| نسخهٔ فعلی |
متن شما |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''اسکان در حج'''، شامل اسکان حج‌گزاران در [[مکه]] و [[مدینه]] است و به جهت شمار بسیار حج‌گزاران در موسم [[حج]]، از گذشته مورد توجه بوده است. کهن‌ترین پیشینه اسکان در [[مکه]]، به دوره [[حضرت ابراهیم(ع)]] و سکونت قبیله‌هایی از [[جرهم]] بازمی‌گردد. در دوره [[حضرت محمد(ص)]]، خلفا و [[امام علی(ع)]]، حاجیان در خانه‌های مردم مکه ساکن می‌شدند و اجاره گرفتن از حاجیان ممنوع بود. در دوره [[بنی‌امیه|اموی]] (۴۰-۱۳۲ق) خانه‌های مکه اجاره داده می‌شد و به تدریج ساخت اقامت‌گاه‌هایی ویژه حج‌گزاران آغاز شد. در عصر [[عثمانی]]، اسکان حاجیان قوانین خاصی به خود گرفت. در سده دوازدهم قمری، گروه‌هایی با نام [[مطوف|مطوِّف]] کار اسکان را بر عهده داشتند. پیشینه اسکان در مدینه، به عصر حضرت محمد(ص) بازمی‌گردد و در دورهای بعدی خانه‌های مردم و پس از آن، [[رباط|کاروانسراها]] مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.
| | {{در دست ویرایش|ماه=[[بهمن]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۳۹۸]]|کاربر=Abbasahmadi1363 }} |
|
| |
|
| پس از تسلط [[آل سعود]] بر [[عربستان]]، در سال ۱۳۵۵ق. نخستین هتل امروزی در مکه ساخته شد و شمار هتل‌ها در [[حجاز]] فزونی یافت. در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن استقلال یافته و مؤسسه مطوّفین تنها نظارت را بر عهده داشت.
| |
|
| |
|
| امروزه اسکان حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]] در حج، به صورت متمرکز و توسط [[سازمان حج]] انجام می‌شود. کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر بوده و سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. حج‌گزاران ایرانی در [[عرفات]] دارای ۹۶۰۰ خیمه و در [[منا]] ۷۲۰۰ خیمه مجهز به برق و کولر هستند.
| |
|
| |
| در دیگر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند. برخی کشورها نیز، برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند.
| |
|
| |
| اسکان در حج، در فقه اسلامی نیز وارد شده و فقیهان، درباره جایز بودن یا جایز نبودن اجاره دادن [[خانه‌های حرم|خانه‌های مکه]] بحث کرده‌اند.
| |
|
| |
| ==پیشینه==
| |
|
| |
| ===در مکه===
| |
| [[هاجر]] و [[اسماعیل(ع)]]، از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|حضرت ابراهیم(ع)]] در [[مکه]] ساکن شدند. ابراهیم(ع) از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند.<ref>سوره ابراهیم، آیه ۳۷.</ref> این موارد و پیدایش [[زمزم]] و ساخت [[کعبه]]، باعث شد قبیله‌هایی از [[جرهم]] در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها، برای نگهداری احترام کعبه در بیشتر موارد چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند.<ref>نک: المعارف، ص27؛ التاریخ القویم ج5 ص229-230؛ نک: المفصل، ج7، ص7-8.</ref> گرایش روزافزون مردم به سوی کعبه و [[زیارت]] آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروان‌های تجاری در آن مسیر،<ref>المفصل، ج7، ص6.</ref> میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.
| |
|
| |
| نخستین ساختمان، در کنار [[کعبه]] را [[دارالندوه]] دانسته‌اند، که [[قصی بن کلاب]] دو سده پیش از [[اسلام]] آن را ساخت و پس از آن [[قریش]]، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند.<ref>التاریخ القویم، ج5، ص230؛ المفصل، ج7، ص8.</ref> با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه،{{یادداشت|هرچند گروه‌های زیادی همچنان در چادرها زندگی می‌کردند.}} به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت{{یادداشت|آبرسانی به حاجیان.}} و [[رفادت]]،{{یادداشت|اطعام حج‌گزاران.}} برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به [[خانه‌های حرم|خانه‌های اهل مکه]] وارد شوند. بر پایه گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره [[حضرت محمد(ص)]] در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند<ref>نک: اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص162-163؛ اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص218.</ref> و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد،<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص250.</ref> بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164؛ نک: من لایحضره الفقیه، ج2، ص193؛ نک: الکافی، ج4، ص244.</ref> در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص)، از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.<ref name=":0">اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>
| |
|
| |
| بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند.<ref name=":1">الکافی، ج4، ص243ـ244؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد<ref name=":2">اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص251.</ref> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست.<ref name=":3">اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص265.</ref> [[امام علی(ع)]] نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref name=":4">نهج البلاغه، نامه 67؛ تفسیر شاهی، ج1، ص418.</ref> از [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است.<ref>الکافی، ج4، ص243 - 244، ح 1؛ تهذیب، ج5، ص420.</ref> هرچند زمان این گزارش معین نیست، ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در [[بنی‌امیه|دوره اموی]] (۴۰-۱۳۲ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص164.</ref> جز آنکه، عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹-۱۰۱ق) دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص163.</ref>
| |
|
| |
| چالش در اجاره دادن یا اجاره ندادن خانه‌های مکه، همزمان با افزایش شمار حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری، خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد [[عایشه]] مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج3، ص290.</ref> یا برخی دیگر از حاکمان، خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص249.</ref> افزایش مسافران و حج‌گزاران، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران،<ref>نک: الشرح الکبیر، ج4، ص20.</ref> زمینه رونق ساخت خانه و [[رباط|کاروانسراهائی]] جهت اسکان حاجیان گردید، که البته بخشی از آنها موقوفاتی برای اسکان حاجیان و مدارسی برای آموزش مسائل دینی بود. با این همه، اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (م.۳۲۸ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد [[پرده کعبه]]، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حج‌گزاران را ضروری‌تر می‌داند.<ref>نک: العقد الفرید، ج7، ص285.</ref>
| |
|
| |
| بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان [[عراق]] و [[خراسان]] و [[ماوراءالنهر]] با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند.<ref>سفر نامه ناصر خسرو، ص122؛ رقابت عباسیان و فاطمیان، ص108.</ref> بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند.<ref>رحله ابن بطوطه، ج1، ص392.</ref> نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.<ref>الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص231، 237.</ref>
| |
|
| |
| در [[دوره عثمانی]] (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان [[اقامت در مکه|اقامت]] طولانی در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از [[مجاور|مجاورت]] مگر برای بیماران یا بازماندگان از [[مناسک حج]]، از این جمله است.<ref>- Kanunnamesi’nin dördüncü maddesinin uygulanmasiFî 16 L. sene 1310 ve fî 21 Nisan sene 1309 / [3 Mayis 1893]Hicaz Valisi ve Yaver-i EkremSD, 2261/2</ref> در این دوران، مشکلی از جهت سکونت کاروان‌های حج نبوده و کاروان‌ها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند.<ref>موسوعه مرآة الحرمین، ج1، ص125؛ مرآة الحرمین، ج1، ص384.</ref> اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقیران مانند اسکان حاجیان فقیر بخارا، [[افغانستان]] و [[ازبکستان|ازبک]] و بازسازی تکیه آنها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.<ref>میقات حج، ش54، ص187، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها».</ref>
| |
|
| |
| اسکان و راهنمائی حاجیان در سده دوازدهم قمری به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به [[مطوف|مطوِّف]] انجامید که وظیفه فراهم کردن اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در [[حرمین]] و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوّفان یا نمایندگانشان در مکه و [[مدینه]] انجام می‌شد.<ref>- التاریخ القویم، ج2، ص213؛ حج نیکان، ص43.</ref> البته همچنان زائران کعبه، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان<ref>- پنجاه سفر نامه، ج5، ص170؛ بسوی خدا می‌رویم، ص116.</ref> روبه‌رو بودند و گاهی اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائران کهنسال، امید بازگشت آنها را کاهش می‌داد.<ref>میقات حج، ج54؛ ص149، حج گزاری در سال آغازین انقلاب».</ref>
| |
|
| |
| در این دوره نیز [[رباط|کاروانسراهایی]] برای اسکان فقیران، غریبان و طالبان علوم دینی توسط نیکوکاران ساخته شد. این ساختمانها بیشتر، جایی برای اسکان شبانه بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن، ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف [[مسجدالحرام]] بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت [[آل سعود|سعودی]] در سال ۱۳۷۵ق. ویران گردید.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص175.</ref> افزون بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود.<ref>میقات حج، ش 57، ص133، «شهرهای چادری».</ref> در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. به‌ویژه محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی [[کوه صفا]] نیز، دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.<ref>مکه و مدینه از دیدگاه جهانگردان اروپایی، ص37.</ref>
| |
|
| |
| ===در مدینه===
| |
| پیشینه اختصاص مکانی در [[مدینه]] برای میهمانان حکومتی، در دوره [[حضرت محمد(ص)]] گزارش شده است؛ دارالکبری، نخستین خانه‌ای بود که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به «دارالضیافه» معروف شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص242.</ref> از خانه «رمله بنت حارث» نیز، به عنوان استراحت‌گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، یاد شده است.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص216.</ref>
| |
|
| |
| در دوره‌های بعدی، اسکان در مدینه با توجه به زمان کمتری که زائران در آنجا می‌ماندند، مشکل جدی نداشت و خانه‌های اهل مدینه میزبان آنها بود و در مواردی نیز، مسافران برای مدت کوتاهی در چادر می‌ماندند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج4، ص591.</ref> در عین حال، همانند [[مکه]] [[رباط|کاروانسراها]]<ref>بسوی ام القری، ص278.</ref> و تکیه‌هایی ساخته شده<ref>مرآة الحرمین، ص475.</ref> که مورد استفاده اسکان زائران قرار می‌گرفته است. [[شعیه|شیعیان]] [[ايران|ایرانی]] عمدتاً در خانه‌های شیعیان [[نخاوله]] ساکن می‌شدند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص589؛ ج5، ص228؛ ج6، ص757؛ ج7، ص773.</ref>
| |
|
| |
| افزون بر حرمین، سکونت حج‌گزاران ایران در [[جده]] نیز دارای اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند.<ref>نک: پنجاه سفرنامه، ج1، ص609.</ref> در سال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت.<ref>سفرنامه بانوی اصفهانی، ص20.</ref> از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان آنان در جده یا حرمین در دوره [[قاجار]]، نقش کنسول ایران در جده و تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.<ref>پنجاه سفرنامه، ج4، ص579؛ ج5، ص370، 393، 407-408، 410، 433، 461؛ ج7، ص515-516، 563.</ref>
| |
|
| |
| ===کارروانسراها===
| |
| {{اصلی|کاروانسرا}}
| |
| اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حج‌گزاران بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی ستایش شدند. جواد اصفهانی (م.۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به «صاحب رباط عجم» شهرت یافت.<ref>موسوعه مرآة الحرمین ج3، ص18.</ref> ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی در سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران،<ref>العقد الثمین، ج1، ص284.</ref> امیر زین‌الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب،<ref>شفاء الغرام، ج1، ص432؛ اتحاف الوری، ج3، ص31-32.</ref> عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده<ref>العقد الثمین، ج5، ص91-92.</ref> و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. در دوره [[ایوبیان]] نیز، کاروانسراهای پُرشماری برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این سده‌ها، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی ثروتمندان آن منطقه بود. به گزارش فاسی، در مجموع، شمار سکونت‌گاه‌های حاجیان تا سال ۸۳۲ق. به ۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.<ref>شفاء الغرام، ج1، ص435.</ref>
| |
|
| |
| ==در دوره معاصر==
| |
| {{اصلی|توسعه مسجدالحرام|توسعه مسجدالنبی(ص)}}
| |
| اسکان حاجیان پس از تسلط [[آل سعود]] بر [[حرمین]] در سال ۱۳۴۳ق. مانند گذشته، در بیشتر موارد بر عهده [[مطوف|مطوّفان]] بود. نخستین پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز، طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق، ۱۳۵۵ق، ۱۳۶۵ق و ۱۳۶۷ق. یکی از وظایف رسمی مطوفان آماده‌سازی مسکن مناسب حج‌گزاران ذکر شد.<ref>- http://www.eumra.net قبول یا حج.</ref> در این دوره نیز، مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حاجیان را آسان می‌کردند.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص213.</ref> طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوّفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.<ref>نک: دراسة خصائص المسکن الملائم، ص6.</ref>
| |
|
| |
| در دوره سعودی افزون بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حاجیان، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛<ref>رحلة الحجاز، ص27.</ref> ولی از سال ۱۳۵۵ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌های امروزی در [[مکه]] آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی [[عربستان]] در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات و مکه بالاس{{یادداشت|قصر.}} ساخته شد. به گزارش محمدطاهر کردی (۱۴۰۰ق)، شمار هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در [[مدینه]]، [[جده]] و سراسر [[حجاز]]، هتل‌های پُرشماری ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج1، ص213 - 214</ref> در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.<ref>التاریخ القویم، ج2، ص215</ref>
| |
|
| |
| همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حج‌گزاران انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج، وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز<ref>http://uqu.edu.sa/hajj/researchDB.php.htm</ref> در دسترس است.
| |
|
| |
| بر پایه این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حاجیان، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری<ref>حج 28، ص379.</ref> و قوانین خاصی را برای بهره‌برداران وضع می‌کند، از جمله قانون ممنوعیت پخت غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. (۱۴۲۲ق) وضع گردید.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص366.</ref> همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۴۲۵ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حج‌گزاران تأیید شد.<ref>حج 25، ص181.</ref> در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حاجیان حذف شد.<ref>حج 29، ص445.</ref> این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه [[حرمین]]، به کمبود مسکن حاجیان و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد.<ref>حج 28، ص380.</ref> اسکان حج‌گزاران منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به «ساختمان حجی» معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص316.</ref>
| |
|
| |
| دولت عربستان در سالهای اخیر{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۵ش.}} عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن آسان شدن اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین است.<ref name=":5">دانشنامه حج و حرمین شریفین، ج۶، ص۳۹۵.</ref>
| |
|
| |
| بر پایه گزارشی در سال ۱۴۴۰ق. (۱۳۹۷ش)، [[مسجد النبی(ص)]] از سوی غربی آن در حال توسعه بوده و پس از پایان یافتن آن، گنجایش این مسجد، به یک میلیون و هشتصد نمازگزار خواهد رسید.<ref>40 % المتبقي في مشروع توسعة ساحات المسجد النبوي، عکاظ، انتشار یافته در ۱۴ فوریه ۲۰۱۹م. و دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش؛ [https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203214847/https://www.okaz.com.sa/local/na/1705822 نسخه آرشیو].</ref>
| |
|
| |
| همچنین در طرح توسعه [[مسجدالحرام]] و اطراف آن، افزون بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز آسان خواهد شد.<ref name=":5" />
| |
|
| |
| ===اسکان حاجیان ایرانی===
| |
|
| |
| ====در مکه و مدینه====
| |
| حج‌گزاران [[ايران|ایرانی]]، در دوره‌های مختلف مانند دیگر حاجیان در خانه‌های مردم [[حرمین]] یا در [[رباط|کاروانسراها]] ساکن می‌شدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج ،{{یادداشت|اوائل دهه پنجاه شمسی.}} تهیه مسکن عمدتاً بر عهده [[حمله‌دار]] بود<ref>نک: برکات سرزمین وحی، ص29.</ref> که در دوره [[مطوف|مطوفان]]، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند؛ البته در این میان، کاروانسراهای پُرشماری نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود.
| |
|
| |
| امروزه [[سازمان حج]] با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حاجیان، از جمله اسکان حج‌گزاران می‌پردازد.<ref>شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی، ص28-29.</ref>
| |
|
| |
| بر پایه توافقات جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]] و دولت [[آل سعود|سعودی]]، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حاجیان مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات [[مطوف|مطوّفین]] هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر نیز، در [[مکه]] ۳ متر مربع و در [[مدینه]] ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حاجیان از گنجایش مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات برای نگهداری اشیاء گران‌بهای حج‌گزاران مجهز باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص77-78.</ref>
| |
|
| |
| کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص283-284</ref>
| |
|
| |
| برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. در حالی که [[عربستان]] برای هر نفر ۳/۵ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر<ref>حج28، ص378، 380.</ref> است که میانگین آن اتاق‌های ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص284.</ref> ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آنها را تأیید کرده‌اند.<ref>حج 28، ص379.</ref>
| |
|
| |
| حاجیان ایرانی در مکه و مدینه بر پایه مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص315.</ref> سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص283.</ref> در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده<ref>حج 28، ص380.</ref> و این رقم بدون هزینه اسکان در [[عرفات]] و [[منا]] برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بیشتر از ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.<ref>http://khabaronline.ir/print/291315/society/tourism</ref>
| |
|
| |
| ====در عرفات و منا====
| |
| اسکان حج‌گزاران در [[عرفات]] و [[منا]] با توجه به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران است. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات، پس از دریافت آخرین آمار حاجیان هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روش‌های مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه‌سازی و معین می‌کند.<ref>با کاروان ابراهیم در سال 71، ص281.</ref> در عرفات، ۹۶۰۰ خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوّفی حاجیان ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌شود.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص406؛ حج 27، ص187.</ref> در منا، ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حاجیان ایرانی قرار دارد. در این منطقه، ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حاجیان ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص407-408؛ نک: حج 28، ص408-409؛ نک: حج 29، ص379.</ref> گزارش‌های سالهای نه چندان دور،{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۱۶ق.}} کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده<ref>حج در ادب فارسی، ص146؛ حج 25، ص408.</ref> و آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است.<ref>بسوی خدا می‌رویم، ص180-181.</ref> ولی امروزه{{یادداشت|بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۱ق.}} وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و افزون بر استفاده حاجیان از زیراندازهای مناسب،<ref>گفتگوی مشروح مهر با موسوی/حذف هتل کارتنها درعرفات، خبرگزاری مهر، انتشار یافته در ۲۹ مهر ۱۳۹۱ش، دریافت شده در ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش، [http://www.mehrnews.com/news/1723657 نسخه اصلی] و [https://web.archive.org/web/20200203225422/http://www.mehrnews.com/news/1723657/حذف-هتل-کارتنها-درعرفات-استفاده-ازمحصولات-ایرانی-درخدمت-رسانی نسخه آرشیو].</ref> حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص408.</ref>
| |
|
| |
| ===اسکان حاجیان دیگر کشورها===
| |
| همه کاروان‌های حج، پیش از ورود حج‌گزاران به [[عربستان]] باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی [[ايران|ایران]]، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد حاجیان را به صورت متمرکز برعهده دارد.<ref>با کاروان صفا در سال 82، ص120.</ref> در سایر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند.<ref>نک: مجله میقات، ش43 ص 191، 194، «سفرنامه برادران امیدوار».</ref> در برخی کشورها نیز، دولت متصدی اسکان حاجیان است. برای نمونه، حج‌گزاری شهروندان [[ترکمنستان]] که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است، بر عهده دولت بوده و همه هزینه حج‌گزاران را دولت می‌پردازد. در برخی کشورها مانند [[افغانستان]] نیز، حج‌گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران است.
| |
|
| |
| در بیشتر کشورها، درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروان‌ها و اختلاف هزینه آنهاست. برای نمونه، شرکت‌های سیاحتی [[اندونزی]] حاجیان را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند.<ref>مدیریت حج در کشورهای اسلامی، ص47-48.</ref> برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حاجیان باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.<ref>حج 28، ص304.</ref>
| |
|
| |
| با وجود کنترل جدی عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان پیش از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. ۱۰۰ حاجی از کشور [[بورکینافاسو]] به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حاجیان متوقف شدند و سرانجام در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند.<ref>حج 29، ص513.</ref> با این همه، حاجیانِ فاقد مجوز، از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند،<ref>- http://www.mehrnews.com/TextVersionDetail/1734645</ref> که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در [[مشعر|مشاعر]] منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان برای بهبود این وضعیت نابسامان تلاش‌هایی صورت می‌دهد.<ref>نشریه زائر، ش5، ص2، «تأکید وزیر حج عربستان بر تکمیل آمادگیها برای حج امسال».</ref>
| |
|
| |
| ===اسکان شهروندان عربستان===
| |
| با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان، هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند<ref>میقات حج، ش28، ص216؛ میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref> و پیش از موسم حج باید مجوز دریافت کنند.<ref>حج 27، ص129.</ref> مؤسسات حج، مسئول امور حاجیان داخلی هستند و بر پایه گزارشی در ۱۳۷۶ش. (۱۴۱۸ق) هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ ریال عربستان است.<ref>میقات حج، ش22، ص208، «نگاهی به مطبوعات عربستان».</ref>
| |
|
| |
| ==از منظر فقه==
| |
| {{اصلی|خانه‌های حرم}}
| |
| قرآن،{{یادداشت|{{قلم رنگ|سبز|﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ ﴾}}
| |
|
| |
| مسجدالحرام... را براى همه مردم چه مقيم و حاضر و چه مسافر، يكسان قرار داده‌ايم.}}<ref>سوره حج(۲۲)، آیه ۲۵؛ ترجمه قرآن (انصاریان)، ص۳۳۵.</ref> همگان را در برخورداری از [[مسجدالحرام]] مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است [[خانه‌های حرم|خانه‌های مکه]] را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به [[حضرت محمد(ص)]] از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.<ref name=":0" /> او پس از فتح [[مکه]] از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کرد.<ref>نک: مأساه الزهراء، ج2، ص313-319.</ref> بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه به آن رفت و آمد داشتند.<ref name=":1" /> [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم در حکومت خود، گذاشتن در برای خانه‌های مکه را منع کرد<ref name=":2" /> و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج‌گزاران می‌دانست.<ref name=":3" /> [[امام علی(ع)]] نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور داد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.<ref name=":4" />
| |
|
| |
|
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| خط ۹۳: |
خط ۷: |
|
| |
|
| ==منابع== | | ==منابع== |
| {{منابع}}
| | |
| {{دانشنامه | | {{دانشنامه |
| | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22137/حج-اسکان | | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22137/حج-اسکان |
| | عنوان = حج/ اسکان | | | عنوان = حج/ اسکان |
| | نویسنده = اباذر جعفری | | | نویسنده = اباذر جعفري |
| }} | | }} |
| *'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق. | | *اتحاف الوري، عمر بن محمد بن فهد ( -885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ام القري، 1408ق. |
| *'''اخبار مکه و ما جاء فیها من''' الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق. | | *اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق. |
| *'''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ق) | | *اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق.(جغرافي، ط 2، مکتبة اسدي، 1424 ق) |
| *'''ارمغان حج'''، علی مقدم، تهران، عطایی، ۱۳۵۶ش. | | *ارمغان حج، علي مقدم، تهران، عطايي، 1356ش. |
| *'''الاعلام باعلام بیت الله الحرام'''، محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق. | | *الاعلام باعلام بيت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالي ( -990ق.)، تحقيق سعيد عبدالفتاح و هشام عبدالعزيز عطا، مکه، مکتبه التجاريه مصطفي احمد الباز، 1416ق. |
| *'''با کاروان ابراهیم در سال ۷۱'''، رسول جعفریان و محمد علی خسروی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۱ش. | | *با کاروان ابراهيم در سال 71، رسول جعفريان و محمد علي خسروي، تهران، انتشارات مشعر، 1371ش. |
| *'''با کاروان صفا در سال ۸۲'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش. | | *با کاروان صفا در سال 82، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش. |
| *'''برکات سرزمین وحی'''، محمد محمدی ری شهری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش. | | *برکات سرزمين وحي، محمد محمدي ري شهري، تهران، انتشارات مشعر، 1383ش. |
| *'''بسوی خدا می‌رویم'''، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش. | | *بسوي خدا ميرويم، سيد محمود طالقاني، تهران، انتشارات مشعر، 1381ش. |
| *'''به سوی ام القری'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۳ش. | | *به سوي ام القري، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1373ش. |
| *'''پنجاه سفرنامه حج قاجاری'''، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش. | | *پنجاه سفرنامه حج قاجاري، به کوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش. |
| *'''التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم'''، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. | | *التاريخ القويم لمکه و بيت الله الکريم، محمد طاهر الکردي، تصحيح عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق. |
| *'''ترجمه قرآن (انصاریان)'''، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
| | *تفسير شاهي (آيات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجاني ( -976ق.)، به کوشش اشراقي، تهران، نويد، 1362ش. |
| *'''تفسیر شاهی (آیات الاحکام)'''، ابوالفتح بن مختوم جرجانی (م.۹۷۶ق)، به کوشش اشراقی، تهران، نوید، ۱۳۶۲ش. | | *تهذيب الاحکام في شرح المقنعه للشيخ المفيد، محمد بن حسن الطوسي (385-460ق.)، به کوشش سيد حسن موسوي خرسان و علي آخوندي، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1365ش. |
| *'''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش. | | *حج 25، گزارشي از حج گزاري سال 1425 قمري برابر با سال 1383 شمسي، رضا مختاري، تهران، انتشارات مشعر، 1384ش.. |
| *'''حج ۲۵'''، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.. | | *حج 27، حسن مهدويان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش. |
| *'''حج ۲۷'''، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش. | | *حج 28، رضا بابائي و علي اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، 1387ش. |
| *'''حج ۲۸'''، رضا بابائی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش. | | *حج 29، گزارش حج سال ۱۴۲9ه. ق، حجت الله بيات و سيد حسين اسحاقي، تهران، انتشارات مشعر، 1388ش. |
| *'''حج ۲۹'''، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش. | | *حج در ادب فارسي، خليل الله يزداني، تهران، انتشارات مشعر، 1379ش. |
| *'''حج در ادب فارسی'''، خلیل الله یزدانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۹ش. | | *حج نيکان، علي احمدي ميانجي ـ عبدالرحيم اباذري، تهران، انتشارات مشعر، 1390ش. |
| *'''حج نیکان'''، علی احمدی میانجی ـ عبدالرحیم اباذری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش. | | *خاطرات حج، محمد عظيمي، تهران، موسسه مطبوعاتي دهخدا، 1363ش. |
| *'''خاطرات حج'''، محمد عظیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی دهخدا، ۱۳۶۳ش. | | *رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار في غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه ( -779ق.)، تحقيق عبدالهادي تازي، رباط، اکاديميه المملکه المغربيه، 1417ق. |
| *'''رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار فی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)'''، ابن بطوطه (م.۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق. | | *رحلة الحجاز، ابراهيم المازني، قاهره، کلمات عربيه. |
| *'''رحلة الحجاز'''، ابراهیم المازنی، قاهره، کلمات عربیه. | | *رقابت عباسيان و فاطميان در سيادت بر حرمين شريفين قرن پنجم و ششم هجري: سليمان الخراشيه، ترجمه رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1385ش. |
| *'''رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری: سلیمان الخراشیه'''، ترجمه رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش. | | *سفرنامه منظوم حج، بانوي اصفهاني، به کوشش رسول جعفريان، تهران، سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1386ش. |
| *'''سفرنامه منظوم حج'''، بانوی اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش. | | *سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو ( -481ق.)، تصحيح محمد دبير سياقي، تهران، زوار، 1381ش. |
| *'''سفرنامه ناصر خسرو'''، ناصر خسرو (م.۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش. | | *الشرح الکبير، عبدالرحمن بن قدامه ( -682ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه. |
| *'''الشرح الکبیر'''، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه. | | *شرح وظايف مديران و عوامل خدماتي 1376، مرکز تحقيقات حج، تهران، انتشارات مشعر، 1376ش. |
| *'''شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی ۱۳۷۶'''، مرکز تحقیقات حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش. | | *شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.)، به کوشش گروهي از علما، بيروت، دارالکتب العلميه، 1421ق. |
| *'''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | | *العقد الثمين في تاريخ البلد الامين، محمد بن احمد التقي الفاسي ( -832ق.) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1419ق. |
| *'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'''، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق. | | *العقد الفريد، احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1404ق. |
| *'''العقد الفرید'''، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶–۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق. | | *الکافي، محمد بن يعقوب کليني ( -329ق.)، به کوشش علي اکبر غفاري، تهران، انتشارات دارالکتب اسلاميه، 1375ش. |
| *'''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش. | | *مأساة الزهرا، سيد جعفر مرتضي عاملي، بيروت، دارالسيره، 1418ق. |
| *'''مأساة الزهرا'''، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، دارالسیره، ۱۴۱۸ق. | | *مديريت حج در کشورهاي اسلامي، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، 1387ش. |
| *'''مدیریت حج در کشورهای اسلامی'''، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، ۱۳۸۷ش. | | *مرآة الحرمين، ابراهيم رفعت باشا ( -1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق. |
| *'''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (م.۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق. | | *المعارف، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شريف الرضي، 1373ش. |
| *'''المعارف'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش. | | *المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام، جواد علي عبيدي (1324-1408ق.)، بيروت، دارالساقي، 1422ق. |
| *'''المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام'''، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴–۱۴۰۸ق)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق. | | *من لايحضره الفقيه، شيخ صدوق محمد بن علي بن بابويه (311-381ق.)، تحقيق و تصحيح علي اکبر غفاري، قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ دوم، 1404ق. |
| *'''من لایحضره الفقیه'''، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق. | | *موسوعه مرآة الحرمين الشريفين، ايوب صبري باشا ( -1290ق.)، القاهره، دارالآفاق العربيه، 1424ق. |
| *'''موسوعه مرآة الحرمین الشریفین'''، ایوب صبری باشا (م.۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. | | *ميقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت. |
| *'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت. | | *نشريه زائر، بعثه مقام معظم رهبري. |
| *'''نشریه زائر'''، بعثه مقام معظم رهبری. | | *نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق. |
| *'''نهج البلاغه'''، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق. | | *وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفي، علي بن عبدالله السمهودي ( -911ق.)، به کوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، دارالکتب العلميه، 2006م. |
| *'''وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی'''، علی بن عبدالله السمهودی (م.۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م. | | |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| {{حج و عمره}} | | {{حج و عمره}} |
|
| |
|
| [[رده:اسکان در حج]] | | [[Category:مقاله‌های در دست ویرایش]] |
| | |
| | [[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]] |
