش¬هاي امام سجاد (ع) به شبلي و خطبه قاصعه نمونه-هايي مهم از روايات اسرار حج به شمار مي¬روند. افزون بر اين، روايات فراوان ديگري نيز پاره¬اي احکام برخي مناسک حج را برشمرده¬اند. روايات ياد شده گاه با تعبير «علة الحج»<ref>. علل الشرائع، ج2، ص396-458؛ بحار الانوار، ج96، ص32.</ref> به اسرار آن اشاره کرده¬اند. برخي ديگر از اسرار حج را مي¬توان از ملاک¬هايي برداشت کرد که در آياتي از قرآن و برخي روايات مرتبط با مناسک حج به آنها اشاره شده است. افزون بر اين، از برخي اوصاف مکان¬هاي مرتبط با حج بويژه کعبه نيز مي¬توان به بخشي از اسرار حج دست يافت؛<ref>. نک: صهباي حج، ص63، 200-242.</ref> اوصاف زير براي حج برشمرده شده است:‌ پايه‌گذاري بر توحيد محض (حج/ 22، 26) و خلوص ناب (بقره/ 2، 127)، حرمت و احترام داشتن (مائده/ 5، 2)، طهارت ظاهري و باطني بويژه از شرک (بقره/ 2، 125؛ حج/ 22، 26)، پناهگاه مردم بودن (بقره/ 2، 125- 126؛ آل عمران/ 3، 97؛ عنکبوت/ 29، 67)،<ref>. الكافي، ج4، ص271؛ وسائل الشيعه، ج11، ص21.</ref> يکسان بودن همگان نسبت به آن (حج/ 22، 25)<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص191.</ref>، منشأ برکات بودن (آل عمران/ 3، 96)؛ وسيله هدايت بودن (آل عمران/ 3، 96)؛ مصون بودن از ظلم و تعدي از سر الحاد و انکار (حج/ 22، 25)؛ پرچم اسلام<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1.</ref> و وسيله آزمون بودن سنگ¬هاي بي¬جان.<ref>. نهج البلاغه، ص292، خطبه 192.</ref> افزون بر اين، نگاه درس آموز به کعبه، عبادت<ref>. الکافي، ج4، ص391-240.</ref>، سبب آمرزش، ترفيع درجه،<ref>. المحاسن، ج1، ص69.</ref> بهره¬مندي از رحمت‌هاي خاص الهي<ref>. المحاسن، ج1، ص69.</ref> و گشايش درهاي آسمان و استجابت دعا<ref>. المعجم الکبير، ج8، ص169؛ مجمع الزوائد، ج10، ص155.</ref>. برخي مفسران يادکرد قرآن از وجود منافعي در حج براي مردم: «لِيشْهدُوا مَنافِعَ لَهمْ» (حج/ 22، 28- 29) را مطلق و در برگيرنده انواع منافع دنيوي مانند اقتصادي،<ref>. نک: الميزان، ج14، ص369؛ صهباي حج، ص199. </ref> و اخروي همچون پاداش، آمرزش گناهان<ref>. مجمع البيان، ج7، ص146؛ الميزان، ج‏14، ص370؛ الحج و العمره في الكتاب و السنه، ص135.</ref> مي¬داند. (:ادامه مقاله)


==چیستی==
عالمان مسلمان حج را دربر‌دارنده آثار و اسرار ديگر آيين¬ها و عبادات<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص355-356؛ جامع السعادات، ج3، ص308. </ref> همچون نماز، انفاق، طهارت‌، هجرت، امساک از محرمات، قرباني، اطعام، تولي، تبرّي و جهاد دانسته¬اند که مجموعه‌اي از عبادت‌هاي روحي و بدني اعم از قولي و فعلي است و در عين حال، افزون بر خواص يکايک اجزاء اين ترکيب، خواصي کلي نيز دارد.<ref>. نک: جواهر الكلام، ج17، ص214-216؛ معراج السعاده، ص880.</ref>  
از نگاه حکیمان [[اسلام|مسلمان]]، بر پایه حکمت خداوند، کارهای او از جمله تشریع احکام، هدف‌مند و دارای حکمت است. گرچه علت اصلی و هدف حقیقی احکام، ممکن است از آدمی پوشیده باشد، ولی عالمان مسلمان کوشیده‌اند پاره‌ای از هدف‌ها و سودهای احکام را با استناد به منابع به دست آورند. این هدف‌ها و سودها، وقتی درباره احکام عبادتی خاص است، «اسرار آن عبادت» خوانده شده است.<ref name=":4">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>


عالمان، در شناخت اسرار احکام بر منابعی یکسان تکیه نمی‌کنند. برخی شهود و کشف قلبی را معتبر می‌دانند<ref>. الفتوحات المکیة، ج1، ص675؛ صهبای حج، ص317.</ref> و گروهی تنها قرآن و سنت را منبعی معتبر برای درک آن دانسته و هر منبعی حتی عقل را از درک اسرار، ناتوان می‌شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهید، ص393-395.</ref> بر پایه دیدگاه دوم، «اسرار حج» را اینگونه تعریف کرده‌اند: مجموعه معارفی که بیانگر اهداف، آثار و فواید احکام و آموزه‌های [[حج]] بوده و برگرفته از قرآن و سنت باشد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>
==اسرار معرفتي حج==
حج و عمره را مي¬توان تمريني علمي و عملي براي اعتقاد به اصول سه¬گانه دين دانست:
===يادآوري توحيد===
حج از جنبه¬اي نماد ميثاق ازلي انسان با خدا است که در آيه 172 اعراف/ 2 بدان اشاره شده است. به همين رو، آيات قرآن (بقره/ 2، 196؛ آل عمران/ 3، 97؛ اعراف/ 7، 172)، روايات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشريعه، ص86؛ مستدرك الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفاني<ref>. مصباح الشريعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهباي حج، ص79.</ref> سفر حج و مناسک آن را نماد توحيد، يادآور اقرار به ربوبيت و عزت خداوند و تقرب به او دانسته¬اند. پوشيدن لباس احرام، لبيک گفتن،<ref>. رسائل الشهيد، ص397. </ref> طواف انبوه انسان‌ها پيرامون خانه ساده پروردگار، سعي آنان ميان دو کوه صفا و مروه را مي¬توان نمودهايي از حقارت بنده و عزت خداوند شمرد.


در روایات فراوانی به پاره‌ای اسرار حج اشاره شده که مجموعه سفارش‌های [[امام سجاد(ع)]] به شبلی و خطبه قاصعه نمونه‌هایی مهم از آنها به شمار می‌روند. در برخی روایات، به اسرار حج، با تعبیر «علة الحج» اشاره شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص396-458؛ بحار الانوار، ج96، ص32.</ref> افزون بر این، از برخی اوصاف مکان‌های مرتبط با حج بویژه [[کعبه]] نیز می‌توان به بخشی از اسرار حج دست یافت.<ref>. نک: صهبای حج، ص63، 200-242.</ref>
با وجود آن که حج جاهلي به شائبه¬هاي شرک¬آلود همچون تلبيه¬هاي مشرکانه آميخته بود<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص194؛ المحبر، ص311. </ref> اسلام با تأکيد بر توحيد، هرگونه مظهر شرک را زدود. در روايات اسلامي، هرگونه رفتار جاهلي و شرک¬آلود مانعي براي پذيرش تلبيه شمرده شده است.<ref>. وسائل الشيعه، ج12، ص375-377.</ref>
===يادآوري نبوت و امامت===
برخي با پيروي از آيه 36 نحل/ 16 و پاره¬اي روايات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405ـ406.</ref> مکه و مدينه را از آن رو که يادآور زندگي ابراهيم(ع) و پيامبر اکرم(ص) و تلاش¬هاي ايشان در راه توحيد و بندگي خدا است، زمينه-اي براي آشنايي بيشتر حج‌گزاران با پيام¬هاي اسلام و عمل به آن دانسته¬اند.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ رسائل الشهيد، ص394، 401؛ الميزان، ج1، ص298-299؛ معراج السعاده، ص881.</ref> افزون بر اين، توجه به اين که مناسک حج رهاورد وحي الهي بر انبيا است (بقره/ 2، 124- 125، 127؛ آل عمران/ 3، 95- 97؛ حج/ 22، 26- 27؛ قصص/ 28، 27) نيز مي¬تواند يادآوري نبوت ايشان تلقي شود.<ref>. نك: صحيح البخاري، ج2، ص151، 163؛ السنن الکبري، ج5، ص42؛ وسائل الشيعه، ج11، ص226 -239.</ref>  


==اسرار شناختی==
در رواياتي، آشنايي گسترده‌ و ژرف¬تر مردم با معارف و رساندن پيام‌هاي رهبران الهي به ديگر نقاط از حکمت¬هاي حج شمرده شده است.<ref>. عيون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلين، ج2، ص283. </ref> در همين راستا، بنا بر روايتي امام علي(ع) از سرپرست حاجيان خواسته است به آموزش مردم و پاسخ به پرسش¬هاي ديني آنان و نيز گفت¬وگو با عالمان اهتمام ورزد.<ref>. نهج البلاغه، نامه67؛ فقه القرآن، ج1، ص327.</ref> بعدها در دوران‌ حاکمان جور نيز مؤمنان در فرصت حج، با امامان معصوم: ديدار کرده و معارف ايشان را فرا مي‌گرفتند.<ref>. مسائل علي ‌بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240‌؛ شرح الاخبار، ج3، ص292. </ref> پاره¬اي روايات شيعي که حج کامل را به ديدار با امام معصوم عليهم‌السلام و اعلام وفاداري به وي منوط کرده¬اند،<ref>. الکافي، ج4، ص549؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص578. </ref> هم به پيوند بيشتر حج‌گزاران با امام اشاره دارد و هم با اين آموزه عرفاني هماهنگ است که سرّ هر عبادتي از جمله حج، حقيقت انسان کامل است و هر سالکي به اندازه بهره¬مندي از کمال انساني، به راز حج دست مي-يابد.<ref>. جرعه¬اي از صهباي حج، ص158. </ref> هماهنگ با آموزه ياد شده، برخي روايات نگاه به کعبه را آن گاه که با معرفت به ولايت ائمه: همراه شود مايه آمرزش گناهان (: ادامه مقاله) دانسته¬اند.<ref>. الکافي، ج4، ص241؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص204.</ref>
[[حج]] و [[عمره]] را تمرینی علمی و عملی برای باور به اصول سه‌گانه دین دانسته‌اند:


===یادآوری توحید===
===ياد معاد===
آیات قرآن،<ref>سوره بقره(2)، 196؛ سوره آل عمران(3)، 97؛ سوره اعراف(7)، 172.</ref> روایات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشریعه، ص86؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفانی<ref>. مصباح الشریعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهبای حج، ص79.</ref> سفر [[حج]] و [[مناسک]] آن را نماد توحید، یادآور اقرار به ربوبیت و عزت خداوند دانسته‌اند. پوشیدن لباس [[احرام]]، [[تلبیه|لبیک گفتن]]،<ref>. رسائل الشهید، ص397.</ref> طواف انبوه انسان‌ها پیرامون خانه ساده [[کعبه]] و [[سعی]] آنان میان دو [[کوه صفا و مروه]] را نمودهایی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref>
برخي عالمان مسلمان افزون بر اين که حج را از آن رو که مردم با وجود اختلاف زبان و رنگ، به فرمان و ندايي واحد پاسخ مي¬گويند تجسم معاد دانسته¬اند،<ref>. جرعه¬اي از صهباي حج، ص53.</ref> بر پايه رواياتي،<ref>. مصباح الشريعه، ص94ـ95.</ref> هر يک از مقدمات، اعمال و صحنه‌هاي حج را نيز نماد و يادآور برخي مقدمات و احوال آخرت شمرده¬اند.<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص486.</ref> براي نمونه، فراهم آوردن زادِ سفر را يادآور هولناکي قيامت و توشه برداشتن براي آن روز؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص487؛ رسائل الشهيد، ج1، ص396؛ جامع السعادات، ج3، ص310.</ref> برگرفتن از مواد فاسد نشدني هنگام تهيه توشه راه را نماد خلوص در عبادت به مثابه توشه¬اي ماندگار؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> وداع با خويشان و دوستان و پرداختن بدهي‌هاي شرعي و قانوني و حلاليت¬خواهي از معاشران را يادآور حال احتضار، ترک خويشان و نزديکان و وصيت کردن در واپسين لحظه-هاي زندگي،<ref>. کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> تنهايي قبر<ref>. کشف الاسرار، ج2، ص226؛ رسائل الشيهد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> و گريختن انسان از برادر و پدر خويش بر اثر از بين رفتن نسبت¬ها (بقره/ 2، 166؛ عبس/ 80، 34)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> نشستن بر مرکب را يادآور تابوت و مرکب سفر آخرت؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص226؛ احياء علوم الدين، ج3، ص487.</ref> گذراندن سختي¬هاي راه با راهنماياني راه بلد را نماد توجه به برزخ و لزوم بهره¬گيري از علم و عمل صالح؛<ref>. نک: جامع السعادات، ج3، ص311-312. </ref> توجه به عوامل هراس¬زا و بازدارنده از مسير را يادآور هولناکي برزخ<ref>. رسائل الشيهد، ج1، ص397. </ref> و نيز فرشتگان بازخواست کننده (نکير و منکر)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> پيمودن بيابان براي رسيدن به ميقات را يادآور لحظه خروج از دنيا و انتظار ديدار پروردگار در روز قيامت،<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488-489؛ جامع السعادات، ج3، ص311-312؛ کشف الاسرار، ج2، ص226. </ref> مشاهده حرکت کاروانيان در پي هدايتگران کاروان را يادآور روزي که هر امتي با امام خود خوانده مي¬شود (اسراء/ 17، 71)؛<ref>. احياء علوم الدين، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312 </ref> حضور در سرزميني ناآشنا را يادآور روز دگرگوني آسمان¬ها و زمين (ابراهيم/ 14، 48)،<ref>. جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> غسل احرام را نماد غسل ميت؛<ref>. جامع احاديث الشيعه، ج11، ص17.</ref> پوشيدن لباس احرام را يادآور کفن پوشاندن به تن؛<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> کوچ‌هاي جمعي به سوي مواقف و مشاعر را يادآور برانگيخته شدن دسته¬جمعي مردم در قيامت (قمر/ 54، 7)،<ref>. نک: صهباي حج، ص88-91.</ref> وقوف در موقف¬هاي گوناگون را يادآور مواقف قيامت و<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص83؛ جامع السعادات، ج3، ص3.</ref> لبيک گفتن را نماد پاسخ گفتن به نداي خداوند و دعوت مأموران قيامت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص312</ref> دانسته¬اند. افزون بر اين، اموري مانند سفر و خروج از شهر و ديار خود، دوري از خانواده و وابستگي‌هاي دنيايي، لباس احرام، موقف‌هاي مختلف حج<ref>. رسائل الشهيد، ج1، ص396-397.</ref>، پيراسته شدن از زيورها و مفاخر دنيوي، پوشيدن جامه احرام که همچون کفن سفيد است، ابراز فروتني در برابر خدا با سنت¬ها و آدابي همچون پياده حج‌گزاردن،<ref>. صهباي حج، 89-90. </ref> گرد آمدن حج‌گزاران در ميقات‌ها و مواقف، باز ايستادن گنه‌کاران از ارتکاب گناه و پشيماني نسبت به کارهاي گذشته خود و اعتراف مردم به گناهان خويش که در پاره¬اي ادعيه مربوط به حج بر آن تأکيد شده است،<ref>. الکافي، ج4، ص409؛ المهذب، ج1، ص236.</ref> امنيت مردم، وحوش و پرندگان و بويژه در امان بودن حج‌گزاران از تجاوز و جدال و هر آنچه موجب آزار مُحرِم مي‌شود<ref>. المجموع، ج7، ص441. </ref> همگي مي¬تواند نمودي از مرحله¬اي از مرگ و قيامت باشد. در برخي روايات نيز از حج و عمره به بازار آخرت تعبير شده<ref>. الکافي، ج4، ص255.</ref> که شايد به سبب به يادآوردن قيامت و نيز پاداش¬هاي اخروي آن باشد.


اسلام با تأکید بر توحید، هرگونه مظهر شرک را زدوده و روایات اسلامی، هرگونه رفتار جاهلی و شرک‌آلود را مانعی برای پذیرش [[تلبیه]] شمرد.<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص375-377.</ref>
==اسرار اخلاقي و معنوي حج==
در روايات، حج جايگزيني براي رهبانيت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص308-309.</ref> و جهادي نيک<ref>. المصنّف، ج5، ص8؛ الوافي، ج12، ص215. </ref> معرفي شده است. دوري از سرزمين، خانه، همسر، فرزند و مقام را مي¬توان وجه شباهت حج با رهبانيت و جهاد دانست. مجموعه شرايط، واجبات و محرمات حج بويژه در حال احرام که به حج‌گزار در مراقبت بيشتر از خود ياري مي¬رساند را مي¬توان زمينه¬ساز خودسازي و تزکيه قواي شهوت، غضب و تفکر دانست.<ref>. تذکرة المتقين، ص81؛ نک: التفسير الکبير، ج5، ص182؛ صهباي حج، ص165. </ref> برخي حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفاني دانسته و گفته¬اند، منزل نخست که بريدن از غير خدا و پيوند با او است (سير من الخلق الي الحق)، از آغاز سفر حج تا ورود به احرام و عمره تمتّع را شامل مي¬شود؛ منزل دوم که تحکيم و استمرار پيوند با خدا براي رسيدن به مقام لقا و عبوديت است (سير من الحقّ إلي الحقّ بالحقّ)، با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با وقوف در عرفات کمال مي¬يابد؛ منزل سوم بازگشت به ميان مردم براي هدايت است (سير من الحق الي الخلق بالحق) است و مَشعر بخشي از آن شمرده مي¬شود؛ منزل چهارم (سير من الخلق إلي الخلق بالحقّ) پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهاي ديني و هدايت مردم و تعليم و تربيت آن‌ها پيموده مي¬شود.<ref>. صهباي حج، ص164. </ref> برخي، تعبير پاره¬اي دعاهاي حج مبني بر «بسم الله و بالله وفي سبيل الله وعلي ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سير الي الله، في الله، مع الله و لله دانسته¬اند.<ref>. صهباي حج، ص325.</ref>  


===یادآوری نبوت و امامت===
در منابع ديني به پاره¬اي آثار حج در تزکيه و تهذيب نفس اشاره شده است:  
برخی، با این دید که مناسک حج، ارمغان وحی الهی بر انبیا است<ref>سوره بقره(2)، آیه 124، 125 و 127؛ سوره آل عمران(3)، 95 و 97؛ سوره حج(22)، آیه 26 و 27؛ سوره قصص(28)، 27.</ref> حج را «یادآور نبوت» دانسته‌اند.<ref>. نک: صحیح البخاری، ج2، ص151، 163؛ السنن الکبری، ج5، ص42؛ وسائل الشیعه، ج11، ص226 -239.</ref>


در روایاتی، آشنایی گسترده و ژرف‌تر مردم با معارف و رساندن پیام‌های رهبران الهی به دیگر نقاط، از حکمت‌های حج شمرده شده است.<ref>. عیون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلین، ج2، ص283.</ref> در دوران حاکمان جور، مؤمنان در فرصت حج، با [[امامان(ع)]] دیدار کرده و معارف آنها را فرا می‌گرفتند.<ref>. مسائل علی بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240؛ شرح الاخبار، ج3، ص292.</ref> پاره‌ای روایات [[شیعه|شیعی]] که حج کامل را به دیدار با امام(ع) و اعلام وفاداری به وی منوط کرده‌اند،<ref>. الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578.</ref> به پیوند بیشتر حج‌گزار با امام(ع) اشاره دارد.<ref>. جرعه‌ای از صهبای حج، ص158.</ref> برخی روایات دیگر نیز، نگاه به کعبه را آن گاه که با شناخت به ولایت امامان(ع) همراه شود مایه آمرزش گناهان دانسته‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص241؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص204.</ref>


===یادآوری معاد===
===طهارت نفس===  
برخی عالمان مسلمان، حج را از آن رو که مردم با وجود گوناگونیِ زبان و رنگ، به ندایی واحد پاسخ می‌گویند، تجسم معاد دانسته‌اند<ref>جرعه‌ای از صهبای حج، ص53.</ref> و بر پایه روایاتی،<ref>مصباح الشریعه، ص94ـ95.</ref> هر یک از مقدمات، اعمال و صحنه‌های حج را یادآور برخی مقدمات و احوال آخرت شمرده‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص486.</ref> نمونه‌هایی از آن عبارتند از:
در برخي آيات قرآن (بقره/ 2، 125؛ 197؛ حج/ 22، 29)<ref>. تفسير ابن عربي، ج2، ص58؛ الفواتح الإلهيه، ج1، ص553؛ اطيب البيان، ج9، ص294.</ref> و روايات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه 192؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص171.</ref> طهارت نفس و نرم¬دلي از حکمت¬هاي حج به طور کلي و يا يکي از مناسک آن شمرده¬ شده است. توصيه برخي روايات به طهارت در مجموعه مناسک حج از جمله استحباب غسل پيش از احرام، براي ورود به حرم و مسجدالحرام<ref>. الهدايه، ص233-234؛ المقنعه، ص51.</ref> را نيز مي¬توان در راستاي توجه دادن زائر خانه خدا به طهارت باطني دانست. به گفته برخي عارفان و عالمان اخلاق، حج به سبب دربرداشتن پاره¬اي مناسک دشوار، زيارت خانه خدا، يادآوري رسول اکرم(ص)، نزول وحي و تلاش ايشان براي گسترش دين، زمينه نرمي و پاکي دل را فراهم مي¬آورد.<ref>. جامع السعادات، ج3، ص307-308؛ تذكرة المتقين، ص81.</ref> افزون بر اين، برخي يادکرد قرآن از کعبه با ويژگي طهارت (بقره/ 2، 125؛ حج/ 22، 26) که خود، محور مناسک حج و عمره و مطاف به شمار مي¬آيد را اشاره¬اي به لزوم وجود شرط پاکي معنوي طواف¬کنندگان براي مقبول شدن طواف دانسته¬اند.<ref>. نک: صهباي حج، ص217.</ref> برخي عارفان نيز حج را جامع دو اثر تخليه و تحليه دانسته¬اند که هم تاريکي را از فضاي جان بشر دور مي¬کند و هم سبب نورانيت روح انسان مي¬گردد.<ref>. المراقبات، ص315.</ref>


{{ستون-شروع|۲}}
مرحله¬اي از طهارت نفس بر اثر توبه و در پي آن آمرزش گناهان به دست مي¬آيد. بر پايه آيات قرآن (بقره/ 2، 128؛ 199) و روايات،<ref>. الکافي، ج4، ص253؛ من لايحضره الفقيه، ج2، ص216؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> توبه، استغفار، بخشوده شدن گناهان و بهره¬مندي از بهشت از حکمت‌هاي مهم حج¬اند. در اين ميان، برخي اماکن يا مناسک حج به گونه¬اي خاص، حج و عمره¬گزاران را به اعتراف به گناه، توبه و استغفار توجه مي‌دهند؛ مانند مُلتَزَم<ref>. الكافي، ج4، ص410-411 </ref> سعي بين صفا و مروه<ref>. الکافي، ج4، ص432ـ435؛ نک: مستدرک الوسائل، ج9، ص446.</ref> و يا عرفات که يادآور اعتراف آدم(ع)به خطاي خويش و توبه و آمرزش¬خواهي وي و پذيرش توبه او است.<ref>. الكافي، ج4، ص194؛ علل الشرائع، ج2، ص400.</ref> ( توبه) تطبيق برخي آيات قرآن مانند «فَفِرُّوْا إِلَي اللَّه» (ذاريات/ 51، 50) در روايات اماميه بر حج<ref>. الكافي، ج4، ص256؛ تفسير قمي، ج2، ص330؛ من لايحضره الفقيه، ج1، ص199؛ ج2، ص201.</ref> نيز گوياي اهميت معنوي حج از جنبه آمرزش گناهان است.  
* فراهم آوردن زادِ سفر، یادآور توشه برداشتن برای قیامت؛<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص487؛ رسائل الشهید، ج1، ص396؛ جامع السعادات، ج3، ص310.</ref>
* برگرفتن از مواد فاسد نشدنی هنگام تهیه توشه راه، نماد اخلاص در عبادت به مانند توشه‌ای ماندگار؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref>
* وداع با خویشان و دوستان و حلالیت‌خواهی از آنان و پرداختن بدهی‌ها، یادآور حال احتضار، ترک نزدیکان و وصیت کردن،<ref>کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> تنهایی قبر<ref>کشف الاسرار، ج2، ص226؛ رسائل الشیهد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> و گریختن انسان از برادر و پدر خویش بر اثر از بین رفتن نسبت‌ها؛<ref>سوره بقره(2)، آیه 166؛ سوره عبس(80)، آیه 34.</ref><ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref>
* نشستن بر مرکب، یادآور تابوت و مرکب سفر آخرت؛<ref>کشف الاسرار، ج2، ص226؛ احیاء علوم الدین، ج3، ص487.</ref>
* گذراندن سختی‌های راه با راهنمایان، نماد توجه به برزخ و لزوم بهره‌گیری از علم و عمل صالح؛<ref>نک: جامع السعادات، ج3، ص311-312.</ref>
* توجه به عوامل هراس‌زا و بازدارنده از مسیر، یادآور هولناکی برزخ<ref>رسائل الشیهد، ج1، ص397.</ref> و نیز فرشتگان بازخواست کننده؛{{یادداشت|نکیر و منکر.}}<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref>
* پیمودن بیابان برای رسیدن به [[میقات]]، یادآور لحظه خروج از دنیا و انتظار دیدار پروردگار در روز قیامت،<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488-489؛ جامع السعادات، ج3، ص311-312؛ کشف الاسرار، ج2، ص226.</ref>
* مشاهده حرکت کاروانیان در پی هدایتگران کاروان، یادآور قیامت که هر امتی با امام خود خوانده می‌شود؛<ref>سوره اسراء(17)، آیه 71.</ref><ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312</ref>
* حضور در سرزمینی ناآشنا، یادآور روز دگرگونی آسمان‌ها و زمین؛<ref>آیه ابراهیم(14)، آیه 48.</ref><ref>جامع السعادات، ج3، ص312.</ref>
* غسل احرام، نماد غسل میت؛<ref>جامع احادیث الشیعه، ج11، ص17.</ref>
* لباس احرام، نماد پوشاندن کفن؛<ref>رسائل الشهید، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312؛ صهبای حج، 89-90.</ref>
* کوچ‌های جمعی به سوی مواقف و مشاعر، یادآور برانگیخته شدن دسته‌جمعی مردم در قیامت؛<ref>سوره قمر(54)، آیه 7.</ref><ref>نک: صهبای حج، ص88-91.</ref>
* وقوف در موقف‌های گوناگون، یادآور مواقف قیامت<ref>رسائل الشهید، ج1، ص83؛ جامع السعادات، ج3، ص3.</ref> و لبیک گفتن، نماد پاسخ گفتن به ندای خداوند و دعوت مأموران قیامت.<ref>جامع السعادات، ج3، ص312</ref>
* {{پایان}}


==اسرار اخلاقی==
طهارت نفس از جنبه¬اي ديگر نيازمند فروکاستن از رذايل اخلاقي است. در پاره¬اي روايات، حج به مثابه عملي تلقي شده است که به کاهش رذايل ياري مي¬رساند. براي نمونه، در روايتي رهايي از فرومايگي، از اسرار حج شمرده شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> اقرار به عزت خداوند در مناسک حج<ref>. نهج البلاغه، خطبه اول.</ref> و نيز انفاق در راه حج که به زدودن بخل و خساست ياري مي¬رساند را مي¬توان عاملي براي رهايي از رذيله ياد شده شمرد.  
===پاکی نفس===
در برخی آیات قرآن <ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵ و ۱۹۷؛ سوره حج(۲۲)، آیه 29.</ref><ref>. تفسیر ابن عربی، ج2، ص58؛ الفواتح الإلهیه، ج1، ص553؛ اطیب البیان، ج9، ص294.</ref> و روایات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه 192؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص171.</ref> پاکی نَفْس و نرم‌دلی از حکمت‌های [[حج]] به‌طور کلی یا یکی از [[مناسک]] آن شمرده شده است. برخی، سفارش روایات به طهارت در برخی مناسک حج، مانند استحباب غسل پیش از [[احرام]]{{یادداشت|برای ورود به حرم و مسجدالحرام}}<ref>. الهدایه، ص233-234؛ المقنعه، ص51.</ref> را برای توجه دادن زائر به طهارت باطنی دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۷.</ref> به گفته برخی عارفان و عالمان اخلاق، حج به سبب دربرداشتن پاره‌ای مناسک دشوار، زیارت خانه خدا، یادآوری حضرت محمد(ص) و نزول وحی، زمینه نرمی و پاکی دل را فراهم می‌آورد.<ref>. جامع السعادات، ج3، ص307-308؛ تذکرة المتقین، ص81.</ref> افزون بر این، برخی یادکرد قرآن از [[کعبه]] با ویژگی طهارت<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۶.</ref> که خود، محل طواف و محور مناسک حج به شمار می‌آید را، اشاره‌ای به لزوم وجود شرط پاکی معنوی طواف‌کنندگان برای مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص217.</ref> برخی عارفان نیز، حج را جامع دو اثر تخلیه و تحلیه دانسته‌اند که هم تاریکی را از جان بشر دور می‌کند و هم سبب نورانیت روح انسان می‌شود.<ref>. المراقبات، ص315.</ref>


===زدودن خوی‌های ناپسند===
===تقرب به خدا===
در پاره‌ای روایات، حج به مانند عملی شمرده شده است که به کاهش خوی‌های ناپسند یاری می‌رساند. برای نمونه، در روایتی، رهایی از فرومایگی از اسرار حج شمرده شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> اقرار به بزرگی خداوند در مناسک حج<ref>. نهج البلاغه، خطبه اول.</ref> و انفاق در راه حج نیز، سبب رهایی از خساست شمرده شده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۸.</ref>
عالمان اخلاق<ref>. حقايق، ص45؛ معراج السعاده، ص880-881؛ المراقبات، ص314.</ref> بر پايه آيات (بقره/ 2، 200؛ حج/ 22، 28) و رواياتي<ref>. نهج البلاغه، خطبه110؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> حج و عمره را از بهترين راه‌هاي شناخت و ياد خداوند و انس و تقرب به او دانسته¬اند. بر اساس متون ديني، راه تقرب به خداوند و انس با او تقوا است. از تأکيد خداوند پس از بيان برخي مناسک حج به نقش آن در تقوا و نيز فرمان به برگرفتن توشه تقوا از حج (بقره/ 2، 197) و نيز برخي روايات<ref>. الكافي، ج4، ص338؛ مستدرك الوسائل، ج1، ص166.</ref> مي¬توان فهميد هدف از تشريع حج رسيدن به تقوا است. تعبد و تسليم در برابر خداوند مرحله¬اي از تقوا شمرده شده است. از اين رو، بر پايه برخي آيات (براي نمونه نکـ: حج/ 22، 34) و نيز رواياتي،<ref>. مجمع الزوائد، ج3، ص233؛ مستدرك الوسائل، ج10، ص166-171.</ref> مناسک و محرمات حج تمرين عبوديت و معياري براي شناخت ميزان آن و آزمون بندگان است. بر اين اساس، عالمان اخلاق تأکيد مي¬کنند حج‌گزار تنها بايد قصد رسيدن به خدا را داشته باشد.<ref>. المحجّة البيضاء، ج2، ص196.</ref> دستور خداوند به انجام پاره¬اي اعمال دشوار، غريب و غير عادي مانند درآوردن لباس‌ها و پوشيدن جامه احرام و دوري از محرمات احرام و نيز به جا آوردن کارهايي همچون سعي، هروله و رمي جمرات را در همين راستا تحليل کرده¬اند.<ref>. المحجّة البيضاء، ج2، ص196؛ جامع السعادات، ج3، ص306-307.</ref> همچنين خداوند حرمت صيد بر مُحرِم را آزمايشي براي مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان مي¬شمارد (مائده/ 5، 94).<ref>. جامع البيان، ج7، ص52-53؛ مجمع البيان، ج3، ص419.</ref> در روايات سادگي سازه کعبه و به کار نرفتن سنگ‌هاي قيمتي در آن و نيز خشک و غير قابل کشت بودن سرزمين مکه و در نتيجه عدم وجود انگيزه¬اي براي ورود به آن جز امتثال فرمان خداوند از جنبه¬هاي آزمون بودن کعبه و تمرين خلوص نيت براي خدا دانسته شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص199-200؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref>  


===آمرزش گناهان===
جنبه¬اي ديگر از تقوا و انس با خداوند با فروتني و کرنش در برابر عظمت خداوند به دست مي¬آيد. در رواياتي، حج نشانه فروتني انسان‌ها در برابر عظمت خداوند دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه1.</ref> بر اين اساس، پاره¬اي مناسک حج مانند احرام و از تن در آوردن لباس و زيور آلات، پوشيدن دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعي ميان صفا و مروه، وقوف در بيابان‌هاي عرفات، مشعر و منا و تراشيدن موي سر را مي‌توان آموزنده فروتني در برابر عظمت پروردگار و سبب فروکاستن از غرور و نخوت انسان شمرد. افزون بر اين، دستور خداوند به آنان که از سر غرور راه افاضه خود را از توده مردم جدا و به امتيازهاي واهي دلخوش کرده بودند (بقره/ 2، 199) <ref>. نک: مجمع البيان، ج2، ص48.</ref> را مي¬توان از جلوه¬هاي ديگر فروتني در مناسک حج به شمار آورد. گزارش¬هاي حج‌گزاري پياده برخي معصومان عليهم‌السلام بويژه امام حسن(ع) و امام حسين(ع)<ref>. قرب الاسناد، ص170؛ الکافي، ج4، ص456.</ref> و نيز حالت‌هايي همچون غسل هنگام ورود به حرم، تضرع و برهنه کردن پا و تأکيد ايشان بر ثواب فراوان اين عمل<ref>. الكافي، ج4، ص398؛ وسائل الشيعه، ج13، ص195-197؛ بحار الانوار، ج96، ص192.</ref> نمودهايي عملي از تواضع ايشان نسبت به خداوند به شمار مي¬رود.
بر پایه آیات قرآن<ref>سوره بقره(۲)، ۱۲۸ و ۱۹۹.</ref> و روایات،<ref>. الکافی، ج4، ص253؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص216؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> [[توبه]]، استغفار، بخشوده شدن گناهان و بهره‌مندی از بهشت از حکمت‌های برجسته حج‌اند. در این میان، برخی مکان‌ها یا مناسک حج به گونه‌ای ویژه، حج و عمره‌گزار را به اعتراف به گناه، توبه و استغفار توجه می‌دهند؛ مکان‌هایی مانند مانند [[مُلتَزَم]]،<ref>. الکافی، ج4، ص410-411</ref> و [[عرفات]]{{یادداشت|زیرا یادآور اعتراف [[حضرت آدم(ع)]] به خطای خویش و توبه و آمرزش‌خواهی وی و پذیرش توبه او است.}}<ref>. الکافی، ج4، ص194؛ علل الشرائع، ج2، ص400.</ref> و اعمالی مانند [[سعی]] بین صفا و مروه.<ref>. الکافی، ج4، ص432ـ435؛ نک: مستدرک الوسائل، ج9، ص446.</ref>  


===نزدیکی به خدا===
مجموع آثار اخلاقي ياد شده به افزايش ايمان و معنويت حج‌گزار مي¬انجامد. از اين رو است که عالمان مسلمان، حج را زمينه¬ساز تحقق هدف والاي انسان در نظام تشريع، يعني تکامل عبادي (ذاريات/ 51، 56) دانسته¬اند.<ref>. نک: صهباي حج، ص155-156.</ref> روايات نيز تقويت ايمان حج‌گزاران را از آثار حج شمرده¬اند.<ref>. ثواب الاعمال، ص47.</ref> در روايات و ادعيه مأثور فراواني به آثار و پيامدهاي معنوي حج اشاره شده است.<ref>. الکافي، ج4، ص252-264؛ تهذيب، ج5، ص244؛ نک: مصباح المتهجد، ص674-707.</ref> بر اين اساس، در رواياتي حج و عمره¬گزاران به فرشتگاني تشبيه شده¬اند که گرداگرد عرش الهي مي¬گردند.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1.</ref>  
عالمان اخلاق<ref>. حقایق، ص45؛ معراج السعاده، ص880-881؛ المراقبات، ص314.</ref> بر پایه آیات<ref>سوره بقره(۲)،  آیه ۲۰۰؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۸.</ref> و روایاتی،<ref>. نهج البلاغه، خطبه110؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> حج و عمره را از بهترین راه‌های شناخت خداوند و نزدیکی به او دانسته‌اند. بر اساس متون دینی، راه نزدیکی به خداوند و انس با او تقوا است و خداوند پس از بیان برخی مناسک حج به نقش آن در تقوا تأکید کرده است.<ref name=":5">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۷.</ref>  از جایی که مناسک حج، آزمونی برای بندگان است،<ref name=":0">. مجمع الزوائد، ج3، ص233؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص166-171.</ref> عالمان اخلاق تأکید می‌کنند حج‌گزار تنها باید قصد رسیدن به خدا را داشته باشد.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196.</ref> دستور خداوند به انجام پاره‌ای اعمال دشوار و غیرعادی را{{یادداشت|مانند درآوردن لباس‌ها و پوشیدن جامه احرام، دوری از محرمات احرام، سعی، هروله و رمی جمرات}} در همین راستا تحلیل کرده‌اند.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196؛ جامع السعادات، ج3، ص306-307.</ref>


===پرهیزکاری===
افزون بر موارد ياد شده، ترغيب برخي متون ديني مرتبط با حج به انجام کارهاي خير (بقره/ 2، 158؛ 197)،<ref>. التحرير والتنوير، ج2، ص63-64، 231؛ مجمع البيان، ج1، ص445.</ref> خوش کلامي<ref>. جامع السعادات، ج3، ص484.</ref> و مصاحبت نيکو با همراهان<ref>. کامل الزيارات، ص251-252.</ref> به جنبه¬هاي اخلاقي در سفر حج¬ اشاره مي¬کند و نيز زمينه رشد اخلاقي حج‌گزاران را فراهم مي¬سازد.
خداوند پس از بیان برخی مناسک حج، به نقش آن در تقوا تأکید کرده و به برگرفتن توشه تقوا از حج فرمان داده است.<ref name=":5" /> برخی روایات نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند؛<ref>. الکافی، ج4، ص338؛ مستدرک الوسائل، ج1، ص166.</ref> از این رو، برخی، هدف از تشریع حج را رسیدن به تقوا دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۹.</ref>


===آزمون===
==اهداف و آثار اجتماعي و سياسي==
بر پایه برخی آیات<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۳۴.</ref> و نیز روایاتی،<ref name=":0" /> مناسک و محرمات حج آزمون بندگان است. همچنین خداوند حرمت صید بر [[احرام|مُحرِم]] را آزمایشی برای مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان می‌شمارد.<ref>سوره مائده(۵)، آیه 94.</ref><ref>. جامع البیان، ج7، ص52-53؛ مجمع البیان، ج3، ص419.</ref> در روایات، سادگی سازه کعبه و به کار نرفتن سنگ‌های قیمتی در آن و نیز خشک و غیرقابل کشت بودن سرزمین [[مکه]] و در نتیجه عدم وجود انگیزه‌ای برای ورود به آن جز امتثال فرمان خداوند، از جنبه‌های آزمون بودن کعبه دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص199-200؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref>
از نظرگاه اجتماعي و سياسي، حج داراي آثار و فوايدي است:
===وحدت و همدلي مسلمانان===  
گردهم¬آيي مسلمانان با طبقات اجتماعي گوناگون از مناطق، نژادها، زبان‌ها و مذاهب مختلف بدون هيچ پيش¬شرطي جز استطاعت، و نيز همانندي بيشتر مناسک، اذکار، آداب، پوشش، مواقف و مشاهد حج از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسيري واحد هنگام کوچ از موقفي به موقف ديگر (بقره/ 2، 199)<ref>. نک: مجمع البيان، ج2، ص48.</ref> را مي¬توان زمينه¬ساز وحدت مسلمانان دانست. از جنبه¬اي ديگر نيز مي¬توان حج را بستري براي همزيستي مسالمت¬آميز مسلمانان تلقي کرد؛ آنجا که زمينه آشنايي مسلمانان سرزمين¬هاي اسلامي با يکديگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشيعه، ج11، ص14.</ref> و آشنايي با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامي را فراهم مي¬کند. اهميت نقش حج در آگاهي مسلمانان از اوضاع يکديگر در روايات نيز بازتاب يافته است، به طوري که تأکيد شده است ناآگاهي مسلمانان از هم¬کيشان خود در بلاد ديگر سبب نابودي آنان و محروم ماندن از بسياري منافع و اطلاعات مي-شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref>  


===فروتنی===
===بستر اقتدار امت اسلامي===  
در روایاتی، حج نشانه فروتنی انسان‌ها در برابر بزرگی خداوند دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه1.</ref> بر این اساس، پاره‌ای مناسک حج مانند از تن درآوردن لباس و زیور آلات، پوشیدن دو تکه پارچه احرام، [[طواف]] خانه خدا، [[سعی]] و تراشیدن موی سر را آموزنده فروتنی در برابر بزرگی پروردگار و سبب فروکاستن از غرور انسان شمرده‌اند.<ref name=":6">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶،‌ ص۳۸۰.</ref> گزارش‌های حج‌گزاریِ پیاده برخی [[معصومان(ع)]] به‌ویژه [[امام حسن(ع)]] و [[امام حسین(ع)]]<ref>. قرب الاسناد، ص170؛ الکافی، ج4، ص456.</ref> و نیز حالت‌هایی همچون غسل هنگام ورود به حرم، تضرع و برهنه کردن پا و تأکید آنها بر ثواب فراوان این عمل<ref>. الکافی، ج4، ص398؛ وسائل الشیعه، ج13، ص195-197؛ بحار الانوار، ج96، ص192.</ref> نمودهایی عملی از فروتنی آنان نسبت به خداوند به شمار رفته است.<ref name=":6" />
در تبيين اجتماعي از رواياتي که کعبه و حج را مايه تقويت دين شمرده¬اند،<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشيعه، ج8، ص14. </ref> مي¬توان گفت حج زمينه نماياندن قدرت معنوي مسلمانان را فراهم مي¬سازد. حضور فراگير مسلمانان که کارکرد دفاعي در برابر دشمنان آنها دارد را نيز مي¬توان در همين راستا تحليل کرد. افزون بر اين، انتشار اخبار حج در رسانه‌هاي جهاني زمينه آشنايي مردم سراسر دنيا با اسلام و تعاليم آن و گرايش آنها به دين اسلام را فراهم مي-سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78. </ref> تأکيد برخي روايات بر اين که ترک حج* از سوي همه مسلمانان، سبب نابودي آنان مي¬گردد<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> را مي¬توان در همين راستا دانست.
===نفي برتري نژادي===
پاره¬اي دستورات و احکام حج و مکه از جمله فراخواني همگاني براي حج‌گزاردن (حج/ 22، 27)، مساوات حاضر و بادي* در بهره¬مندي از امکانات مکه (حج/ 22، 25) را مي¬توان نماد مساوات انسان¬ها و نفي برتري نژادي نزد خداوند دانست.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهباي حج، ص229-231.</ref>  


===تقویت ایمان===
===برائت از مشرکان===  
مجموع آثار اخلاقی حج، به افزایش ایمان و معنویت حج‌گزار می‌انجامد. از این رو است که عالمان مسلمان، حج را زمینه‌ساز تحقق هدف والای انسان در نظام تشریع، یعنی تکامل عبادی<ref>سوره ذاریات(۵۱)، آیه ۵۶.</ref> دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص155-156.</ref> روایات نیز تقویت ایمان حج‌گزاران را از آثار حج شمرده‌اند.<ref>. ثواب الاعمال، ص47.</ref>  
از نگاه عالمان اسلامي، دستور آيه 3 توبه/ 9 به پيامبر(ص) براي اعلان برائت از مشرکان وظيفه¬اي براي همه دوران¬ها-<ref>. نک: صهباي حج، ص125-129. </ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهباي حج، ص87-88. </ref> ( برائت از مشرکان) در برداشت عصري از آيه ياد شده، برخي برائت از مشرکان را تبلور بعد سياسي در حج و استقلال فرهنگي و نفي هر گونه سيطره بر مسلمانان<ref>. صهباي حج، ص118. </ref> و اعلان نفرت از تفکر شرک¬آلود و تمدن استعماري شرک¬زده دانسته¬اند.<ref>. صهباي حج، ص128. </ref>  


==اسرار معنوی==
===قيام مردمي براي برپايي عدالت: به گفته برخي عالمان اسلامي، کعبه که بر پايه آيات قرآن، پايگاهي امن براي گردهم¬آيي مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است (بقره/ 2، 125؛ مائده/ 5، 97)، مي¬تواند جايگاهي مناسب براي به پا خاستن مردم براي اجراي عدالت در راستاي تحقق هدف بعثت پيامبران (نک: حديد/ 57، 25) باشد.<ref>. نک: صهباي حج، ص48، 220-221.</ref>  
===جایگزین رهبانیت و جهاد===
در روایات، [[حج]] جایگزینی برای رهبانیت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص308-309.</ref> و جهادی نیک<ref>. المصنّف، ج5، ص8؛ الوافی، ج12، ص215.</ref> معرفی شده است. دوری از سرزمین، خانه، خانواده و مقام را، وجه شباهت حج با رهبانیت و جهاد دانسته‌اند.<ref>. تذکرة المتقین، ص81؛ نک: التفسیر الکبیر، ج5، ص182؛ صهبای حج، ص165.</ref>  


===نمود منازل چهارگانه سلوک===
برخی، حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفانی دانسته‌اند؛ منزل نخست که بریدن از غیر خدا و پیوند با خدا است،{{یادداشت|سیر من الخلق الی الحق.}} از آغاز سفر حج تا ورود به [[احرام]] و عمره تمتّع را شامل می‌شود؛ منزل دوم که تحکیم و استمرار پیوند با خدا برای رسیدن به مقام لقا و عبودیت است،{{یادداشت|سیر من الحقّ إلی الحقّ بالحقّ.}} با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با [[وقوف در عرفات]] کمال می‌یابد؛ منزل سوم بازگشت به میان مردم برای هدایت است{{یادداشت|سیر من الحق الی الخلق بالحق.}} و [[مَشعر]] بخشی از آن شمرده می‌شود؛ منزل چهارم{{یادداشت|سیر من الخلق إلی الخلق بالحقّ.}} پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهای دینی و هدایت مردم و تعلیم و تربیت آن‌ها پیموده می‌شود.<ref>. صهبای حج، ص164.</ref> برخی، تعبیر پاره‌ای دعاهای حج مبنی بر «بسم الله و بالله و فی سبیل الله و علی ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سیر الی الله، فی الله، مع الله و لِلّه دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص325.</ref>


==اهداف و آثار اجتماعی و سیاسی==
== اهداف و آثار اقتصادي==  
===وحدت و همدلی مسلمانان===
قرآن (بقره/ 2، 198) و روايات،<ref>. تفسير عياشي، ج1، ص96؛ مجمع البيان، ج2، ص47.</ref> باور عصر جاهلي مبني بر گناه شمردن هرگونه کسب و کار هنگام برگزاري مراسم حج<ref>. جامع البيان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البيان، ج2، ص47.</ref> را نمي¬پذيرند. بر اين اساس، حج‌گزار پس از پايان اعمال حج مي¬تواند خريد و فروش کند. در روايات به برخي از اهداف و آثار اقتصادي حج اشاره شده است:
گردهم‌آیی مسلمانان با طبقات اجتماعی گوناگون از نژادها، زبان‌ها و مذهب‌های مختلف بدون هیچ پیش‌شرطی جز [[استطاعت]]، و نیز همانندی بیشتر [[مناسک]] و پوشش را {{یادداشت|از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسیری واحد هنگام کوچ از موقفی به موقف دیگر}}<ref>سوره بقره(۲)، آیه 199. نک: مجمع البیان، ج2، ص48.</ref> زمینه‌ساز وحدت مسلمانان دانسته‌اند.<ref name=":7">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> [[حج]]، زمینه آشنایی مسلمانان سرزمین‌های اسلامی با یکدیگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> و آشنایی با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامی را فراهم می‌کند؛ از این رو، حج، بستری برای همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان تلقی شده است.<ref name=":7" /> اهمیت نقش حج در آگاهی مسلمانان از اوضاع یکدیگر در روایات نیز بازتاب یافته است، به طوری که تأکید شده است ناآگاهی مسلمانان از هم‌کیشان خود در بلاد دیگر سبب نابودی آنان و محروم ماندن از بسیاری منافع و اطلاعات می‌شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref>


===بستر اقتدار امت اسلامی===
===رونق اقتصادي===  
برخی روایات، [[کعبه]] و حج را مایه تقویت دین شمرده‌اند.<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشیعه، ج8، ص14.</ref> در تبیین اجتماعیِ این دسته از روایات، حج را زمینه‌ساز نشان دادن قدرت معنوی مسلمانان دانسته‌اند.<ref name=":7" /> حضور فراگیر مسلمانان که کارکرد دفاعی در برابر دشمنان آنها دارد را نیز، در همین راستا تحلیل کرده‌اند.<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> افزون بر این، انتشار اخبار حج در رسانه‌های جهانی، زمینه آشنایی مردم دنیا با اسلام را فراهم می‌سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78.</ref> تأکید برخی روایات بر این که ترک حج از سوی همه مسلمانان، سبب نابودی آنان می‌گردد را<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> در همین راستا دانسته‌اند.<ref name=":1" />
تأکيد قرآن بر مبارک بودن کعبه براي جهانيان (آل عمران/ 3، 96) و نيز برخي روايات که يادکرد خداوند از کعبه به مثابه عامل قوام مردم و جامعه (مائده/ 5، 97) را به نقش آن در برپايي زندگي دنيا و آخرت مردم تفسير کرده¬اند<ref>. وسائل الشيعه، ج11، ص60.</ref> مي‌تواند اشاره¬اي به رونق اقتصادي مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقي شود. افزون بر اين، رواياتي ¬برآوردن نيازهاي مردم مکه و ديگر سرزمين‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزايش روزي و تأمين هزينه¬هاي خانواده<ref>. الكافي، ج4، ص253.</ref> و بي¬نيازي<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته¬اند. روايات ياد شده مي¬تواند وعده¬اي براي گسترش روزي زائران و نهراسيدن از آسيب¬هاي مالي سفر حج تلقي شود. در روايتي ديگري، انتقال کالاهاي تجاري به شهرهاي ديگر در پي سفر حج و در نتيجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقليه از حکمت¬هاي حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشيعه، ج11، ص14.</ref> همچنين استحباب خريداري سوغات حج به رونق توليد، تجارت و انتقال کالا از منطقه¬اي به منطقه ديگر مي¬انجامد.<ref>. الكافي، ج4، ص280.</ref> بر اين اساس، مي¬توان حج را زمينه¬ساز ارائه نمونه¬هاي کالاهاي توليدي سرزمين¬هاي اسلامي، برپايي بازار مشترک اسلامي و گسترش روابط اقتصادي ميان کشورهاي اسلامي دانست. افزون بر اين، وجوب قرباني بر ميليون‌ها حج‌گزار و نيز متعين بودن شتر، گاو يا گوسفند در برخي کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادي را به صنعت دامپروري ترغيب و به تبع آن بخش کشاورزي را تقويت مي¬کند.  


===نفی برتری نژادی===
===فقرزدايي و توجه به نيازمندان===  
پاره‌ای از احکام حج و [[مکه]]، مانند فراخوانی همگانی برای حج‌گزاردن<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۷.</ref> و مساوات [[حاضر]] و [[بادی]] در بهره‌مندی از امکانات مکه را<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵.</ref> نماد مساوات انسان‌ها و نفی برتری نژادی نزد خداوند دانسته‌اند.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهبای حج، ص229-231.</ref>
تأکيد پاره¬اي روايات بر کمک به نيازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره¬گيري مناسب از گوشت قرباني<ref>. من لايحضره الفقيه، ج2، ص193.</ref> در ايام حج را مي¬توان راهکار¬هايي براي زدودن فقر در موسم حج برشمرد که در رواياتي کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذيب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref>  


===برائت از مشرکان===
===استقلال و استغناي اقتصادي===  
از نگاه عالمان اسلامی، دستور آیه {{قلم رنگ|سبز|&#64831;وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِيءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ&#64830;}}{{یادداشت|و اين اعلامى است از سوى خدا و پيامبرش به همۀ مردم در روز حج اكبر كه يقيناً خدا و پيامبرش از مشركان بيزارند.}}<ref>سوره توبه(۹)، آیه ۳؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۱۸۷.</ref> به [[حضرت محمد(ص)]] برای اعلان [[برائت از مشرکان]]، وظیفه‌ای برای همه دوران‌ها<ref>. نک: صهبای حج، ص125-129.</ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهبای حج، ص87-88.</ref> دربرداشت عصری از آیه یاد شده، برخی برائت از مشرکان را تبلور بُعد سیاسی در حج، استقلال فرهنگی، نفی هر گونه سیطره بر مسلمانان<ref>. صهبای حج، ص118.</ref> و اعلان نفرت از تمدن استعماری شرک‌زده دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص128.</ref>
در روايتي، بي¬نيازي و خودکفايي از پيامدهاي حج شمرده شده است.<ref>. الكافي، ج4، ص252.</ref> از جنبه¬ تاريخي، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بي¬رونقي بازار و در نتيجه خسارت‌هاي اقتصادي نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگراني ياد شده، بر تأمين آن منافع از راه‌هاي ديگر نويد داد (توبه/ 9، 28)<ref>. جامع البيان، ج10، ص136-137.</ref>.


===خیزش عدالت‌خواهی===
با اين همه، روايات اسلامي، منافع اقتصادي را هدف اصلي حج ندانسته و به نکوهش آناني پرداخته¬اند که تجارت را هدف حج خويش قرار مي¬دهند.<ref>. تهذيب، ج5، ص3.</ref>  
کعبه بر پایه آیات قرآن، پایگاهی امن برای گردهم‌آیی مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است.<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره مائده(۵)، آیه ۹۷.</ref> به گفته برخی عالمان اسلامی، بر پایه این آیات، کعبه می‌تواند جایگاهی مناسب برای به پا خاستن مردم برای اجرای عدالت در راستای تحقق هدف بعثت پیامبران<ref>نک: سوره حدید(۵۷)، آیه ۲۵.</ref> باشد.<ref>. نک: صهبای حج، ص48، 220-221.</ref>


==اهداف و آثار اقتصادی==
در روايات به پاره¬اي ديگر از آثار و پيامدهاي مادي حج همچون سلامتي، گسترش روزي، حفظ خانواده و حفظ سرمايه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار ياد شده از يک سو مي¬تواند نتايج طبيعي زمينه‌هاي پديد آمده در حج باشد و از سوي ديگر، پاداش‌هاي تکويني از سوي خداوند براي حاجيان و معتمران به سبب فرمانبرداري از خداوند در انجام حج و عمره تلقي شود.
در عصر جاهلی، هر گونه [[تجارت در حج|کسب و کار]] هنگام برگزاری مراسم [[حج]] گناه شمرده می‌شد؛<ref>. جامع البیان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> ولی قرآن<ref>سوره بقره(۲)،  آیه ۱۹۸.</ref> و روایات،<ref>. تفسیر عیاشی، ج1، ص96؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref>  این باور را نمی‌پذیرند. بر این پایه، حج‌گزار پس از پایان اعمال حج می‌تواند خرید و فروش کند. افزون بر این، در روایات، به برخی از اهداف و آثار اقتصادی حج اشاره شده است:


===رونق===
محققان اسلامي تک¬نگاري¬هاي فراواني درباره اسرار حج و عمره نگارش کرده¬اند که موارد زير نمونه¬هايي از آن است: صهباي حج، عبدالله جوادي آملي؛ عرفان حج، عبدالله جوادي آملي و حسين رضواني؛ فلسفه و اسرار حج، محمد امامي خوانساري؛ حج در آينه عرفان، حسين انصاريان؛ حج گنجينه اسرار، محمد اکبر محقق؛ اسرار عرفاني حج، محمد تقي فعالي.  
قرآن، [[کعبه]] را به مثابه قوام مردم و جامعه دانسته است<ref>سوره مائده(۵)، آیه ۹۷.</ref> و برخی روایات، این آیه را به نقش کعبه در برپایی زندگی دنیا و آخرت تفسیر کرده‌اند.<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص60.</ref> قرآن در آیه‌ای دیگر، بر مبارک بودن کعبه برای جهانیان تأکید کرده است.<ref>سوره آل عمران(۳)، آیه ۹۶.</ref> برخی، دو آیه پیش‌گفته را اشاره به رونق اقتصادی مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقی کرده‌اند.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref>


افزون بر این، روایاتی، برآوردن نیازهای مردم [[مکه]] و دیگر سرزمین‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزایش روزی و تأمین هزینه‌های خانواده<ref>. الکافی، ج4، ص253.</ref> و بی‌نیازی<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته‌اند. در روایتی دیگری، انتقال کالاهای تجاری به شهرهای دیگر در پی سفر حج و در نتیجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقلیه، از حکمت‌های حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> همچنین استحباب خریداری سوغات حج به رونق تولید، تجارت و انتقال کالا از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌انجامد.<ref>. الکافی، ج4، ص280.</ref> بر این اساس، برخی حج را زمینه‌ساز ارائه کالاهای تولیدی سرزمین‌های اسلامی، برپایی بازار مشترک اسلامی و گسترش روابط اقتصادی میان کشورهای اسلامی دانسته‌اند.<ref name=":2" /> افزون بر این، وجوب قربانی بر میلیون‌ها حج‌گزار و نیز متعین بودن شتر، گاو یا گوسفند در برخی کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادی را به صنعت دامپروری ترغیب و به تبع آن بخش کشاورزی را تقویت می‌کند.<ref name=":2" />
===فقرزدایی===
تأکید پاره‌ای روایات بر کمک به نیازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره‌گیری مناسب از گوشت [[قربانی]]<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص193.</ref> در موسم حج، راهکارهایی برای زدودن فقر در موسم حج شمرده شده است.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۴.</ref> در روایاتی نیز، فقرزدایی کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذیب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref>
===خودکفایی===
بر پایه روایتی، بی‌نیازی و خودکفایی از پیامدهای حج است.<ref>. الکافی، ج4، ص252.</ref> از جنبه تاریخی، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بی‌رونقی بازار و در نتیجه خسارت‌های اقتصادی نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگرانی یاد شده، بر تأمین آن منافع از راه‌های دیگر نوید داد.<ref>سوره توبه(۹)، آیه 28.</ref><ref>. جامع البیان، ج10، ص136-137.</ref>
با این همه، روایات اسلامی، منافع اقتصادی را هدف اصلی حج ندانسته و به نکوهش کسانی پرداخته‌اند که تجارت را هدف حج خود قرار می‌دهند.<ref>. تهذیب، ج5، ص3.</ref>
===دیگر آثار===
در روایات به پاره‌ای دیگر از آثار و پیامدهای مادی حج مانند سلامتی، گسترش روزی، حفظ خانواده و حفظ سرمایه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار یاد شده از یک سو می‌تواند نتایج طبیعی زمینه‌های پدید آمده در حج باشد و از سوی دیگر، پاداش‌های تکوینی از سوی خداوند برای حج‌گزاران به سبب فرمانبرداری از خداوند در انجام حج تلقی شود.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref>
==کتاب‌شناسی==
محققان اسلامی تک‌نگاری‌های فراوانی درباره اسرار [[حج]] و [[عمره]] نگارش کرده‌اند که موارد زیر نمونه‌هایی از آن است:
{{ستون-شروع|2}}
*صهبای حج، نوشته عبدالله جوادی آملی؛
*عرفان حج، نوشته عبدالله جوادی آملی و حسین رضوانی؛
*فلسفه و اسرار حج، نوشته محمد امامی خوانساری؛
*حج در آینه عرفان، نوشته حسین انصاریان؛
*حج گنجینه اسرار، نوشته محمد اکبر محقق؛
*اسرار عرفانی حج، نوشته محمد تقی فعالی.<ref name=":3" />
{{پایان}}
==پیوند به بیرون==
خواندن و بارگیری کتاب‌های:
{{ستون-شروع|2}}
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/494 عرفان حج].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/507 فلسفه و اسرار حج].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1117 اسرار عرفانی حج].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1034 حج گنجینه اسرار].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/957 سیری در اسرار عرفانی حج].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/847 اسرار عرفانی عمره].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/914 درسنامه اسرار حج].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1069 «اسرار الحج فی حوار بین الامام زین العابدین علیه السلام و الشبلی»].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/985 رازها و رمزها (مروری گذرا بر اسرار و معارف حج در روایات)].
*[http://lib.hajj.ir/View/fa/Book/BookView/Image/1096 پیش‌درآمدی بر فرهنگ نامه اسرار و معارف حج].
{{پایان}}


==پانویس==
==پانویس==
خط ۱۴۹: خط ۸۴:


==منابع==
==منابع==
{{منابع}}
 
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22136/حج-اسرار
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22136/حج-اسرار
خط ۱۵۵: خط ۹۰:
  | نویسنده = حسن واعظی محمدی
  | نویسنده = حسن واعظی محمدی
}}
}}
*'''احیاء علوم الدین'''، محمد بن محمد الغزالی (۵۰۵ق)، بیروت، دارالکتب العربی، بی‌تا.
* احياء علوم الدين، محمد بن محمد الغزالي ( -505ق.)، بيروت، دارالکتب العربي، بي تا.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی(۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
* اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.
*'''اسباب النزول'''، علی بن احمد الواحدی (۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
* اسباب النزول، علي بن احمد الواحدي ( -468ق.)، به کوشش کمال بسيوني زغلول، بيروت، دارالکتب العلميه، 1411ق.
*'''اطیب البیان'''، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.
* اطيب البيان، عبدالحسين طيب، تهران، انتشارات اسلامي، 1364ش.
*'''بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار'''، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
* بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسي (1037-1110ق.)، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و موسسه الوفاء، 1403ق.
*'''التحریر والتنویر'''، محمد بن الطاهر بن عاشور (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسه التاریخ، ۱۴۲۱ق.
* التحرير والتنوير، محمد بن الطاهر بن عاشور ( -1393ق.)، بيروت، موسسه التاريخ، 1421ق.
*'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
* تفسير ابن عربي (تفسير القرآن الکريم)، محيي الدين بن عربي ( -638ق.)، به کوشش عبدالوارث، بيروت، دارالکتب العلميه، 1422ق.
*'''تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)'''، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
* تفسير العياشي، محمد بن مسعود العياشي ( -320ق.)، تحقيق سيد هاشم رسولي محلاتي، تهران، مکتبه العلميه الاسلاميه، 1380ق.
*'''تفسیر العیاشی'''، محمد بن مسعود العیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.
* تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي ( -307ق.)، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دارالکتاب، 1404ق.
*'''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی (۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.
* التفسير الکبير، محمد بن عمر الفخر الرازي ( -606ق.)، به کوشش عبدالرحمن عميره، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق.
*'''التفسیر الکبیر'''، محمد بن عمر الفخر الرازی (۶۰۶ق)، به کوشش عبدالرحمن عمیره، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
* ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، قم، انتشارات شريف الرضي، 1368ش.
*'''ثواب الاعمال و عقاب الاعمال'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش.
* جامع احاديث الشيعه، اسماعيل معزي ملايري، قم، مطبعة العلميه، 1399ق.
*'''جامع احادیث الشیعه'''، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
* جامع البيان عن تاويل آي القرآن (تفسير الطبري)، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، به کوشش صدقي جميل العطار، بيروت، دارالفکر، 1415ق.
*'''جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* جامع السعادات، محمد مهدي نراقي (1128-1209ق.)، به کوشش سيد محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، 1382ق.
*'''جامع السعادات'''، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق.
* جرعه‌اي از صهباي حج، عبدالله جوادي آملي، تهران، انتشارات مشعر، 1378ش.
*'''جرعه‌ای از صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۸ش.
* جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام، محمد حسين نجفي ( -1266ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، بي‏تا.
 
* الحج والعمرة في الکتاب والسنه، محمد محمدي ري‌شهري، قم، دارالحديث، 1376ش.
*'''رسائل الشهید الثانی'''، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱۹۶۶ق)، قم، انتشارات مکتبه بصیرتی، بی‌تا.
* رسائل الشهيد الثاني، زين الدين بن علي، شهيد ثاني (911-966ق.)، قم، انتشارات مکتبه بصيرتي، بي‏تا.
*'''السنن الکبری'''، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.
* السنن الکبري، احمد بن الحسين البيهقي (384-458ق.)، بيروت، دارالفکر، 1416ق.
*'''شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار'''، نعمان بن محمد المغربی (۳۶۳ق)، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.
* شرح الاخبار في فضائل الائمه الاطهار، نعمان بن محمد المغربي ( -363ق.)، به کوشش سيد محمد حسيني جلالي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1414ق.
*'''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.
* صحيح البخاري، محمد بن اسماعيل البخاري ( -‌256‌ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله ‌بن ‌باز، بيروت، دارالفکر، 1401ق.
*'''صهبای حج'''، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
* صهباي حج، عبدالله جوادي آملي، تنظيم حسن واعظي محمدي، قم، اسراء، 1377ش.
*'''عیون اخبار الرضا'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
* عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق حسين اعلمي، بيروت، موسسه الاعلمي، 1404ق.
*'''الفتوحات المکیه'''، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار صادر.
* الفتوحات المکيه، محيي الدين بن عربي ( -638ق.)، بيروت، دار صادر.
*'''فقه القرآن'''، قطب الدین الراوندی (۵۷۳ق)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
* فقه القرآن، قطب الدين الراوندي ( -573ق.)، به کوشش سيد احمد حسيني اشکوري، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي، 1405ق.
*'''الفواتح الالهیه'''، نعمة الله بن محمد النخجوانی (۹۲۰ق)، مصر، دار رکابی، ۱۹۹۹م.
* الفواتح الالهيه، نعمة الله بن محمد النخجواني ( -920ق.)، مصر، دار رکابي، 1999م.
*'''قرب الاسناد'''، عبدالله بن جعفر حمیری (۳۰۰ق) قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.
* قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حميري ( -300ق.) قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1413ق.
*'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
* الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش.
*'''کشف الاسرار و عده الابرار'''، رشیدالدین احمد بن محمد میبدی (۵۲۰ق)، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش.
* کشف الاسرار و عده الابرار، رشيدالدين احمد بن محمد ميبدي ( -520ق.)، به کوشش علي اصغر حکمت، تهران، امير کبير، 1361ش.
*'''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.
* مجمع البيان في تفسير القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسي (468-548ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، موسسه الاعلمي، 1415ق.
*'''مجمع الزوائد و منبع الفوائد'''، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
* مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علي بن ابي‌بکر الهيثمي ( -807ق.)، بيروت، دارالکتاب العربي، 1402ق.
*'''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
* المجموع شرح المهذب، يحيي بن شرف النووي (631-676ق.)، بيروت، دارالفکر.
 
* المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقي ( -274ق.)، به کوشش سيد جلال الدين محدث ارموي، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1326ش.
*'''المحبّر'''، محمد بن حبیب(۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.
* المحبّر، محمد بن حبيب( -245ق.)، به کوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دارالافاق الجديده، بي تا.
*'''المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء'''، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۳ش.
* المحجه البيضاء في تهذيب الاحياء، محمد بن شاه مرتضي فيض کاشاني (1006-1091ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1383ش.
*'''المراقبات'''، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(۱۳۴۳ق)، به کوشش موسوی، قم، دارالاعتصام، ۱۴۱۶ق.
* المراقبات، ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي( - 1343ق)، به کوشش موسوي، قم، دارالاعتصام، 1416ق.
*'''مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها'''، علی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب عریضی (۱۳۵۲۲۰ق)، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
* مسائل علي بن جعفر و مستدرکاتها، علي بن جعفر بن محمد بن علي بن حسين بن علي بن ابي طالب عريضي (135-220ق.)، بيروت، موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1410ق.
*'''مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل'''، حسین نوری الطبرسی (۱۲۵۴۱۳۲۰ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
* مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسين نوري الطبرسي (1254-1320ق.)، قم، انتشارات موسسه آل البيت لاحياء التراث، 1408ق.
*'''مصباح الشریعه'''، امام جعفر الصادق(ع) (۱۴۸ق)، بیروت، الاعلمی ۱۴۰۰ق.
* مصباح الشريعه، امام جعفر الصادق(ع) ( -148ق.)، بيروت، الاعلمي 1400ق.
*'''المصنّف'''، عبدالرزاق الصنعانی (۲۱۱ق)، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق.
* المصنّف، عبدالرزاق الصنعاني ( -211ق.)، به کوشش حبيب الرحمن الاعظمي، بيروت، المجلس العلمي، 1390ق.
* المعجم الکبير، سليمان بن احمد الطبراني (260-360ق.)، به کوشش حمدي عبدالمجيد السلفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق.
* معراج السعاده، احمد بن محمدمهدي النراقي (1185-1245ق.)، قم، انتشارات هجرت، چاپ دهم، 1383ش.
* المقنعه، شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1410ق.
* من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق.
* المهذب، القاضي عبدالعزيز بن نحرير البراج ( -481ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1406ق.
* الميزان في تفسير القرآن، سيد محمد حسين طباطبايي (1282-1360ش.)، بيروت، موسسه الاعلمي، 1393ق.
* تفسير نور الثقلين، عبدعلي بن جمعه العروسي الحويزي ( -1112ق.)، به کوشش سيد هاشم رسولي محلاتي، قم، اسماعيليان، 1373ش.
* نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق.
* الوافي، محمد بن شاه مرتضي فيض کاشاني (1006-1091ق.)، تحقيق ضياء الدين حسيني و کمال الدين فقيه ايماني، اصفهان، کتابخانه اميرالمومنين، 1406ق.
* وسائل الشيعه (تفصيل وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشريعه)، محمد بن الحسن الحر العاملي (1033-1104ق.)، به کوشش عبدالرحيم رباني شيرازي، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1403ق.
* الهدايه (في الاصول و الفروع)، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، قم، انتشارات موسسه الامام الهادي، 1418ق.
{{پایان}}


*'''معراج السعاده'''، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات هجرت، چاپ دهم، ۱۳۸۳ش.
[[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]]
*'''المقنعه'''، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
*'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
*'''المهذب'''، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.


*'''تفسیر نور الثقلین'''، عبدعلی بن جمعه العروسی الحویزی (۱۱۱۲ق)، به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
*'''نهج البلاغه'''، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
*'''الوافی'''، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (۱۰۰۶۱۰۹۱ق)، تحقیق ضیاء الدین حسینی و کمال الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، ۱۴۰۶ق.
*'''وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
*'''الهدایه (فی الاصول و الفروع)'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۸ق.
{{پایان}}{{حج و عمره}}
[[رده:اسرار حج]]
لطفاً توجه داشته‌باشید که همهٔ مشارکت‌ها در ویکی حج منتشرشده تحت Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike در نظر گرفته‌می‌شوند (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). اگر نمی‌خواهید نوشته‌هایتان بی‌رحمانه ویرایش و توزیع شوند؛ بنابراین، آنها را اینجا ارائه نکنید.
شما همچنین به ما تعهد می‌کنید که خودتان این را نوشته‌اید یا آن را از یک منبع با مالکیت عمومی یا مشابه آزاد آن برداشته‌اید (برای جزئیات بیش‌تر ویکی حج:حق تکثیر را ببینید). کارهای دارای حق تکثیر را بدون اجازه ارائه نکنید!
لغو راهنمای ویرایش‌کردن (در پنجرهٔ تازه باز می‌شود)

الگوهای به‌کاررفته در این صفحه:

برگرفته از «https://wikihaj.com/view/اسرار_حج»