در حال ویرایش اسرار حج

{{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۷]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363}}

'''اسرار حج'''، مجموعه‌ای از حکمت‌ها و اغراض مناسک [[حج]] و [[عمره]] است.

از نگاه حکیمان مسلمان، بر پایه حکمت خداوند، کارهای او از جمله تشریع احکام، هدف‌مند و دارای حکمت است. گرچه علت اصلی و هدف حقیقی احکام، ممکن است از آدمی پوشیده باشد، ولی عالمان مسلمان کوشیده‌اند پاره‌ای از هدف‌ها و سودهای احکام را با استناد به منابع به دست آورند. این هدف‌ها و سودها، وقتی درباره احکام مربوط به عبادتی خاص است، اسرار آن عبادت خوانده شده است.<ref name=":4">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>

عالمان، در شناخت اسرار احکام بر منابعی یکسان تکیه نمی‌کنند. برخی شهود و کشف قلبی را معتبر می‌دانند<ref>. الفتوحات المکیة، ج1، ص675؛ صهبای حج، ص317.</ref> و گروهی تنها قرآن و سنت را منبعی معتبر برای درک آن دانسته و هر منبعی حتی عقل را از درک اسرار، ناتوان می‌شمرند.<ref>. نک: رسائل الشهید، ص393-395.</ref> بر پایه دیدگاه دوم، «اسرار حج» را اینگونه تعریف کرده‌اند: مجموعه معارفی که بیانگر اهداف، آثار و فواید احکام و آموزه‌های حج بوده و برگرفته از قرآن و سنت باشد.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۱.</ref>

در روایات فراوانی به پاره‌ای اسرار حج اشاره شده که مجموعه سفارش‌های امام سجاد(ع) به شبلی و خطبه قاصعه نمونه‌هایی مهم از روایات اسرار حج به شمار می‌روند. افزون بر این، روایات فراوان دیگری نیز پاره‌ای احکام برخی مناسک حج را برشمرده‌اند. روایات یاد شده گاه با تعبیر «علة الحج»<ref>. علل الشرائع، ج2، ص396-458؛ بحار الانوار، ج96، ص32.</ref> به اسرار آن اشاره کرده‌اند. برخی دیگر از اسرار حج را می‌توان از ملاک‌هایی برداشت کرد که در آیاتی از قرآن و برخی روایات مرتبط با مناسک حج به آنها اشاره شده است. افزون بر این، از برخی اوصاف مکان‌های مرتبط با حج بویژه کعبه نیز می‌توان به بخشی از اسرار حج دست یافت؛<ref>. نک: صهبای حج، ص63، 200-242.</ref>

حج و عمره را تمرینی علمی و عملی برای باور به اصول سه‌گانه دین دانسته‌اند:

آیات قرآن،<ref>سوره بقره(2)، 196؛ سوره آل عمران(3)، 97؛ سوره اعراف(7)، 172.</ref> روایات<ref>. نهج البلاغه، خطبه 1؛ خطبه 110؛ مصباح الشریعه، ص86؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص167.</ref> و منابع عرفانی<ref>. مصباح الشریعه، ص86؛ المراقبات، ص310؛ صهبای حج، ص79.</ref> سفر [[حج]] و [[مناسک]] آن را نماد توحید، یادآور اقرار به ربوبیت و عزت خداوند دانسته‌اند. پوشیدن لباس [[احرام]]، [[تلبیه|لبیک گفتن]]،<ref>. رسائل الشهید، ص397.</ref> طواف انبوه انسان‌ها پیرامون خانه ساده [[کعبه]]، [[سعی]] آنان میان دو [[کوه صفا و مروه]] را نمودهایی از کوچکی بنده و بزرگی خداوند شمرده‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۲ و ۳۷۳.</ref>

اسلام با تأکید بر توحید، هرگونه مظهر شرک را زدوده و روایات اسلامی، هرگونه رفتار جاهلی و شرک‌آلود را مانعی برای پذیرش تلبیه شمرد.<ref>. وسائل الشیعه، ج12، ص375-377.</ref>

در روایاتی، آشنایی گسترده و ژرف‌تر مردم با معارف و رساندن پیام‌های رهبران الهی به دیگر نقاط، از حکمت‌های حج شمرده شده است.<ref>. عیون اخبار الرضا، ج2، ص126؛ نور الثقلین، ج2، ص283.</ref> در دوران حاکمان جور، مؤمنان در فرصت حج، با [[امامان(ع)]] دیدار کرده و معارف آنها را فرا می‌گرفتند.<ref>. مسائل علی بن جعفر، ص270؛ قرب الاسناد، ص240؛ شرح الاخبار، ج3، ص292.</ref> پاره‌ای روایات شیعی که حج کامل را به دیدار با امام(ع) و اعلام وفاداری به وی منوط کرده‌اند،<ref>. الکافی، ج4، ص549؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص578.</ref> به پیوند بیشتر حج‌گزار با امام(ع) اشاره دارد.<ref>. جرعه‌ای از صهبای حج، ص158.</ref> برخی روایات دیگر نیز، نگاه به کعبه را آن گاه که با شناخت به ولایت امامان(ع) همراه شود مایه آمرزش گناهان دانسته‌اند.<ref>. الکافی، ج4، ص241؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص204.</ref>

برخی عالمان مسلمان، حج را از آن رو که مردم با وجود گوناگونی زبان و رنگ، به ندایی واحد پاسخ می‌گویند، تجسم معاد دانسته‌اند<ref>جرعه‌ای از صهبای حج، ص53.</ref> و بر پایه روایاتی،<ref>مصباح الشریعه، ص94ـ95.</ref> هر یک از مقدمات، اعمال و صحنه‌های حج را یادآور برخی مقدمات و احوال آخرت شمرده‌اند.<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص486.</ref> نمونه‌هایی از آن عبارتند از:

* وداع با خویشان و دوستان، حلالیت‌خواهی از آنان و پرداختن بدهی‌ها، یادآور حال احتضار، ترک نزدیکان و وصیت کردن،<ref>کشف الاسرار، ج2، ص225.</ref> تنهایی قبر<ref>کشف الاسرار، ج2، ص226؛ رسائل الشیهد، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref> و گریختن انسان از برادر و پدر خویش بر اثر از بین رفتن نسبت‌ها؛<ref>سوره بقره(2)، آیه 166؛ سوره عبس(80)، آیه 34.</ref><ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref>

* پیمودن بیابان برای رسیدن به[[میقات]]، یادآور لحظه خروج از دنیا و انتظار دیدار پروردگار در روز قیامت،<ref>احیاء علوم الدین، ج3، ص488-489؛ جامع السعادات، ج3، ص311-312؛ کشف الاسرار، ج2، ص226.</ref>

* لباس احرام، نماد پوشاندن کفن؛<ref>صهبای حج، 89-90.</ref>

* پوشیدن لباس احرام، یادآور کفن پوشاندن به تن؛<ref>رسائل الشهید، ج1، ص397؛ جامع السعادات، ج3، ص312.</ref>

در برخی آیات قرآن <ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵ و ۱۹۷؛ سوره حج(۲۲)، آیه 29.</ref><ref>. تفسیر ابن عربی، ج2، ص58؛ الفواتح الإلهیه، ج1، ص553؛ اطیب البیان، ج9، ص294.</ref> و روایات،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه 192؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص171.</ref> پاکی نَفْس و نرم‌دلی از حکمت‌های حج به‌طور کلی یا یکی از مناسک آن شمرده شده است. برخی، سفارش روایات به طهارت در برخی مناسک حج، مانند استحباب غسل پیش از احرام{{یادداشت|برای ورود به حرم و مسجدالحرام}}<ref>. الهدایه، ص233-234؛ المقنعه، ص51.</ref> را برای توجه دادن زائر به طهارت باطنی دانسته‌اند.<ref>دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۷.</ref> به گفته برخی عارفان و عالمان اخلاق، حج به سبب دربرداشتن پاره‌ای مناسک دشوار، زیارت خانه خدا، یادآوری حضرت محمد(ص)، نزول وحی و تلاش وی برای گسترش دین، زمینه نرمی و پاکی دل را فراهم می‌آورد.<ref>. جامع السعادات، ج3، ص307-308؛ تذکرة المتقین، ص81.</ref> افزون بر این، برخی یادکرد قرآن از کعبه با ویژگی طهارت<ref>سوره بقره(۲)، آیه ۱۲۵؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۶.</ref> که خود، محور مناسک حج و عمره و مطاف به شمار می‌آید را اشاره‌ای به لزوم وجود شرط پاکی معنوی طواف‌کنندگان برای مقبول شدن طواف دانسته‌اند.<ref>. نک: صهبای حج، ص217.</ref> برخی عارفان نیز، حج را جامع دو اثر تخلیه و تحلیه دانسته‌اند که هم تاریکی را از جان بشر دور می‌کند و هم سبب نورانیت روح انسان می‌شود.<ref>. المراقبات، ص315.</ref>

بر پایه آیات قرآن<ref>سوره بقره(۲)، ۱۲۸ و ۱۹۹.</ref> و روایات،<ref>. الکافی، ج4، ص253؛ من لایحضره الفقیه، ج2، ص216؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> توبه، استغفار، بخشوده شدن گناهان و بهره‌مندی از بهشت از حکمت‌های برجسته حج‌اند. در این میان، برخی مکان‌ها یا مناسک حج به گونه‌ای ویژه، حج و عمره‌گزار را به اعتراف به گناه، توبه و استغفار توجه می‌دهند؛ مکان‌هایی مانند مانند [[مُلتَزَم]]،<ref>. الکافی، ج4، ص410-411</ref> و [[عرفات]]{{یادداشت|زیرا یادآور اعتراف [[حضرت آدم(ع)]] به خطای خویش و توبه و آمرزش‌خواهی وی و پذیرش توبه او است.}}<ref>. الکافی، ج4، ص194؛ علل الشرائع، ج2، ص400.</ref> و اعمالی مانند [[سعی]] بین صفا و مروه.<ref>. الکافی، ج4، ص432ـ435؛ نک: مستدرک الوسائل، ج9، ص446.</ref>  

عالمان اخلاق<ref>. حقایق، ص45؛ معراج السعاده، ص880-881؛ المراقبات، ص314.</ref> بر پایه آیات<ref>سوره بقره(۲)،  آیه ۲۰۰؛ سوره حج(۲۲)، آیه ۲۸.</ref> و روایاتی،<ref>. نهج البلاغه، خطبه110؛ علل الشرائع، ج2، ص404.</ref> حج و عمره را از بهترین راه‌های شناخت خداوند و نزدیکی به او دانسته‌اند. بر اساس متون دینی، راه تقرب به خداوند و انس با او تقوا است و خداوند پس از بیان برخی مناسک حج به نقش آن در تقوا تأکید کرده است.<ref name=":5">سوره بقره(۲)، آیه ۱۹۷.</ref>  از جایی که مناسک حج، آزمونی برای بندگان است،<ref name=":0">. مجمع الزوائد، ج3، ص233؛ مستدرک الوسائل، ج10، ص166-171.</ref> عالمان اخلاق تأکید می‌کنند حج‌گزار تنها باید قصد رسیدن به خدا را داشته باشد.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196.</ref> دستور خداوند به انجام پاره‌ای اعمال دشوار و غیرعادی را{{یادداشت|مانند درآوردن لباس‌ها و پوشیدن جامه احرام، دوری از محرمات احرام، سعی، هروله و رمی جمرات}} در همین راستا تحلیل کرده‌اند.<ref>. المحجّة البیضاء، ج2، ص196؛ جامع السعادات، ج3، ص306-307.</ref>

بر پایه برخی آیات<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۳۴.</ref> و نیز روایاتی،<ref name=":0" /> مناسک و محرمات حج آزمون بندگان است. همچنین خداوند حرمت صید بر مُحرِم را آزمایشی برای مشخص شدن فرمانبرداران از گردنکشان می‌شمارد.<ref>سوره مائده(۵)، آیه 94.</ref><ref>. جامع البیان، ج7، ص52-53؛ مجمع البیان، ج3، ص419.</ref> در روایات، سادگی سازه کعبه و به کار نرفتن سنگ‌های قیمتی در آن و نیز خشک و غیرقابل کشت بودن سرزمین مکه و در نتیجه عدم وجود انگیزه‌ای برای ورود به آن جز امتثال فرمان خداوند، از جنبه‌های آزمون بودن کعبه دانسته شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص199-200؛ نهج البلاغه، خطبه 192.</ref>

در روایاتی، حج نشانه فروتنی انسان‌ها در برابر بزرگی خداوند دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص404؛ نهج البلاغه، خطبه1.</ref> بر این اساس، پاره‌ای مناسک حج مانند از تن درآوردن لباس و زیور آلات، پوشیدن دو تکه پارچه احرام، طواف خانه خدا، سعی و تراشیدن موی سر را آموزنده فروتنی در برابر بزرگی پروردگار و سبب فروکاستن از غرور انسان شمرده‌اند.<ref name=":6">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶،‌ ص۳۸۰.</ref> گزارش‌های حج‌گزاریِ پیاده برخی معصومان(ع) به‌ویژه امام حسن(ع) و امام حسین(ع)<ref>. قرب الاسناد، ص170؛ الکافی، ج4، ص456.</ref> و نیز حالت‌هایی همچون غسل هنگام ورود به حرم، تضرع و برهنه کردن پا و تأکید آنها بر ثواب فراوان این عمل<ref>. الکافی، ج4، ص398؛ وسائل الشیعه، ج13، ص195-197؛ بحار الانوار، ج96، ص192.</ref> نمودهایی عملی از فروتنی آنان نسبت به خداوند به شمار رفته است.<ref name=":6" />

در روایات، حج جایگزینی برای رهبانیت<ref>. جامع السعادات، ج3، ص308-309.</ref> و جهادی نیک<ref>. المصنّف، ج5، ص8؛ الوافی، ج12، ص215.</ref> معرفی شده است. دوری از سرزمین، خانه، خانواده و مقام را، وجه شباهت حج با رهبانیت و جهاد دانسته‌اند.<ref>. تذکرة المتقین، ص81؛ نک: التفسیر الکبیر، ج5، ص182؛ صهبای حج، ص165.</ref>  

برخی، حج را شامل منازل چهارگانه سلوک عرفانی دانسته‌اند؛ منزل نخست که بریدن از غیر خدا و پیوند با خدا است،{{یادداشت|سیر من الخلق الی الحق.}} از آغاز سفر حج تا ورود به احرام و عمره تمتّع را شامل می‌شود؛ منزل دوم که تحکیم و استمرار پیوند با خدا برای رسیدن به مقام لقا و عبودیت است،{{یادداشت|سیر من الحقّ إلی الحقّ بالحقّ.}} با اعمال و مناسک عمره و حج محقق شده و با وقوف در عرفات کمال می‌یابد؛ منزل سوم بازگشت به میان مردم برای هدایت است{{یادداشت|سیر من الحق الی الخلق بالحق.}} و مَشعر بخشی از آن شمرده می‌شود؛ منزل چهارم{{یادداشت|سیر من الخلق إلی الخلق بالحقّ.}} پس از حج و با عمل حج‌گزار به دستورهای دینی و هدایت مردم و تعلیم و تربیت آن‌ها پیموده می‌شود.<ref>. صهبای حج، ص164.</ref> برخی، تعبیر پاره‌ای دعاهای حج مبنی بر «بسم الله و بالله و فی سبیل الله و علی ملَّة رسول الله»<ref>. بحار الانوار، ج96، ص120.</ref> را اشاره به مراتب چهارگانه سیر الی الله، فی الله، مع الله و لِلّه دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص325.</ref>

گردهم‌آیی مسلمانان با طبقات اجتماعی گوناگون از نژادها، زبان‌ها و مذهب‌های مختلف بدون هیچ پیش‌شرطی جز [[استطاعت]]، و نیز همانندی بیشتر مناسک، پوشش و مواقف را {{یادداشت|از جمله لزوم حرکت همه حج‌گزاران در مسیری واحد هنگام کوچ از موقفی به موقف دیگر}}<ref>سوره بقره(۲)، آیه 199. نک: مجمع البیان، ج2، ص48.</ref> زمینه‌ساز وحدت مسلمانان دانسته‌اند.<ref name=":7">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> حج، زمینه آشنایی مسلمانان سرزمین‌های اسلامی با یکدیگر<ref>. علل الشرائع، ج2، ص405؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> و آشنایی با اوضاع و مسائل گوناگون امت اسلامی را فراهم می‌کند؛ از این رو، حج، بستری برای همزیستی مسالمت‌آمیز مسلمانان تلقی شده است.<ref name=":7" /> اهمیت نقش حج در آگاهی مسلمانان از اوضاع یکدیگر در روایات نیز بازتاب یافته است، به طوری که تأکید شده است ناآگاهی مسلمانان از هم‌کیشان خود در بلاد دیگر سبب نابودی آنان و محروم ماندن از بسیاری منافع و اطلاعات می‌شود.<ref>. بحار الانوار، ج99، ص33.</ref>

برخی روایات، کعبه و حج را مایه تقویت دین شمرده‌اند.<ref>. الاحتجاج، ج1، ص134؛ وسائل الشیعه، ج8، ص14.</ref> در تبیین اجتماعی این دسته از روایات، حج را زمینه‌ساز نشان دادن قدرت معنوی مسلمانان دانسته‌اند.<ref name=":7" /> حضور فراگیر مسلمانان که کارکرد دفاعی در برابر دشمنان آنها دارد را نیز، در همین راستا تحلیل کرده‌اند.<ref name=":1">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۸۱.</ref> افزون بر این، انتشار اخبار حج در رسانه‌های جهانی، زمینه آشنایی مردم دنیا با اسلام را فراهم می‌سازد.<ref>. نمونه، ج14، ص78.</ref> تأکید برخی روایات بر این که ترک حج از سوی همه مسلمانان، سبب نابودی آنان می‌گردد<ref>. نهج البلاغه، نامه 47.</ref> را در همین راستا دانسته‌اند.<ref name=":1" />

پاره‌ای از احکام حج و مکه، مانند فراخوانی همگانی برای حج‌گزاردن<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۷.</ref> و مساوات حاضر و بادی* در بهره‌مندی از امکانات مکه<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵.</ref> را نماد مساوات انسان‌ها و نفی برتری نژادی نزد خداوند دانسته‌اند.<ref>. نک: نهج البلاغه، نامه 67؛ صهبای حج، ص229-231.</ref>

از نگاه عالمان اسلامی، دستور آیه ۳ توبه/ ۹ به پیامبر(ص) برای اعلان برائت از مشرکان وظیفه‌ای برای همه دوران‌ها<ref>. نک: صهبای حج، ص125-129.</ref> و حج نمود روشن برائت از مشرکان است.<ref>. صهبای حج، ص87-88.</ref> ( برائت از مشرکان) دربرداشت عصری از آیه یاد شده، برخی برائت از مشرکان را تبلور بعد سیاسی در حج و استقلال فرهنگی و نفی هر گونه سیطره بر مسلمانان<ref>. صهبای حج، ص118.</ref> و اعلان نفرت از تفکر شرک‌آلود و تمدن استعماری شرک‌زده دانسته‌اند.<ref>. صهبای حج، ص128.</ref>

===قیام مردمی برای برپایی عدالت===

به گفته برخی عالمان اسلامی، کعبه که بر پایه آیات قرآن، پایگاهی امن برای گردهم‌آیی مسلمانان و به پاداشتن مصالح آنان است (بقره/ ۲، ۱۲۵؛ مائده/ ۵، ۹۷)، می‌تواند جایگاهی مناسب برای به پا خاستن مردم برای اجرای عدالت در راستای تحقق هدف بعثت پیامبران (نک: حدید/ ۵۷، ۲۵) باشد.<ref>. نک: صهبای حج، ص48، 220-221.</ref>

در عصر جاهلی، هر گونه کسب و کار هنگام برگزاری مراسم حج گناه شمرده می‌شد؛<ref>. جامع البیان، ج2، ص384-386؛ اسباب النزول، ص64؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref> قرآن<ref>سوره بقره(۲)،  آیه ۱۹۸.</ref> و روایات،<ref>. تفسیر عیاشی، ج1، ص96؛ مجمع البیان، ج2، ص47.</ref>  این باور را نمی‌پذیرند. بر این پایه، حج‌گزار پس از پایان اعمال حج می‌تواند خرید و فروش کند. در روایات، به برخی از اهداف و آثار اقتصادی حج اشاره شده است:

قرآن بر مبارک بودن کعبه برای جهانیان تأکید کرده است<ref>سوره آل عمران(۳)، آیه ۹۶.</ref> و در آیه‌ای دیگر، کعبه را به مثابه قوام مردم و جامعه دانسته است.<ref>سوره مائده(۵)، آیه ۹۷.</ref> برخی روایات، آیه پیش‌گفته را به نقش کعبه در برپایی زندگی دنیا و آخرت تفسیر کرده‌اند؛<ref>. وسائل الشیعه، ج11، ص60.</ref> از این رو، برخی دو آیه پیش‌گفته را اشاره به رونق اقتصادی مسلمانان بر اثر حج و عمره تلقی کرده‌اند.<ref name=":2">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref>

افزون بر این، روایاتی، برآوردن نیازهای مردم مکه و دیگر سرزمین‌ها،<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406.</ref> افزایش روزی و تأمین هزینه‌های خانواده<ref>. الکافی، ج4، ص253.</ref> و بی‌نیازی<ref>. بحار الانوار، ج73، ص221.</ref> را از آثار حج دانسته‌اند. روایات یاد شده می‌تواند وعده‌ای برای گسترش روزی زائران و نهراسیدن از آسیب‌های مالی سفر حج تلقی شود.<ref name=":2" /> در روایتی دیگری، انتقال کالاهای تجاری به شهرهای دیگر در پی سفر حج و در نتیجه، رونق حمل و نقل و سود بردن صاحبان وسائل نقلیه از حکمت‌های حج دانسته شده است.<ref>. علل الشرائع، ج2، ص406؛ وسائل الشیعه، ج11، ص14.</ref> همچنین استحباب خریداری سوغات حج به رونق تولید، تجارت و انتقال کالا از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌انجامد.<ref>. الکافی، ج4، ص280.</ref> بر این اساس، می‌توان حج را زمینه‌ساز ارائه نمونه‌های کالاهای تولیدی سرزمین‌های اسلامی، برپایی بازار مشترک اسلامی و گسترش روابط اقتصادی میان کشورهای اسلامی دانست. افزون بر این، وجوب قربانی بر میلیون‌ها حج‌گزار و نیز متعین بودن شتر، گاو یا گوسفند در برخی کفارات تروک احرام، فعالان اقتصادی را به صنعت دامپروری ترغیب و به تبع آن بخش کشاورزی را تقویت می‌کند.<ref name=":2" />

تأکید پاره‌ای روایات بر کمک به نیازمندان<ref>. نهج البلاغه، نامه 67.</ref> و بهره‌گیری مناسب از گوشت قربانی<ref>. من لایحضره الفقیه، ج2، ص193.</ref> در ایام حج را می‌توان راهکارهایی برای زدودن فقر در موسم حج برشمرد که در روایاتی کارکرد حج دانسته شده است.<ref>. نهج البلاغه، خطبه 110؛ تهذیب، ج5، ص24؛ بحار الانوار، ج74، ص62.</ref>

در روایتی، بی‌نیازی و خودکفایی از پیامدهای حج شمرده شده است.<ref>. الکافی، ج4، ص252.</ref> از جنبه تاریخی، پس از فتح مکه و منع مشرکان از حضور در آنجا، مسلمانان صدر اسلام از بی‌رونقی بازار و در نتیجه خسارت‌های اقتصادی نگران شدند. خداوند در پاسخ به نگرانی یاد شده، بر تأمین آن منافع از راه‌های دیگر نوید داد (توبه/ ۹، 28).<ref>. جامع البیان، ج10، ص136-137.</ref>

با این همه، روایات اسلامی، منافع اقتصادی را هدف اصلی حج ندانسته و به نکوهش آنانی پرداخته‌اند که تجارت را هدف حج خویش قرار می‌دهند.<ref>. تهذیب، ج5، ص3.</ref>

در روایات به پاره‌ای دیگر از آثار و پیامدهای مادی حج همچون سلامتی، گسترش روزی، حفظ خانواده و حفظ سرمایه اشاره شده است.<ref>. ثواب الاعمال، ص46-47.</ref> آثار یاد شده از یک سو می‌تواند نتایج طبیعی زمینه‌های پدید آمده در حج باشد و از سوی دیگر، پاداش‌های تکوینی از سوی خداوند برای حاجیان و معتمران به سبب فرمانبرداری از خداوند در انجام حج و عمره تلقی شود.<ref name=":3">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۷۳.</ref>

محققان اسلامی تک‌نگاری‌های فراوانی درباره اسرار حج و عمره نگارش کرده‌اند که موارد زیر نمونه‌هایی از آن است:

*احیاء علوم الدین، محمد بن محمد الغزالی (۵۰۵ق)، بیروت، دارالکتب العربی، بی تا.

*اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.

*اسباب النزول، علی بن احمد الواحدی (۴۶۸ق)، به کوشش کمال بسیونی زغلول، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.

*اطیب البیان، عبدالحسین طیب، تهران، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۴ش.

*بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.

*التحریر والتنویر، محمد بن الطاهر بن عاشور (۱۳۹۳ق)، بیروت، مؤسسه التاریخ، ۱۴۲۱ق.

*تفسیر ابن عربی (تفسیر القرآن الکریم)، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، به کوشش عبدالوارث، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.

*تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (۳۲۰ق)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ق.

*تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی (۳۰۷ق)، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دارالکتاب، ۱۴۰۴ق.

*التفسیر الکبیر، محمد بن عمر الفخر الرازی (۶۰۶ق)، به کوشش عبدالرحمن عمیره، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.

*ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۶۸ش.

*جامع احادیث الشیعه، اسماعیل معزی ملایری، قم، مطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.

*جامع البیان عن تاویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

*جامع السعادات، محمد مهدی نراقی (۱۱۲۸۱۲۰۹ق)، به کوشش سید محمد کلانتر، نجف، دارالنعمان، ۱۳۸۲ق.

*جرعه‌ای از صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۸ش.

*رسائل الشهید الثانی، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱۹۶۶ق)، قم، انتشارات مکتبه بصیرتی، بی‌تا.

*السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (۳۸۴۴۵۸ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۶ق.

*شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، نعمان بن محمد المغربی (۳۶۳ق)، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۴ق.

*صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.

*صهبای حج، عبدالله جوادی آملی، تنظیم حسن واعظی محمدی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.

*عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۰۴ق.

*الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (۶۳۸ق)، بیروت، دار صادر.

*فقه القرآن، قطب الدین الراوندی (۵۷۳ق)، به کوشش سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.

*الفواتح الالهیه، نعمة الله بن محمد النخجوانی (۹۲۰ق)، مصر، دار رکابی، ۱۹۹۹م.

*قرب الاسناد، عبدالله بن جعفر حمیری (۳۰۰ق) قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۳ق.

*الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.

*کشف الاسرار و عده الابرار، رشیدالدین احمد بن محمد میبدی (۵۲۰ق)، به کوشش علی اصغر حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ش.

*مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، مؤسسه الاعلمی، ۱۴۱۵ق.

*مجمع الزوائد و منبع الفوائد، علی بن ابی‌بکر الهیثمی (۸۰۷ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.

*المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.

*المحبّر، محمد بن حبیب(۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.

 

*معراج السعاده، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات هجرت، چاپ دهم، ۱۳۸۳ش.

*المقنعه، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶۴۱۳ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.

*من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

*المهذب، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.